Library / Tipiṭaka / તિપિટક • Tipiṭaka / થેરગાથા-અટ્ઠકથા • Theragāthā-aṭṭhakathā |
૨. દુતિયવગ્ગો
2. Dutiyavaggo
૧. ચૂળવચ્છત્થેરગાથાવણ્ણના
1. Cūḷavacchattheragāthāvaṇṇanā
પામોજ્જબહુલોતિ આયસ્મતો ચૂળવચ્છત્થેરસ્સ ગાથા. કા ઉપ્પત્તિ? સો કિર પદુમુત્તરસ્સ ભગવતો કાલે દલિદ્દકુલે નિબ્બત્તિત્વા પરેસં ભતિયા જીવિકં કપ્પેન્તો ભગવતો સાવકં સુજાતં નામ થેરં પંસુકૂલં પરિયેસન્તં દિસ્વા પસન્નમાનસો ઉપસઙ્કમિત્વા વત્થં દત્વા પઞ્ચપતિટ્ઠિતેન વન્દિ. સો તેન પુઞ્ઞકમ્મેન તેત્તિંસક્ખત્તું દેવરજ્જં કારેસિ. સત્તસત્તતિક્ખત્તું ચક્કવત્તી રાજા અહોસિ. અનેકવારં પદેસરાજા. એવં દેવમનુસ્સેસુ સંસરન્તો કસ્સપસ્સ ભગવતો સાસને ઓસક્કમાને પબ્બજિત્વા સમણધમ્મં કત્વા એકં બુદ્ધન્તરં દેવમનુસ્સગતીસુ અપરાપરં પરિવત્તન્તો અમ્હાકં ભગવતો કાલે કોસમ્બિયં બ્રાહ્મણકુલે નિબ્બત્તિ. ચૂળવચ્છોતિસ્સ નામં અહોસિ. સો વયપ્પત્તો બ્રાહ્મણસિપ્પેસુ નિપ્ફત્તિં ગતો બુદ્ધગુણે સુત્વા પસન્નમાનસો ભગવન્તં ઉપસઙ્કમિ, તસ્સ ભગવા ધમ્મં કથેસિ. સો પટિલદ્ધસદ્ધો પબ્બજિત્વા લદ્ધૂપસમ્પદો કતપુબ્બકિચ્ચો ચરિતાનુકૂલં કમ્મટ્ઠાનં ગહેત્વા ભાવેન્તો વિહરિ. તેન ચ સમયેન કોસમ્બિકા ભિક્ખૂ ભણ્ડનજાતા અહેસું. તદા ચૂળવચ્છત્થેરો ઉભયેસં ભિક્ખૂનં લદ્ધિં અનાદાય ભગવતા દિન્નોવાદે ઠત્વા વિપસ્સનં બ્રૂહેત્વા અરહત્તં પાપુણિ. તેન વુત્તં અપદાને (અપ॰ થેર ૨.૫૦.૩૧-૪૦) –
Pāmojjabahuloti āyasmato cūḷavacchattherassa gāthā. Kā uppatti? So kira padumuttarassa bhagavato kāle daliddakule nibbattitvā paresaṃ bhatiyā jīvikaṃ kappento bhagavato sāvakaṃ sujātaṃ nāma theraṃ paṃsukūlaṃ pariyesantaṃ disvā pasannamānaso upasaṅkamitvā vatthaṃ datvā pañcapatiṭṭhitena vandi. So tena puññakammena tettiṃsakkhattuṃ devarajjaṃ kāresi. Sattasattatikkhattuṃ cakkavattī rājā ahosi. Anekavāraṃ padesarājā. Evaṃ devamanussesu saṃsaranto kassapassa bhagavato sāsane osakkamāne pabbajitvā samaṇadhammaṃ katvā ekaṃ buddhantaraṃ devamanussagatīsu aparāparaṃ parivattanto amhākaṃ bhagavato kāle kosambiyaṃ brāhmaṇakule nibbatti. Cūḷavacchotissa nāmaṃ ahosi. So vayappatto brāhmaṇasippesu nipphattiṃ gato buddhaguṇe sutvā pasannamānaso bhagavantaṃ upasaṅkami, tassa bhagavā dhammaṃ kathesi. So paṭiladdhasaddho pabbajitvā laddhūpasampado katapubbakicco caritānukūlaṃ kammaṭṭhānaṃ gahetvā bhāvento vihari. Tena ca samayena kosambikā bhikkhū bhaṇḍanajātā ahesuṃ. Tadā cūḷavacchatthero ubhayesaṃ bhikkhūnaṃ laddhiṃ anādāya bhagavatā dinnovāde ṭhatvā vipassanaṃ brūhetvā arahattaṃ pāpuṇi. Tena vuttaṃ apadāne (apa. thera 2.50.31-40) –
‘‘પદુમુત્તરભગવતો, સુજાતો નામ સાવકો;
‘‘Padumuttarabhagavato, sujāto nāma sāvako;
પંસુકૂલં ગવેસન્તો, સઙ્કારે ચરતી તદા.
Paṃsukūlaṃ gavesanto, saṅkāre caratī tadā.
‘‘નગરે હંસવતિયા, પરેસં ભતકો અહં;
‘‘Nagare haṃsavatiyā, paresaṃ bhatako ahaṃ;
ઉપડ્ઢુદુસ્સં દત્વાન, સિરસા અભિવાદયિં.
Upaḍḍhudussaṃ datvāna, sirasā abhivādayiṃ.
‘‘તેન કમ્મેન સુકતેન, ચેતનાપણિધીહિ ચ;
‘‘Tena kammena sukatena, cetanāpaṇidhīhi ca;
જહિત્વા માનુસં દેહં, તાવતિંસમગચ્છહં.
Jahitvā mānusaṃ dehaṃ, tāvatiṃsamagacchahaṃ.
‘‘તેત્તિંસક્ખત્તું દેવિન્દો, દેવરજ્જમકારયિં;
‘‘Tettiṃsakkhattuṃ devindo, devarajjamakārayiṃ;
સત્તસત્તતિક્ખત્તુઞ્ચ, ચક્કવત્તી અહોસહં.
Sattasattatikkhattuñca, cakkavattī ahosahaṃ.
‘‘પદેસરજ્જં વિપુલં, ગણનાતો અસઙ્ખિયં;
‘‘Padesarajjaṃ vipulaṃ, gaṇanāto asaṅkhiyaṃ;
ઉપડ્ઢદુસ્સદાનેન, મોદામિ અકુતોભયો.
Upaḍḍhadussadānena, modāmi akutobhayo.
‘‘ઇચ્છમાનો ચહં અજ્જ, સકાનનં સપબ્બતં;
‘‘Icchamāno cahaṃ ajja, sakānanaṃ sapabbataṃ;
ખોમદુસ્સેહિ છાદેય્યં, અડ્ઢુદુસ્સસ્સિદં ફલં.
Khomadussehi chādeyyaṃ, aḍḍhudussassidaṃ phalaṃ.
‘‘સતસહસ્સિતો કપ્પે, યં દાનમદદિં તદા;
‘‘Satasahassito kappe, yaṃ dānamadadiṃ tadā;
દુગ્ગતિં નાભિજાનામિ, અડ્ઢુદુસ્સસ્સિદં ફલં.
Duggatiṃ nābhijānāmi, aḍḍhudussassidaṃ phalaṃ.
‘‘કિલેસા ઝાપિતા મય્હં…પે॰… કતં બુદ્ધસ્સ સાસન’’ન્તિ.
‘‘Kilesā jhāpitā mayhaṃ…pe… kataṃ buddhassa sāsana’’nti.
અથ ચૂળવચ્છત્થેરો અરહત્તં પત્વા તેસં ભિક્ખૂનં કલહાભિરતિયા સકત્થવિનાસં દિસ્વા ધમ્મસંવેગપ્પત્તો, અત્તનો ચ પત્તવિસેસં પચ્ચવેક્ખિત્વા પીતિસોમનસ્સવસેન ‘‘પામોજ્જબહુલો’’તિ ગાથં અભાસિ.
Atha cūḷavacchatthero arahattaṃ patvā tesaṃ bhikkhūnaṃ kalahābhiratiyā sakatthavināsaṃ disvā dhammasaṃvegappatto, attano ca pattavisesaṃ paccavekkhitvā pītisomanassavasena ‘‘pāmojjabahulo’’ti gāthaṃ abhāsi.
૧૧. તત્થ પામોજ્જબહુલોતિ સુપરિસુદ્ધસીલતાય વિપ્પટિસારાભાવતો અધિકુસલેસુ ધમ્મેસુ અભિરતિવસેન પમોદબહુલો. તેનેવાહ ‘‘ધમ્મે બુદ્ધપ્પવેદિતે’’તિ. તત્થ ધમ્મેતિ. સત્તતિંસાય બોધિપક્ખિયધમ્મે નવવિધે વા લોકુત્તરધમ્મે. સો હિ સબ્બઞ્ઞુબુદ્ધેન સામુક્કંસિકાય દેસનાય પકાસિતત્તા સાતિસયં બુદ્ધપ્પવેદિતો નામ. તસ્સ પન અધિગમૂપાયભાવતો દેસનાધમ્મોપિ ઇધ લબ્ભતેવ. પદં સન્તન્તિ નિબ્બાનં સન્ધાય વદતિ. એવરૂપો હિ ભિક્ખુ સન્તં પદં સન્તં કોટ્ઠાસં સબ્બસઙ્ખારાનં ઉપસમભાવતો સઙ્ખારૂપસમં પરમસુખતાય સુખં નિબ્બાનં અધિગચ્છતિ વિન્દતિયેવ. પરિસુદ્ધસીલો હિ ભિક્ખુ વિપ્પટિસારાભાવેન પામોજ્જબહુલો સદ્ધમ્મે યુત્તપ્પયુત્તો વિમુત્તિપરિયોસાના સબ્બસમ્પત્તિયો પાપુણાતિ. યથાહ – ‘‘અવિપ્પટિસારત્થાનિ ખો , આનન્દ, કુસલાનિ સીલાનિ, અવિપ્પટિસારો પામોજ્જત્થાયા’’તિઆદિ (અ॰ નિ॰ ૧૦.૧). અથ વા પામોજ્જબહુલોતિ સમ્માસમ્બુદ્ધો ભગવા, સ્વાક્ખાતો ધમ્મો, સુપ્પટિપન્નો સઙ્ઘોતિ રતનત્તયં સન્ધાય પમોદબહુલો. તત્થ પન સો પમોદબહુલો કિં વા કરોતીતિ આહ ‘‘ધમ્મે બુદ્ધપ્પવેદિતે’’તિઆદિ. સદ્ધાસમ્પન્નસ્સ હિ સપ્પુરિસસંસેવનસદ્ધમ્મસ્સવનયોનિસોમનસિકારધમ્માનુધમ્મપટિપત્તીનં સુખેનેવ સમ્ભવતો સમ્પત્તિયો હત્થગતા એવ હોન્તિ, યથાહ – ‘‘સદ્ધાજાતો ઉપસઙ્કમતિ, ઉપસઙ્કમન્તો પયિરુપાસતી’’તિઆદિ (મ॰ નિ॰ ૨.૧૮૩).
11. Tattha pāmojjabahuloti suparisuddhasīlatāya vippaṭisārābhāvato adhikusalesu dhammesu abhirativasena pamodabahulo. Tenevāha ‘‘dhamme buddhappavedite’’ti. Tattha dhammeti. Sattatiṃsāya bodhipakkhiyadhamme navavidhe vā lokuttaradhamme. So hi sabbaññubuddhena sāmukkaṃsikāya desanāya pakāsitattā sātisayaṃ buddhappavedito nāma. Tassa pana adhigamūpāyabhāvato desanādhammopi idha labbhateva. Padaṃ santanti nibbānaṃ sandhāya vadati. Evarūpo hi bhikkhu santaṃ padaṃ santaṃ koṭṭhāsaṃ sabbasaṅkhārānaṃ upasamabhāvato saṅkhārūpasamaṃ paramasukhatāya sukhaṃ nibbānaṃ adhigacchati vindatiyeva. Parisuddhasīlo hi bhikkhu vippaṭisārābhāvena pāmojjabahulo saddhamme yuttappayutto vimuttipariyosānā sabbasampattiyo pāpuṇāti. Yathāha – ‘‘avippaṭisāratthāni kho , ānanda, kusalāni sīlāni, avippaṭisāro pāmojjatthāyā’’tiādi (a. ni. 10.1). Atha vā pāmojjabahuloti sammāsambuddho bhagavā, svākkhāto dhammo, suppaṭipanno saṅghoti ratanattayaṃ sandhāya pamodabahulo. Tattha pana so pamodabahulo kiṃ vā karotīti āha ‘‘dhamme buddhappavedite’’tiādi. Saddhāsampannassa hi sappurisasaṃsevanasaddhammassavanayonisomanasikāradhammānudhammapaṭipattīnaṃ sukheneva sambhavato sampattiyo hatthagatā eva honti, yathāha – ‘‘saddhājāto upasaṅkamati, upasaṅkamanto payirupāsatī’’tiādi (ma. ni. 2.183).
ચૂળવચ્છત્થેરગાથાવણ્ણના નિટ્ઠિતા.
Cūḷavacchattheragāthāvaṇṇanā niṭṭhitā.
Related texts:
તિપિટક (મૂલ) • Tipiṭaka (Mūla) / સુત્તપિટક • Suttapiṭaka / ખુદ્દકનિકાય • Khuddakanikāya / થેરગાથાપાળિ • Theragāthāpāḷi / ૧. ચૂળવચ્છત્થેરગાથા • 1. Cūḷavacchattheragāthā