Library / Tipiṭaka / તિપિટક • Tipiṭaka / જાતક-અટ્ઠકથા • Jātaka-aṭṭhakathā

    [૨૨૦] ૧૦. ધમ્મધજજાતકવણ્ણના

    [220] 10. Dhammadhajajātakavaṇṇanā

    સુખં જીવિતરૂપોસીતિ ઇદં સત્થા વેળુવને વિહરન્તો દેવદત્તસ્સ વધાય પરિસક્કનં આરબ્ભ કથેસિ. તદા હિ સત્થા ‘‘ન, ભિક્ખવે, ઇદાનેવ, પુબ્બેપિ દેવદત્તો મય્હં વધાય પરિસક્કિયેવ, સન્તાસમત્તમ્પિ પન કાતું નાસક્ખી’’તિ વત્વા અતીતં આહરિ.

    Sukhaṃ jīvitarūposīti idaṃ satthā veḷuvane viharanto devadattassa vadhāya parisakkanaṃ ārabbha kathesi. Tadā hi satthā ‘‘na, bhikkhave, idāneva, pubbepi devadatto mayhaṃ vadhāya parisakkiyeva, santāsamattampi pana kātuṃ nāsakkhī’’ti vatvā atītaṃ āhari.

    અતીતે બારાણસિયં યસપાણિ નામ રાજા રજ્જં કારેસિ, કાળકો નામસ્સ સેનાપતિ અહોસિ. તદા બોધિસત્તો તસ્સેવ પુરોહિતો અહોસિ નામેન ધમ્મધજો નામ, રઞ્ઞો પન સીસપ્પસાધનકપ્પકો છત્તપાણિ નામ. રાજા ધમ્મેન રજ્જં કારેતિ, સેનાપતિ પનસ્સ વિનિચ્છયં કરોન્તો લઞ્જં ખાદતિ પરપિટ્ઠિમંસિકો, લઞ્જં ગહેત્વા અસ્સામિકે સામિકે કરોતિ. અથેકદિવસં વિનિચ્છયે પરાજિતો મનુસ્સો બાહા પગ્ગય્હ કન્દન્તો વિનિચ્છયા નિક્ખન્તો રાજુપટ્ઠાનં ગચ્છન્તં બોધિસત્તં દિસ્વા તસ્સ પાદેસુ પતિત્વા ‘‘તુમ્હાદિસેસુ નામ, સામિ, રઞ્ઞો અત્થઞ્ચ ધમ્મઞ્ચ અનુસાસન્તેસુ કાળકસેનાપતિ લઞ્જં ગહેત્વા અસ્સામિકે સામિકે કરોતી’’તિ અત્તનો પરાજિતભાવં બોધિસત્તસ્સ કથેસિ. બોધિસત્તો કારુઞ્ઞં ઉપ્પાદેત્વા ‘‘એહિ ભણે, અડ્ડં તે વિનિચ્છિનિસ્સામી’’તિ તં ગહેત્વા વિનિચ્છયટ્ઠાનં અગમાસિ. મહાજનો સન્નિપતિ, બોધિસત્તો તં અડ્ડં પટિવિનિચ્છિનિત્વા સામિકઞ્ઞેવ સામિકં અકાસિ.

    Atīte bārāṇasiyaṃ yasapāṇi nāma rājā rajjaṃ kāresi, kāḷako nāmassa senāpati ahosi. Tadā bodhisatto tasseva purohito ahosi nāmena dhammadhajo nāma, rañño pana sīsappasādhanakappako chattapāṇi nāma. Rājā dhammena rajjaṃ kāreti, senāpati panassa vinicchayaṃ karonto lañjaṃ khādati parapiṭṭhimaṃsiko, lañjaṃ gahetvā assāmike sāmike karoti. Athekadivasaṃ vinicchaye parājito manusso bāhā paggayha kandanto vinicchayā nikkhanto rājupaṭṭhānaṃ gacchantaṃ bodhisattaṃ disvā tassa pādesu patitvā ‘‘tumhādisesu nāma, sāmi, rañño atthañca dhammañca anusāsantesu kāḷakasenāpati lañjaṃ gahetvā assāmike sāmike karotī’’ti attano parājitabhāvaṃ bodhisattassa kathesi. Bodhisatto kāruññaṃ uppādetvā ‘‘ehi bhaṇe, aḍḍaṃ te vinicchinissāmī’’ti taṃ gahetvā vinicchayaṭṭhānaṃ agamāsi. Mahājano sannipati, bodhisatto taṃ aḍḍaṃ paṭivinicchinitvā sāmikaññeva sāmikaṃ akāsi.

    મહાજનો સાધુકારં અદાસિ, સો સદ્દો મહા અહોસિ. રાજા તં સુત્વા ‘‘કિં સદ્દો નામેસો’’તિ પુચ્છિ. ‘‘દેવ, ધમ્મધજપણ્ડિતેન દુબ્બિનિચ્છિતો અડ્ડો સુવિનિચ્છિતો, તત્રેસ સાધુકારસદ્દો’’તિ. રાજા તુટ્ઠો બોધિસત્તં પક્કોસાપેત્વા ‘‘અડ્ડો કિર તે આચરિય વિનિચ્છિતો’’તિ પુચ્છિ. ‘‘આમ, મહારાજ, કાળકેન દુબ્બિનિચ્છિતં અડ્ડં વિનિચ્છિનિ’’ન્તિ વુત્તે ‘‘ઇતો દાનિ પટ્ઠાય તુમ્હેવ અડ્ડં વિનિચ્છિનથ, મય્હઞ્ચ કણ્ણસુખં ભવિસ્સતિ લોકસ્સ ચ વુડ્ઢી’’તિ વત્વા અનિચ્છન્તમ્પિ તં ‘‘સત્તાનુદ્દયાય વિનિચ્છયે નિસીદથા’’તિ યાચિત્વા સમ્પટિચ્છાપેસિ. તતો પટ્ઠાય બોધિસત્તો વિનિચ્છયે નિસીદતિ, સામિકેયેવ સામિકે કરોતિ.

    Mahājano sādhukāraṃ adāsi, so saddo mahā ahosi. Rājā taṃ sutvā ‘‘kiṃ saddo nāmeso’’ti pucchi. ‘‘Deva, dhammadhajapaṇḍitena dubbinicchito aḍḍo suvinicchito, tatresa sādhukārasaddo’’ti. Rājā tuṭṭho bodhisattaṃ pakkosāpetvā ‘‘aḍḍo kira te ācariya vinicchito’’ti pucchi. ‘‘Āma, mahārāja, kāḷakena dubbinicchitaṃ aḍḍaṃ vinicchini’’nti vutte ‘‘ito dāni paṭṭhāya tumheva aḍḍaṃ vinicchinatha, mayhañca kaṇṇasukhaṃ bhavissati lokassa ca vuḍḍhī’’ti vatvā anicchantampi taṃ ‘‘sattānuddayāya vinicchaye nisīdathā’’ti yācitvā sampaṭicchāpesi. Tato paṭṭhāya bodhisatto vinicchaye nisīdati, sāmikeyeva sāmike karoti.

    કાળકો તતો પટ્ઠાય લઞ્જં અલભન્તો લાભતો પરિહાયિત્વા બોધિસત્તસ્સ આઘાતં બન્ધિત્વા ‘‘મહારાજ, ધમ્મધજપણ્ડિતો તવ રજ્જં પત્થેતી’’તિ બોધિસત્તં રઞ્ઞો અન્તરે પરિભિન્દિ. રાજા અસદ્દહન્તો ‘‘મા એવં અવચા’’તિ પટિક્ખિપિત્વા પુન તેન ‘‘સચે મે ન સદ્દહથ, તસ્સાગમનકાલે વાતપાનેન ઓલોકેથ. અથાનેન સકલનગરસ્સ અત્તનો હત્થે કતભાવં પસ્સિસ્સથા’’તિ વુત્તે રાજા તસ્સ અડ્ડકારકપરિસં દિસ્વા ‘‘એતસ્સેવ પરિસા’’તિ સઞ્ઞાય ભિજ્જિત્વા ‘‘કિં કરોમ સેનાપતી’’તિ પુચ્છિ. ‘‘દેવ, એતં મારેતું વટ્ટતી’’તિ . ‘‘ઓળારિકદોસં અપસ્સન્તા કથં મારેસ્સામા’’તિ? ‘‘અત્થેકો ઉપાયો’’તિ. ‘‘કતરૂપાયો’’તિ. ‘‘અસય્હમસ્સ કમ્મં આરોપેત્વા તં કાતું અસક્કોન્તં તં તેન દોસેન મારેસ્સામા’’તિ. ‘‘કિં પન અસય્હકમ્મ’’ન્તિ? ‘‘મહારાજ, ઉય્યાનં નામ સારભૂમિયં રોપિતં પટિજગ્ગિયમાનં તીહિ ચતૂહિ સંવચ્છરેહિ ફલં દેતિ. તુમ્હે તં પક્કોસાપેત્વા ‘સ્વે ઉય્યાનં કીળિસ્સામ, ઉય્યાનં મે માપેહી’તિ વદથ, સો માપેતું ન સક્ખિસ્સતિ. અથ નં તસ્મિં દોસે મારેસ્સામા’’તિ.

    Kāḷako tato paṭṭhāya lañjaṃ alabhanto lābhato parihāyitvā bodhisattassa āghātaṃ bandhitvā ‘‘mahārāja, dhammadhajapaṇḍito tava rajjaṃ patthetī’’ti bodhisattaṃ rañño antare paribhindi. Rājā asaddahanto ‘‘mā evaṃ avacā’’ti paṭikkhipitvā puna tena ‘‘sace me na saddahatha, tassāgamanakāle vātapānena oloketha. Athānena sakalanagarassa attano hatthe katabhāvaṃ passissathā’’ti vutte rājā tassa aḍḍakārakaparisaṃ disvā ‘‘etasseva parisā’’ti saññāya bhijjitvā ‘‘kiṃ karoma senāpatī’’ti pucchi. ‘‘Deva, etaṃ māretuṃ vaṭṭatī’’ti . ‘‘Oḷārikadosaṃ apassantā kathaṃ māressāmā’’ti? ‘‘Attheko upāyo’’ti. ‘‘Katarūpāyo’’ti. ‘‘Asayhamassa kammaṃ āropetvā taṃ kātuṃ asakkontaṃ taṃ tena dosena māressāmā’’ti. ‘‘Kiṃ pana asayhakamma’’nti? ‘‘Mahārāja, uyyānaṃ nāma sārabhūmiyaṃ ropitaṃ paṭijaggiyamānaṃ tīhi catūhi saṃvaccharehi phalaṃ deti. Tumhe taṃ pakkosāpetvā ‘sve uyyānaṃ kīḷissāma, uyyānaṃ me māpehī’ti vadatha, so māpetuṃ na sakkhissati. Atha naṃ tasmiṃ dose māressāmā’’ti.

    રાજા બોધિસત્તં આમન્તેત્વા ‘‘પણ્ડિત, મય્હં પુરાણઉય્યાને ચિરં કીળિમ્હ, ઇદાનિ નવઉય્યાને કીળિતુકામમ્હ, સ્વે કીળિસ્સામ, ઉય્યાનં નો માપેહિ, સચે માપેતું ન સક્ખિસ્સસિ, જીવિતં તે નત્થી’’તિ. બોધિસત્તો ‘‘કાળકેન લઞ્જં અલભમાનેન રાજા અન્તરે પરિભિન્નો ભવિસ્સતી’’તિ ઞત્વા ‘‘સક્કોન્તો જાનિસ્સામિ, મહારાજા’’તિ વત્વા ગેહં ગન્ત્વા સુભોજનં ભુઞ્જિત્વા ચિન્તયમાનો સયને નિપજ્જિ, સક્કસ્સ ભવનં ઉણ્હાકારં દસ્સેસિ. સક્કો આવજ્જેન્તો બોધિસત્તસ્સ ચિત્તં ઞત્વા વેગેનાગન્ત્વા સિરિગબ્ભં પવિસિત્વા આકાસે ઠત્વા ‘‘કિં ચિન્તેસિ પણ્ડિતા’’તિ પુચ્છિ. ‘‘કોસિ ત્વ’’ન્તિ? ‘‘સક્કોહમસ્મી’’તિ. ‘‘રાજા મં ‘ઉય્યાનં માપેહી’તિ આહ, તં ચિન્તેમી’’તિ. ‘‘પણ્ડિત, મા ચિન્તયિ, અહં તે નન્દનવનચિત્તલતાવનસદિસં ઉય્યાનં માપેસ્સામિ, કતરસ્મિં ઠાને માપેમી’’તિ? ‘‘અસુકટ્ઠાને માપેહી’’તિ. સક્કો માપેત્વા દેવપુરમેવ ગતો.

    Rājā bodhisattaṃ āmantetvā ‘‘paṇḍita, mayhaṃ purāṇauyyāne ciraṃ kīḷimha, idāni navauyyāne kīḷitukāmamha, sve kīḷissāma, uyyānaṃ no māpehi, sace māpetuṃ na sakkhissasi, jīvitaṃ te natthī’’ti. Bodhisatto ‘‘kāḷakena lañjaṃ alabhamānena rājā antare paribhinno bhavissatī’’ti ñatvā ‘‘sakkonto jānissāmi, mahārājā’’ti vatvā gehaṃ gantvā subhojanaṃ bhuñjitvā cintayamāno sayane nipajji, sakkassa bhavanaṃ uṇhākāraṃ dassesi. Sakko āvajjento bodhisattassa cittaṃ ñatvā vegenāgantvā sirigabbhaṃ pavisitvā ākāse ṭhatvā ‘‘kiṃ cintesi paṇḍitā’’ti pucchi. ‘‘Kosi tva’’nti? ‘‘Sakkohamasmī’’ti. ‘‘Rājā maṃ ‘uyyānaṃ māpehī’ti āha, taṃ cintemī’’ti. ‘‘Paṇḍita, mā cintayi, ahaṃ te nandanavanacittalatāvanasadisaṃ uyyānaṃ māpessāmi, katarasmiṃ ṭhāne māpemī’’ti? ‘‘Asukaṭṭhāne māpehī’’ti. Sakko māpetvā devapurameva gato.

    પુનદિવસે બોધિસત્તો ઉય્યાનં પચ્ચક્ખતો દિસ્વા ગન્ત્વા રઞ્ઞો આરોચેસિ – ‘‘નિટ્ઠિતં તે, મહારાજ, ઉય્યાનં, કીળસ્સૂ’’તિ. રાજા ગન્ત્વા અટ્ઠારસહત્થેન મનોસિલાવણ્ણેન પાકારેન પરિક્ખિત્તં દ્વારટ્ટાલકસમ્પન્નં પુપ્ફફલભારભરિતનાનારુક્ખપટિમણ્ડિતં ઉય્યાનં દિસ્વા કાળકં પુચ્છિ – ‘‘પણ્ડિતેન અમ્હાકં વચનં કતં, ઇદાનિ કિં કરોમા’’તિ. ‘‘મહારાજ, એકરત્તેન ઉય્યાનં માપેતું સક્કોન્તો રજ્જં ગહેતું કિં ન સક્કોતી’’તિ? ‘‘ઇદાનિ કિં કરોમા’’તિ? ‘‘અપરમ્પિ નં અસય્હકમ્મં કારેમા’’તિ. ‘‘કિં કમ્મં નામા’’તિ? ‘‘સત્તરતનમયં પોક્ખરણિં માપેમા’’તિ. રાજા ‘‘સાધૂ’’તિ બોધિસત્તં આમન્તેત્વા ‘‘આચરિય, ઉય્યાનં તાવ તે માપિતં , એતસ્સ પન અનુચ્છવિકં સત્તરતનમયં પોક્ખરણિં માપેહિ. સચે માપેતું ન સક્ખિસ્સસિ, જીવિતં તે નત્થી’’તિ આહ. બોધિસત્તો ‘‘સાધુ, મહારાજ, સક્કોન્તો માપેસ્સામી’’તિ આહ. અથસ્સ સક્કો પોક્ખરણિં માપેસિ સોભગ્ગપ્પત્તં સતતિત્થં સહસ્સવઙ્કં પઞ્ચવણ્ણપદુમસઞ્છન્નં નન્દનપોક્ખરણિસદિસં.

    Punadivase bodhisatto uyyānaṃ paccakkhato disvā gantvā rañño ārocesi – ‘‘niṭṭhitaṃ te, mahārāja, uyyānaṃ, kīḷassū’’ti. Rājā gantvā aṭṭhārasahatthena manosilāvaṇṇena pākārena parikkhittaṃ dvāraṭṭālakasampannaṃ pupphaphalabhārabharitanānārukkhapaṭimaṇḍitaṃ uyyānaṃ disvā kāḷakaṃ pucchi – ‘‘paṇḍitena amhākaṃ vacanaṃ kataṃ, idāni kiṃ karomā’’ti. ‘‘Mahārāja, ekarattena uyyānaṃ māpetuṃ sakkonto rajjaṃ gahetuṃ kiṃ na sakkotī’’ti? ‘‘Idāni kiṃ karomā’’ti? ‘‘Aparampi naṃ asayhakammaṃ kāremā’’ti. ‘‘Kiṃ kammaṃ nāmā’’ti? ‘‘Sattaratanamayaṃ pokkharaṇiṃ māpemā’’ti. Rājā ‘‘sādhū’’ti bodhisattaṃ āmantetvā ‘‘ācariya, uyyānaṃ tāva te māpitaṃ , etassa pana anucchavikaṃ sattaratanamayaṃ pokkharaṇiṃ māpehi. Sace māpetuṃ na sakkhissasi, jīvitaṃ te natthī’’ti āha. Bodhisatto ‘‘sādhu, mahārāja, sakkonto māpessāmī’’ti āha. Athassa sakko pokkharaṇiṃ māpesi sobhaggappattaṃ satatitthaṃ sahassavaṅkaṃ pañcavaṇṇapadumasañchannaṃ nandanapokkharaṇisadisaṃ.

    પુનદિવસે બોધિસત્તો તમ્પિ પચ્ચક્ખં કત્વા રઞ્ઞો આરોચેસિ – ‘‘માપિતા, દેવ, પોક્ખરણી’’તિ. રાજા તમ્પિ દિસ્વા ‘‘ઇદાનિ કિં કરોમા’’તિ કાળકં પુચ્છિ. ‘‘ઉય્યાનસ્સ અનુચ્છવિકં ગેહં માપેતું આણાપેહિ, દેવા’’તિ. રાજા બોધિસત્તં આમન્તેત્વા ‘‘ઇદાનિ, આચરિય, ઇમસ્સ ઉય્યાનસ્સ ચેવ પોક્ખરણિયા ચ અનુચ્છવિકં સબ્બદન્તમયં ગેહં માપેહિ, નો ચે માપેસ્સસિ, જીવિતં તે નત્થી’’તિ આહ. અથસ્સ સક્કો ગેહમ્પિ માપેસિ. બોધિસત્તો પુનદિવસે તમ્પિ પચ્ચક્ખં કત્વા રઞ્ઞો આરોચેસિ. રાજા તમ્પિ દિસ્વા ‘‘ઇદાનિ કિં કરોમા’’તિ કાળકં પુચ્છિ. ‘‘ગેહસ્સ અનુચ્છવિકં મણિં માપેતું આણાપેહિ, મહારાજા’’તિ આહ. રાજા બોધિસત્તં આમન્તેત્વા ‘‘પણ્ડિત, ઇમસ્સ દન્તમયગેહસ્સ અનુચ્છવિકં મણિં માપેહિ, મણિઆલોકેન વિચરિસ્સામ. સચે માપેતું ન સક્કોસિ, જીવિતં તે નત્થી’’તિ આહ. અથસ્સ સક્કો મણિમ્પિ માપેસિ.

    Punadivase bodhisatto tampi paccakkhaṃ katvā rañño ārocesi – ‘‘māpitā, deva, pokkharaṇī’’ti. Rājā tampi disvā ‘‘idāni kiṃ karomā’’ti kāḷakaṃ pucchi. ‘‘Uyyānassa anucchavikaṃ gehaṃ māpetuṃ āṇāpehi, devā’’ti. Rājā bodhisattaṃ āmantetvā ‘‘idāni, ācariya, imassa uyyānassa ceva pokkharaṇiyā ca anucchavikaṃ sabbadantamayaṃ gehaṃ māpehi, no ce māpessasi, jīvitaṃ te natthī’’ti āha. Athassa sakko gehampi māpesi. Bodhisatto punadivase tampi paccakkhaṃ katvā rañño ārocesi. Rājā tampi disvā ‘‘idāni kiṃ karomā’’ti kāḷakaṃ pucchi. ‘‘Gehassa anucchavikaṃ maṇiṃ māpetuṃ āṇāpehi, mahārājā’’ti āha. Rājā bodhisattaṃ āmantetvā ‘‘paṇḍita, imassa dantamayagehassa anucchavikaṃ maṇiṃ māpehi, maṇiālokena vicarissāma. Sace māpetuṃ na sakkosi, jīvitaṃ te natthī’’ti āha. Athassa sakko maṇimpi māpesi.

    બોધિસત્તો પુનદિવસે તં પચ્ચક્ખં કત્વા રઞ્ઞો આરોચેસિ . રાજા તમ્પિ દિસ્વા ‘‘ઇદાનિ કિં કરિસ્સામા’’તિ કાળકં પુચ્છિ. ‘‘મહારાજ, ધમ્મધજબ્રાહ્મણસ્સ ઇચ્છિતિચ્છિતદાયિકા દેવતા અત્થિ મઞ્ઞે, ઇદાનિ યં દેવતાપિ માપેતું ન સક્કોતિ, તં આણાપેહિ. ચતુરઙ્ગસમન્નાગતં નામ મનુસ્સં દેવતાપિ માપેતું ન સક્કોતિ, તસ્મા ‘ચતુરઙ્ગસમન્નાગતં મે ઉય્યાનપાલં માપેહી’તિ તં વદાહી’’તિ. રાજા બોધિસત્તં આમન્તેત્વા ‘‘આચરિય, તયા અમ્હાકં ઉય્યાનં, પોક્ખરણી, દન્તમયપાસાદો, તસ્સ આલોકકરણત્થાય મણિરતનઞ્ચ માપિતં, ઇદાનિ મે ઉય્યાનરક્ખકં ચતુરઙ્ગસમન્નાગતં ઉય્યાનપાલં માપેહિ, નો ચે માપેસ્સસિ, જીવિતં તે નત્થી’’તિ આહ. બોધિસત્તો ‘‘હોતુ, લભમાનો જાનિસ્સામી’’તિ ગેહં ગન્ત્વા સુભોજનં ભુઞ્જિત્વા નિપન્નો પચ્ચૂસકાલે પબુજ્ઝિત્વા સયનપીઠે નિસિન્નો ચિન્તેસિ – ‘‘સક્કો દેવરાજા યં અત્તના સક્કા માપેતું, તં માપેસિ, ચતુરઙ્ગસમન્નાગતં પન ઉય્યાનપાલં ન સક્કા માપેતું, એવં સન્તે પરેસં હત્થે મરણતો અરઞ્ઞે અનાથમરણમેવ વરતર’’ન્તિ. સો કસ્સચિ અનારોચેત્વા પાસાદા ઓતરિત્વા અગ્ગદ્વારેનેવ નગરા નિક્ખમિત્વા અરઞ્ઞં પવિસિત્વા અઞ્ઞતરસ્મિં રુક્ખમૂલે સતં ધમ્મં આવજ્જમાનો નિસીદિ.

    Bodhisatto punadivase taṃ paccakkhaṃ katvā rañño ārocesi . Rājā tampi disvā ‘‘idāni kiṃ karissāmā’’ti kāḷakaṃ pucchi. ‘‘Mahārāja, dhammadhajabrāhmaṇassa icchiticchitadāyikā devatā atthi maññe, idāni yaṃ devatāpi māpetuṃ na sakkoti, taṃ āṇāpehi. Caturaṅgasamannāgataṃ nāma manussaṃ devatāpi māpetuṃ na sakkoti, tasmā ‘caturaṅgasamannāgataṃ me uyyānapālaṃ māpehī’ti taṃ vadāhī’’ti. Rājā bodhisattaṃ āmantetvā ‘‘ācariya, tayā amhākaṃ uyyānaṃ, pokkharaṇī, dantamayapāsādo, tassa ālokakaraṇatthāya maṇiratanañca māpitaṃ, idāni me uyyānarakkhakaṃ caturaṅgasamannāgataṃ uyyānapālaṃ māpehi, no ce māpessasi, jīvitaṃ te natthī’’ti āha. Bodhisatto ‘‘hotu, labhamāno jānissāmī’’ti gehaṃ gantvā subhojanaṃ bhuñjitvā nipanno paccūsakāle pabujjhitvā sayanapīṭhe nisinno cintesi – ‘‘sakko devarājā yaṃ attanā sakkā māpetuṃ, taṃ māpesi, caturaṅgasamannāgataṃ pana uyyānapālaṃ na sakkā māpetuṃ, evaṃ sante paresaṃ hatthe maraṇato araññe anāthamaraṇameva varatara’’nti. So kassaci anārocetvā pāsādā otaritvā aggadvāreneva nagarā nikkhamitvā araññaṃ pavisitvā aññatarasmiṃ rukkhamūle sataṃ dhammaṃ āvajjamāno nisīdi.

    સક્કો તં કારણં ઞત્વા વનચરકો વિય હુત્વા બોધિસત્તં ઉપસઙ્કમિત્વા ‘‘બ્રાહ્મણ, ત્વં સુખુમાલો, અદિટ્ઠપુબ્બદુક્ખરૂપો વિય ઇમં અરઞ્ઞં પવિસિત્વા કિં કરોન્તો નિસિન્નોસી’’તિ ઇમમત્થં પુચ્છન્તો પઠમં ગાથમાહ –

    Sakko taṃ kāraṇaṃ ñatvā vanacarako viya hutvā bodhisattaṃ upasaṅkamitvā ‘‘brāhmaṇa, tvaṃ sukhumālo, adiṭṭhapubbadukkharūpo viya imaṃ araññaṃ pavisitvā kiṃ karonto nisinnosī’’ti imamatthaṃ pucchanto paṭhamaṃ gāthamāha –

    ૧૩૬.

    136.

    ‘‘સુખં જીવિતરૂપોસિ, રટ્ઠા વિવનમાગતો;

    ‘‘Sukhaṃ jīvitarūposi, raṭṭhā vivanamāgato;

    સો એકકો રુક્ખમૂલે, કપણો વિય ઝાયસી’’તિ.

    So ekako rukkhamūle, kapaṇo viya jhāyasī’’ti.

    તત્થ સુખં જીવિતરૂપોસીતિ ત્વં સુખેન જીવિતસદિસો સુખેધિતો સુખપરિહતો વિય. રટ્ઠાતિ આકિણ્ણમનુસ્સટ્ઠાના. વિવનમાગતોતિ નિરુદકટ્ઠાનં અરઞ્ઞં પવિટ્ઠો. રુક્ખમૂલેતિ રુક્ખસમીપે. કપણો વિય ઝાયસીતિ કપણો વિય એકકો નિસિન્નો ઝાયસિ પજ્ઝાયસિ, કિં નામેતં ચિન્તેસીતિ પુચ્છિ.

    Tattha sukhaṃ jīvitarūposīti tvaṃ sukhena jīvitasadiso sukhedhito sukhaparihato viya. Raṭṭhāti ākiṇṇamanussaṭṭhānā. Vivanamāgatoti nirudakaṭṭhānaṃ araññaṃ paviṭṭho. Rukkhamūleti rukkhasamīpe. Kapaṇo viyajhāyasīti kapaṇo viya ekako nisinno jhāyasi pajjhāyasi, kiṃ nāmetaṃ cintesīti pucchi.

    તં સુત્વા બોધિસત્તો દુતિયં ગાથમાહ –

    Taṃ sutvā bodhisatto dutiyaṃ gāthamāha –

    ૧૪૦.

    140.

    ‘‘સુખં જીવિતરૂપોસ્મિ, રટ્ઠા વિવનમાગતો;

    ‘‘Sukhaṃ jīvitarūposmi, raṭṭhā vivanamāgato;

    સો એકકો રુક્ખમૂલે, કપણો વિય ઝાયામિ;

    So ekako rukkhamūle, kapaṇo viya jhāyāmi;

    સતં ધમ્મં અનુસ્સર’’ન્તિ.

    Sataṃ dhammaṃ anussara’’nti.

    તત્થ સતં ધમ્મં અનુસ્સરન્તિ, સમ્મ, સચ્ચમેતં, અહં સુખં જીવિતરૂપો રટ્ઠા ચ વિવનમાગતો, સોહં એકકોવ ઇમસ્મિં રુક્ખમૂલે નિસીદિત્વા કપણો વિય ઝાયામિ. યં પન વદેસિ ‘‘કિં નામેતં ચિન્તેસી’’તિ, તં તે પવેદેમિ ‘‘સતં ધમ્મ’’ન્તિ. અહઞ્હિ સતં ધમ્મં અનુસ્સરન્તો ઇધ નિસિન્નો. સતં ધમ્મન્તિ બુદ્ધપચ્ચેકબુદ્ધબુદ્ધસાવકાનં સતં સપ્પુરિસાનં પણ્ડિતાનં ધમ્મં. લાભો અલાભો યસો અયસો નિન્દા પસંસા સુખં દુક્ખન્તિ અયઞ્હિ અટ્ઠવિધો લોકધમ્મો. ઇમિના પન અબ્ભાહતા સન્તો ન કમ્પન્તિ ન પવેધેન્તિ, અયમેત્થ અકમ્પનસઙ્ખાતો સતં ધમ્મો ઇમં અનુસ્સરન્તો નિસિન્નોમ્હીતિ દીપેતિ.

    Tattha sataṃ dhammaṃ anussaranti, samma, saccametaṃ, ahaṃ sukhaṃ jīvitarūpo raṭṭhā ca vivanamāgato, sohaṃ ekakova imasmiṃ rukkhamūle nisīditvā kapaṇo viya jhāyāmi. Yaṃ pana vadesi ‘‘kiṃ nāmetaṃ cintesī’’ti, taṃ te pavedemi ‘‘sataṃ dhamma’’nti. Ahañhi sataṃ dhammaṃ anussaranto idha nisinno. Sataṃ dhammanti buddhapaccekabuddhabuddhasāvakānaṃ sataṃ sappurisānaṃ paṇḍitānaṃ dhammaṃ. Lābho alābho yaso ayaso nindā pasaṃsā sukhaṃ dukkhanti ayañhi aṭṭhavidho lokadhammo. Iminā pana abbhāhatā santo na kampanti na pavedhenti, ayamettha akampanasaṅkhāto sataṃ dhammo imaṃ anussaranto nisinnomhīti dīpeti.

    અથ નં સક્કો ‘‘એવં સન્તે, બ્રાહ્મણ, ઇમસ્મિં ઠાને કસ્મા નિસિન્નોસી’’તિ. ‘‘રાજા ચતુરઙ્ગસમન્નાગતં ઉય્યાનપાલં આહરાપેતિ, તાદિસં ન સક્કોમિ લદ્ધું, સોહં ‘કિં મે પરસ્સ હત્થે મરણેન, અરઞ્ઞં પવિસિત્વા અનાથમરણં મરિસ્સામી’તિ ચિન્તેત્વા ઇધાગન્ત્વા નિસિન્નો’’તિ. ‘‘બ્રાહ્મણ, અહં સક્કો દેવરાજા, મયા તે ઉય્યાનાદીનિ માપિતાનિ, ચતુરઙ્ગસમન્નાગતં ઉય્યાનપાલં માપેતું ન સક્કા, તુમ્હાકં રઞ્ઞો સીસપ્પસાધનકપ્પકો છત્તપાણિ નામ, સો ચતુરઙ્ગસમન્નાગતો, ચતુરઙ્ગસમન્નાગતેન ઉય્યાનપાલેન અત્થે સતિ એતં કપ્પકં ઉય્યાનપાલં કાતું વદેહી’’તિ. ઇતિ સક્કો બોધિસત્તસ્સ ઓવાદં દત્વા ‘‘મા ભાયી’’તિ સમસ્સાસેત્વા અત્તનો દેવપુરમેવ ગતો.

    Atha naṃ sakko ‘‘evaṃ sante, brāhmaṇa, imasmiṃ ṭhāne kasmā nisinnosī’’ti. ‘‘Rājā caturaṅgasamannāgataṃ uyyānapālaṃ āharāpeti, tādisaṃ na sakkomi laddhuṃ, sohaṃ ‘kiṃ me parassa hatthe maraṇena, araññaṃ pavisitvā anāthamaraṇaṃ marissāmī’ti cintetvā idhāgantvā nisinno’’ti. ‘‘Brāhmaṇa, ahaṃ sakko devarājā, mayā te uyyānādīni māpitāni, caturaṅgasamannāgataṃ uyyānapālaṃ māpetuṃ na sakkā, tumhākaṃ rañño sīsappasādhanakappako chattapāṇi nāma, so caturaṅgasamannāgato, caturaṅgasamannāgatena uyyānapālena atthe sati etaṃ kappakaṃ uyyānapālaṃ kātuṃ vadehī’’ti. Iti sakko bodhisattassa ovādaṃ datvā ‘‘mā bhāyī’’ti samassāsetvā attano devapurameva gato.

    બોધિસત્તો ગેહં ગન્ત્વા ભુત્તપાતરાસો રાજદ્વારં ગન્ત્વા છત્તપાણિમ્પિ તત્થેવ દિસ્વા હત્થે ગહેત્વા ‘‘ત્વં કિર, સમ્મ છત્તપાણિ, ચતુરઙ્ગસમન્નાગતોસી’’તિ પુચ્છિત્વા ‘‘કો તે મય્હં ચતુરઙ્ગસમન્નાગતભાવં આચિક્ખી’’તિ વુત્તે ‘‘સક્કો, દેવરાજા’’તિ વત્વા ‘‘કિંકારણા આચિક્ખી’’તિ પુટ્ઠો ‘‘ઇમિના નામ કારણેના’’તિ સબ્બં આચિક્ખિ. સો ‘‘આમ, અહં ચતુરઙ્ગસમન્નાગતો’’તિ આહ. અથ નં બોધિસત્તો હત્થે ગહેત્વાવ રઞ્ઞો સન્તિકં ગન્ત્વા ‘‘અયં, મહારાજ, છત્તપાણિ, ચતુરઙ્ગસમન્નાગતો, ચતુરઙ્ગસમન્નાગતેન ઉય્યાનપાલેન અત્થે સતિ ઇમં ઉય્યાનપાલં કરોથા’’તિ આહ. અથ નં રાજા ‘‘ત્વં કિર ચતુરઙ્ગસમન્નાગતોસી’’તિ પુચ્છિ. ‘‘આમ, મહારાજા’’તિ. ‘‘કતમેહિ ચતુરઙ્ગેહિ સમન્નાગતોસી’’તિ?

    Bodhisatto gehaṃ gantvā bhuttapātarāso rājadvāraṃ gantvā chattapāṇimpi tattheva disvā hatthe gahetvā ‘‘tvaṃ kira, samma chattapāṇi, caturaṅgasamannāgatosī’’ti pucchitvā ‘‘ko te mayhaṃ caturaṅgasamannāgatabhāvaṃ ācikkhī’’ti vutte ‘‘sakko, devarājā’’ti vatvā ‘‘kiṃkāraṇā ācikkhī’’ti puṭṭho ‘‘iminā nāma kāraṇenā’’ti sabbaṃ ācikkhi. So ‘‘āma, ahaṃ caturaṅgasamannāgato’’ti āha. Atha naṃ bodhisatto hatthe gahetvāva rañño santikaṃ gantvā ‘‘ayaṃ, mahārāja, chattapāṇi, caturaṅgasamannāgato, caturaṅgasamannāgatena uyyānapālena atthe sati imaṃ uyyānapālaṃ karothā’’ti āha. Atha naṃ rājā ‘‘tvaṃ kira caturaṅgasamannāgatosī’’ti pucchi. ‘‘Āma, mahārājā’’ti. ‘‘Katamehi caturaṅgehi samannāgatosī’’ti?

    ‘‘અનુસૂયકો અહં દેવ, અમજ્જપાયકો અહં;

    ‘‘Anusūyako ahaṃ deva, amajjapāyako ahaṃ;

    નિસ્નેહકો અહં દેવ, અક્કોધનં અધિટ્ઠિતો’’તિ.

    Nisnehako ahaṃ deva, akkodhanaṃ adhiṭṭhito’’ti.

    ‘‘મય્હઞ્હિ, મહારાજ, ઉસૂયા નામ નત્થિ, મજ્જં મે ન પિવિતપુબ્બં, પરેસુ મે સ્નેહો વા કોધો વા ન ભૂતપૂબ્બો. ઇમેહિ ચતૂહિ અઙ્ગેહિ સમન્નાગતોમ્હી’’તિ.

    ‘‘Mayhañhi, mahārāja, usūyā nāma natthi, majjaṃ me na pivitapubbaṃ, paresu me sneho vā kodho vā na bhūtapūbbo. Imehi catūhi aṅgehi samannāgatomhī’’ti.

    અથ નં રાજા, ભો છત્તપાણિ, ‘‘અનુસૂયકોસ્મી’’તિ વદસીતિ. ‘‘આમ, દેવ, અનુસૂયકોમ્હી’’તિ. ‘‘કિં આરમ્મણં દિસ્વા અનુસૂયકો જાતોસી’’તિ? ‘‘સુણાહિ દેવા’’તિ અત્તનો અનુસૂયકકારણં કથેન્તો ઇમં ગાથમાહ –

    Atha naṃ rājā, bho chattapāṇi, ‘‘anusūyakosmī’’ti vadasīti. ‘‘Āma, deva, anusūyakomhī’’ti. ‘‘Kiṃ ārammaṇaṃ disvā anusūyako jātosī’’ti? ‘‘Suṇāhi devā’’ti attano anusūyakakāraṇaṃ kathento imaṃ gāthamāha –

    ‘‘ઇત્થિયા કારણા રાજ, બન્ધાપેસિં પુરોહિતં;

    ‘‘Itthiyā kāraṇā rāja, bandhāpesiṃ purohitaṃ;

    સો મં અત્થે નિવેદેસિ, તસ્માહં અનુસૂયકો’’તિ.

    So maṃ atthe nivedesi, tasmāhaṃ anusūyako’’ti.

    તસ્સત્થો – અહં, દેવ, પુબ્બે ઇમસ્મિંયેવ બારાણસિનગરે તાદિસોવ રાજા હુત્વા ઇત્થિયા કારણા પુરોહિતં બન્ધાપેસિં.

    Tassattho – ahaṃ, deva, pubbe imasmiṃyeva bārāṇasinagare tādisova rājā hutvā itthiyā kāraṇā purohitaṃ bandhāpesiṃ.

    ‘‘અબદ્ધા તત્થ બજ્ઝન્તિ, યત્થ બાલા પભાસરે;

    ‘‘Abaddhā tattha bajjhanti, yattha bālā pabhāsare;

    બદ્ધાપિ તત્થ મુચ્ચન્તિ, યત્થ ધીરા પભાસરે’’તિ. (જા॰ ૧.૧.૧૨૦) –

    Baddhāpi tattha muccanti, yattha dhīrā pabhāsare’’ti. (jā. 1.1.120) –

    ઇમસ્મિઞ્હિ જાતકે આગતનયેનેવ એકસ્મિં કાલે અયં છત્તપાણિ રાજા હુત્વા ચતુસટ્ઠિયા પાદમૂલિકેહિ સદ્ધિં સમ્પદુસ્સિત્વા બોધિસત્તં અત્તનો મનોરથં અપૂરેન્તં નાસેતુકામાય દેવિયા પરિભિન્નો બન્ધાપેસિ. તદા નં બન્ધિત્વા આનીતો બોધિસત્તો યથાભૂતં દેવિયા દોસં આરોપેત્વા સયં મુત્તો રઞ્ઞા બન્ધાપિતે સબ્બેપિ તે પાદમૂલિકે મોચેત્વા ‘‘એતેસઞ્ચ દેવિયા ચ અપરાધં ખમથ, મહારાજા’’તિ ઓવદિ. સબ્બં હેટ્ઠા વુત્તનયેનેવ વિત્થારતો વેદિતબ્બં. તં સન્ધાયાહ –

    Imasmiñhi jātake āgatanayeneva ekasmiṃ kāle ayaṃ chattapāṇi rājā hutvā catusaṭṭhiyā pādamūlikehi saddhiṃ sampadussitvā bodhisattaṃ attano manorathaṃ apūrentaṃ nāsetukāmāya deviyā paribhinno bandhāpesi. Tadā naṃ bandhitvā ānīto bodhisatto yathābhūtaṃ deviyā dosaṃ āropetvā sayaṃ mutto raññā bandhāpite sabbepi te pādamūlike mocetvā ‘‘etesañca deviyā ca aparādhaṃ khamatha, mahārājā’’ti ovadi. Sabbaṃ heṭṭhā vuttanayeneva vitthārato veditabbaṃ. Taṃ sandhāyāha –

    ‘‘ઇત્થિયા કારણા રાજ, બન્ધાપેસિં પુરોહિતં;

    ‘‘Itthiyā kāraṇā rāja, bandhāpesiṃ purohitaṃ;

    સો મં અત્થે નિવેદેસિ, તસ્માહં અનુસૂયકો’’તિ.

    So maṃ atthe nivedesi, tasmāhaṃ anusūyako’’ti.

    તદા પન સોહં ચિન્તેસિં – ‘‘અહં સોળસ સહસ્સઇત્થિયો પહાય એતં એકમેવ કિલેસવસેન સઙ્ગણ્હન્તોપિ સન્તપ્પેતું નાસક્ખિં, એવં દુપ્પૂરણીયાનં ઇત્થીનં કુજ્ઝનં નામ નિવત્થવત્થે કિલિસ્સન્તે ‘કસ્મા કિલિસ્સસી’તિ કુજ્ઝનસદિસં હોતિ, ભુત્તભત્તે ગૂથભાવં આપજ્જન્તે ‘કસ્મા એતં સભાવં આપજ્જસી’તિ કુજ્ઝનસદિસં હોતિ. ‘ઇતો દાનિ પટ્ઠાય યાવ અરહત્તં ન પાપુણામિ, તાવ કિલેસં નિસ્સાય મયિ ઉસૂયા મા ઉપ્પજ્જતૂ’’’તિ અધિટ્ઠહિં. તતો પટ્ઠાય અનુસૂયકો જાતો. ઇદં સન્ધાય – ‘‘તસ્માહં અનુસૂયકો’’તિ આહ.

    Tadā pana sohaṃ cintesiṃ – ‘‘ahaṃ soḷasa sahassaitthiyo pahāya etaṃ ekameva kilesavasena saṅgaṇhantopi santappetuṃ nāsakkhiṃ, evaṃ duppūraṇīyānaṃ itthīnaṃ kujjhanaṃ nāma nivatthavatthe kilissante ‘kasmā kilissasī’ti kujjhanasadisaṃ hoti, bhuttabhatte gūthabhāvaṃ āpajjante ‘kasmā etaṃ sabhāvaṃ āpajjasī’ti kujjhanasadisaṃ hoti. ‘Ito dāni paṭṭhāya yāva arahattaṃ na pāpuṇāmi, tāva kilesaṃ nissāya mayi usūyā mā uppajjatū’’’ti adhiṭṭhahiṃ. Tato paṭṭhāya anusūyako jāto. Idaṃ sandhāya – ‘‘tasmāhaṃ anusūyako’’ti āha.

    અથ નં રાજા ‘‘સમ્મ છત્તપાણિ, કિં આરમ્મણં દિસ્વા અમજ્જપો જાતોસી’’તિ પુચ્છિ. સો તં કારણં આચિક્ખન્તો ઇમં ગાથમાહ –

    Atha naṃ rājā ‘‘samma chattapāṇi, kiṃ ārammaṇaṃ disvā amajjapo jātosī’’ti pucchi. So taṃ kāraṇaṃ ācikkhanto imaṃ gāthamāha –

    ‘‘મત્તો અહં મહારાજ, પુત્તમંસાનિ ખાદયિં;

    ‘‘Matto ahaṃ mahārāja, puttamaṃsāni khādayiṃ;

    તસ્સ સોકેનહં ફુટ્ઠો, મજ્જપાનં વિવજ્જયિ’’ન્તિ.

    Tassa sokenahaṃ phuṭṭho, majjapānaṃ vivajjayi’’nti.

    અહં, મહારાજ, પુબ્બે તાદિસો બારાણસિરાજા હુત્વા મજ્જેન વિના વત્તિતું નાસક્ખિં, અમંસકભત્તમ્પિ ભુઞ્જિતું નાસક્ખિં. નગરે ઉપોસથદિવસેસુ માઘાતો હોતિ, ભત્તકારકો પક્ખસ્સ તેરસિયઞ્ઞેવ મંસં ગહેત્વા ઠપેસિ, તં દુન્નિક્ખિત્તં સુનખા ખાદિંસુ. ભત્તકારકો ઉપોસથદિવસે મંસં અલભિત્વા રઞ્ઞો નાનગ્ગરસભોજનં પચિત્વા પાસાદં આરોપેત્વા ઉપનામેતું અસક્કોન્તો દેવિં ઉપસઙ્કમિત્વા ‘‘દેવિ, અજ્જ મે મંસં ન લદ્ધં, અમંસકભોજનં નામ ઉપનામેતું ન સક્કોમિ, કિન્તિ કરોમી’’તિ આહ. ‘‘તાત, મય્હં પુત્તો રઞ્ઞા પિયો મનાપો, પુત્તં મે દિસ્વા રાજા તમેવ ચુમ્બન્તો પરિસ્સજન્તો અત્તનો અત્થિભાવમ્પિ ન જાનાતિ, અહં પુત્તં મણ્ડેત્વા રઞ્ઞો ઊરુમ્હિ નિસીદાપેય્યં, રઞ્ઞો પુત્તેન સદ્ધિં કીળનકાલે ત્વં ભત્તં ઉપનેય્યાસી’’તિ. સા એવં વત્વા અત્તનો પુત્તં અલઙ્કતાભરણં મણ્ડેત્વા રઞ્ઞો ઊરુમ્હિ નિસીદાપેસિ. રઞ્ઞો પુત્તેન સદ્ધિં કીળનકાલે ભત્તકારકો ભત્તં ઉપનામેસિ. રાજા સુરામદમત્તો પાતિયં મંસં અદિસ્વા ‘‘મંસં કહ’’ન્તિ પુચ્છિત્વા ‘‘અજ્જ, દેવ, ઉપોસથદિવસં માઘાતતાય મંસં ન લદ્ધ’’ન્તિ વુત્તે ‘‘મય્હં મંસં નામ દુલ્લભ’’ન્તિ વત્વા ઊરુમ્હિ નિસિન્નસ્સ પિયપુત્તસ્સ ગીવં વટ્ટેત્વા જીવિતક્ખયં પાપેત્વા ભત્તકારકસ્સ પુરતો ખિપિત્વા ‘‘વેગેન સમ્પાદેત્વા આહરા’’તિ આહ. ભત્તકારકો તથા અકાસિ, રાજા પુત્તમંસેન ભત્તં ભુઞ્જિ. રઞ્ઞો ભયેન એકોપિ કન્દિતું વા રોદિતું વા કથેતું વા સમત્થો નામ નાહોસિ.

    Ahaṃ, mahārāja, pubbe tādiso bārāṇasirājā hutvā majjena vinā vattituṃ nāsakkhiṃ, amaṃsakabhattampi bhuñjituṃ nāsakkhiṃ. Nagare uposathadivasesu māghāto hoti, bhattakārako pakkhassa terasiyaññeva maṃsaṃ gahetvā ṭhapesi, taṃ dunnikkhittaṃ sunakhā khādiṃsu. Bhattakārako uposathadivase maṃsaṃ alabhitvā rañño nānaggarasabhojanaṃ pacitvā pāsādaṃ āropetvā upanāmetuṃ asakkonto deviṃ upasaṅkamitvā ‘‘devi, ajja me maṃsaṃ na laddhaṃ, amaṃsakabhojanaṃ nāma upanāmetuṃ na sakkomi, kinti karomī’’ti āha. ‘‘Tāta, mayhaṃ putto raññā piyo manāpo, puttaṃ me disvā rājā tameva cumbanto parissajanto attano atthibhāvampi na jānāti, ahaṃ puttaṃ maṇḍetvā rañño ūrumhi nisīdāpeyyaṃ, rañño puttena saddhiṃ kīḷanakāle tvaṃ bhattaṃ upaneyyāsī’’ti. Sā evaṃ vatvā attano puttaṃ alaṅkatābharaṇaṃ maṇḍetvā rañño ūrumhi nisīdāpesi. Rañño puttena saddhiṃ kīḷanakāle bhattakārako bhattaṃ upanāmesi. Rājā surāmadamatto pātiyaṃ maṃsaṃ adisvā ‘‘maṃsaṃ kaha’’nti pucchitvā ‘‘ajja, deva, uposathadivasaṃ māghātatāya maṃsaṃ na laddha’’nti vutte ‘‘mayhaṃ maṃsaṃ nāma dullabha’’nti vatvā ūrumhi nisinnassa piyaputtassa gīvaṃ vaṭṭetvā jīvitakkhayaṃ pāpetvā bhattakārakassa purato khipitvā ‘‘vegena sampādetvā āharā’’ti āha. Bhattakārako tathā akāsi, rājā puttamaṃsena bhattaṃ bhuñji. Rañño bhayena ekopi kandituṃ vā rodituṃ vā kathetuṃ vā samattho nāma nāhosi.

    રાજા ભુઞ્જિત્વા સયનપિટ્ઠે નિદ્દં ઉપગન્ત્વા પચ્ચૂસકાલે પબુજ્ઝિત્વા વિગતમદો ‘‘પુત્તં મે આનેથા’’તિ આહ. તસ્મિં કાલે દેવી કન્દમાના પાદમૂલે પતિ. ‘‘કિં, ભદ્દે’’તિ ચ વુત્તે , ‘‘દેવ, હિય્યો તે પુત્તં મારેત્વા પુત્તમંસેન ભત્તં ભુત્ત’’ન્તિ આહ. રાજા પુત્તસોકેન રોદિત્વા કન્દિત્વા ‘‘ઇદં મે દુક્ખં સુરાપાનં નિસ્સાય ઉપ્પન્ન’’ન્તિ સુરાપાને દોસં દિસ્વા ‘‘ઇતો પટ્ઠાય યાવ અરહત્તં ન પાપુણામિ, તાવ એવરૂપં વિનાસકારકં સુરં નામ ન પિવિસ્સામી’’તિ પંસું ગહેત્વા મુખં પુઞ્છિત્વા અધિટ્ઠાસિ. તતો પટ્ઠાય મજ્જં નામ ન પિવિં. ઇમમત્થં સન્ધાય – ‘‘મત્તો અહં, મહારાજા’’તિ ઇમં ગાથમાહ.

    Rājā bhuñjitvā sayanapiṭṭhe niddaṃ upagantvā paccūsakāle pabujjhitvā vigatamado ‘‘puttaṃ me ānethā’’ti āha. Tasmiṃ kāle devī kandamānā pādamūle pati. ‘‘Kiṃ, bhadde’’ti ca vutte , ‘‘deva, hiyyo te puttaṃ māretvā puttamaṃsena bhattaṃ bhutta’’nti āha. Rājā puttasokena roditvā kanditvā ‘‘idaṃ me dukkhaṃ surāpānaṃ nissāya uppanna’’nti surāpāne dosaṃ disvā ‘‘ito paṭṭhāya yāva arahattaṃ na pāpuṇāmi, tāva evarūpaṃ vināsakārakaṃ suraṃ nāma na pivissāmī’’ti paṃsuṃ gahetvā mukhaṃ puñchitvā adhiṭṭhāsi. Tato paṭṭhāya majjaṃ nāma na piviṃ. Imamatthaṃ sandhāya – ‘‘matto ahaṃ, mahārājā’’ti imaṃ gāthamāha.

    અથ નં રાજા ‘‘કિં પન, સમ્મ છત્તપાણિ, આરમ્મણં દિસ્વા નિસ્નેહો જાતોસી’’તિ પુચ્છિ. સો તં કારણં આચિક્ખન્તો ઇમં ગાથમાહ –

    Atha naṃ rājā ‘‘kiṃ pana, samma chattapāṇi, ārammaṇaṃ disvā nisneho jātosī’’ti pucchi. So taṃ kāraṇaṃ ācikkhanto imaṃ gāthamāha –

    ‘‘કિતવાસો નામહં રાજ, પુત્તો પચ્ચેકબોધિ મે;

    ‘‘Kitavāso nāmahaṃ rāja, putto paccekabodhi me;

    પત્તં ભિન્દિત્વા ચવિતો, નિસ્નેહો તસ્સ કારણા’’તિ.

    Pattaṃ bhinditvā cavito, nisneho tassa kāraṇā’’ti.

    મહારાજ, પુબ્બે અહં બારાણસિયંયેવ કિતવાસો નામ રાજા. તસ્સ મે પુત્તો વિજાયિ. લક્ખણપાઠકા તં દિસ્વા ‘‘મહારાજ, અયં કુમારો પાનીયં અલભિત્વા મરિસ્સતી’’તિ આહંસુ. ‘‘દુટ્ઠકુમારો’’તિસ્સ નામં અહોસિ. સો વિઞ્ઞુતં પત્તો ઓપરજ્જં કારેસિ, રાજા કુમારં પુરતો વા પચ્છતો વા કત્વા વિચરિ, પાનીયં અલભિત્વા મરણભયેન ચસ્સ ચતૂસુ દ્વારેસુ અન્તોનગરેસુ ચ તત્થ તત્થ પોક્ખરણિયો કારેસિ, ચતુક્કાદીસુ મણ્ડપે કારેત્વા પાનીયચાટિયો ઠપાપેસિ. સો એકદિવસે અલઙ્કતપટિયત્તો પાતોવ ઉય્યાનં ગચ્છન્તો અન્તરામગ્ગે પચ્ચેકબુદ્ધં પસ્સિ. મહાજનોપિ પચ્ચેકબુદ્ધં દિસ્વા તમેવ વન્દતિ પસંસતિ, અઞ્જલિઞ્ચસ્સ પગ્ગણ્હાતિ.

    Mahārāja, pubbe ahaṃ bārāṇasiyaṃyeva kitavāso nāma rājā. Tassa me putto vijāyi. Lakkhaṇapāṭhakā taṃ disvā ‘‘mahārāja, ayaṃ kumāro pānīyaṃ alabhitvā marissatī’’ti āhaṃsu. ‘‘Duṭṭhakumāro’’tissa nāmaṃ ahosi. So viññutaṃ patto oparajjaṃ kāresi, rājā kumāraṃ purato vā pacchato vā katvā vicari, pānīyaṃ alabhitvā maraṇabhayena cassa catūsu dvāresu antonagaresu ca tattha tattha pokkharaṇiyo kāresi, catukkādīsu maṇḍape kāretvā pānīyacāṭiyo ṭhapāpesi. So ekadivase alaṅkatapaṭiyatto pātova uyyānaṃ gacchanto antarāmagge paccekabuddhaṃ passi. Mahājanopi paccekabuddhaṃ disvā tameva vandati pasaṃsati, añjaliñcassa paggaṇhāti.

    કુમારો ચિન્તેસિ – ‘‘માદિસેન સદ્ધિં ગચ્છન્તા ઇમં મુણ્ડકં વન્દન્તિ પસંસન્તિ, અઞ્જલિઞ્ચસ્સ પગ્ગણ્હન્તી’’તિ. સો કુપિતો હત્થિક્ખન્ધતો ઓરુય્હ પચ્ચેકબુદ્ધં ઉપસઙ્કમિત્વા ‘‘લદ્ધં તે, સમણ, ભત્ત’’ન્તિ વત્વા ‘‘આમ, કુમારા’’તિ વુત્તે તસ્સ હત્થતો પત્તં ગહેત્વા ભૂમિયં પાતેત્વા સદ્ધિં ભત્તેન મદ્દિત્વા પાદપ્પહારેન ચુણ્ણવિચુણ્ણં અકાસિ. પચ્ચેકબુદ્ધો ‘‘નટ્ઠો વતાયં સત્તો’’તિ તસ્સ મુખં ઓલોકેસિ. કુમારો ‘‘અહં, સમણ, કિતવાસરઞ્ઞો પુત્તો, નામેન દુટ્ઠકુમારો નામ, ત્વં મે કુદ્ધો અક્ખીનિ ઉમ્મીલેત્વા ઓલોકેન્તો કિં કરિસ્સસી’’તિ આહ.

    Kumāro cintesi – ‘‘mādisena saddhiṃ gacchantā imaṃ muṇḍakaṃ vandanti pasaṃsanti, añjaliñcassa paggaṇhantī’’ti. So kupito hatthikkhandhato oruyha paccekabuddhaṃ upasaṅkamitvā ‘‘laddhaṃ te, samaṇa, bhatta’’nti vatvā ‘‘āma, kumārā’’ti vutte tassa hatthato pattaṃ gahetvā bhūmiyaṃ pātetvā saddhiṃ bhattena madditvā pādappahārena cuṇṇavicuṇṇaṃ akāsi. Paccekabuddho ‘‘naṭṭho vatāyaṃ satto’’ti tassa mukhaṃ olokesi. Kumāro ‘‘ahaṃ, samaṇa, kitavāsarañño putto, nāmena duṭṭhakumāro nāma, tvaṃ me kuddho akkhīni ummīletvā olokento kiṃ karissasī’’ti āha.

    પચ્ચેકબુદ્ધો છિન્નભત્તો હુત્વા વેહાસં અબ્ભુગ્ગન્ત્વા ઉત્તરહિમવન્તે નન્દનમૂલપબ્ભારમેવ ગતો. કુમારસ્સાપિ તઙ્ખણઞ્ઞેવ પાપકમ્મં પરિપચ્ચિ. સો ‘‘ડય્હામિ ડય્હામી’’તિ સમુગ્ગતસરીરડાહો તત્થેવ પતિ. તત્થ તત્થેવ યત્તકં પાનીયં, તત્તકં પાનીયં સબ્બં છિજ્જિ, માતિકા સુસ્સિંસુ, તત્થેવ જીવિતક્ખયં પત્વા અવીચિમ્હિ નિબ્બત્તિ. રાજા તં પવત્તિં સુત્વા પુત્તસોકેન અભિભૂતો ચિન્તેસિ – ‘‘અયં મે સોકો પિયવત્થુતો ઉપ્પજ્જિ, સચે મે સ્નેહો નાભવિસ્સ, સોકો ન ઉપ્પજ્જિસ્સ, ઇતો દાનિ મે પટ્ઠાય સવિઞ્ઞાણકે વા અવિઞ્ઞાણકે વા કિસ્મિઞ્ચિ વત્થુસ્મિં સ્નેહો નામ મા ઉપ્પજ્જતૂ’’તિ અધિટ્ઠાસિ, તતો પટ્ઠાય સ્નેહો નામ નત્થિ. તં સન્ધાય ‘‘કિતવાસો નામાહ’’ન્તિ ગાથમાહ.

    Paccekabuddho chinnabhatto hutvā vehāsaṃ abbhuggantvā uttarahimavante nandanamūlapabbhārameva gato. Kumārassāpi taṅkhaṇaññeva pāpakammaṃ paripacci. So ‘‘ḍayhāmi ḍayhāmī’’ti samuggatasarīraḍāho tattheva pati. Tattha tattheva yattakaṃ pānīyaṃ, tattakaṃ pānīyaṃ sabbaṃ chijji, mātikā sussiṃsu, tattheva jīvitakkhayaṃ patvā avīcimhi nibbatti. Rājā taṃ pavattiṃ sutvā puttasokena abhibhūto cintesi – ‘‘ayaṃ me soko piyavatthuto uppajji, sace me sneho nābhavissa, soko na uppajjissa, ito dāni me paṭṭhāya saviññāṇake vā aviññāṇake vā kismiñci vatthusmiṃ sneho nāma mā uppajjatū’’ti adhiṭṭhāsi, tato paṭṭhāya sneho nāma natthi. Taṃ sandhāya ‘‘kitavāso nāmāha’’nti gāthamāha.

    તત્થ પુત્તો પચ્ચેકબોધિ મે. પત્તં ભિન્દિત્વા ચવિતોતિ મમ પુત્તો પચ્ચેકબોધિપત્તં ભિન્દિત્વા ચવિતોતિ અત્થો. નિસ્નેહો તસ્સ કારણાતિ તદા ઉપ્પન્નસ્નેહવત્થુસ્સ કારણા અહં નિસ્નેહો જાતોતિ અત્થો.

    Tattha putto paccekabodhi me. Pattaṃ bhinditvā cavitoti mama putto paccekabodhipattaṃ bhinditvā cavitoti attho. Nisneho tassa kāraṇāti tadā uppannasnehavatthussa kāraṇā ahaṃ nisneho jātoti attho.

    અથ નં રાજા ‘‘કિં પન, સમ્મ, આરમ્મણં દિસ્વા નિક્કોધો જાતોસી’’તિ પુચ્છિ. સો તં કારણં આચિક્ખન્તો ઇમં ગાથમાહ –

    Atha naṃ rājā ‘‘kiṃ pana, samma, ārammaṇaṃ disvā nikkodho jātosī’’ti pucchi. So taṃ kāraṇaṃ ācikkhanto imaṃ gāthamāha –

    ‘‘અરકો હુત્વા મેત્તચિત્તં, સત્ત વસ્સાનિ ભાવયિં;

    ‘‘Arako hutvā mettacittaṃ, satta vassāni bhāvayiṃ;

    સત્ત કપ્પે બ્રહ્મલોકે, તસ્મા અક્કોધનો અહ’’ન્તિ.

    Satta kappe brahmaloke, tasmā akkodhano aha’’nti.

    તસ્સત્થો – અહં, મહારાજ, અરકો નામ તાપસો હુત્વા સત્ત વસ્સાનિ મેત્તચિત્તં ભાવેત્વા સત્ત સંવટ્ટવિવટ્ટકપ્પે બ્રહ્મલોકે વસિં, તસ્મા અહં દીઘરત્તં મેત્તાભાવનાય આચિણ્ણપરિચિણ્ણત્તા અક્કોધનો જાતોતિ.

    Tassattho – ahaṃ, mahārāja, arako nāma tāpaso hutvā satta vassāni mettacittaṃ bhāvetvā satta saṃvaṭṭavivaṭṭakappe brahmaloke vasiṃ, tasmā ahaṃ dīgharattaṃ mettābhāvanāya āciṇṇapariciṇṇattā akkodhano jātoti.

    એવં છત્તપાણિના અત્તનો ચતૂસુ અઙ્ગેસુ કથિતેસુ રાજા પરિસાય ઇઙ્ગિતસઞ્ઞં અદાસિ. તઙ્ખણઞ્ઞેવ અમચ્ચા ચ બ્રાહ્મણગહપતિકાદયો ચ ઉટ્ઠહિત્વા ‘‘અરે લઞ્જખાદક દુટ્ઠચોર, ત્વં લઞ્જં અલભિત્વા પણ્ડિતં ઉપવદિત્વા મારેતુકામો જાતો’’તિ કાળકં સેનાપતિં હત્થપાદેસુ ગહેત્વા રાજનિવેસના ઓતારેત્વા ગહિતગહિતેહેવ પાસાણમુગ્ગરેહિ સીસં ભિન્દિત્વા જીવિતક્ખયં પાપેત્વા પાદેસુ ગહેત્વા કડ્ઢન્તા સઙ્કારટ્ઠાને છડ્ડેસું. તતો પટ્ઠાય રાજા ધમ્મેન રજ્જં કારેન્તો યથાકમ્મં ગતો.

    Evaṃ chattapāṇinā attano catūsu aṅgesu kathitesu rājā parisāya iṅgitasaññaṃ adāsi. Taṅkhaṇaññeva amaccā ca brāhmaṇagahapatikādayo ca uṭṭhahitvā ‘‘are lañjakhādaka duṭṭhacora, tvaṃ lañjaṃ alabhitvā paṇḍitaṃ upavaditvā māretukāmo jāto’’ti kāḷakaṃ senāpatiṃ hatthapādesu gahetvā rājanivesanā otāretvā gahitagahiteheva pāsāṇamuggarehi sīsaṃ bhinditvā jīvitakkhayaṃ pāpetvā pādesu gahetvā kaḍḍhantā saṅkāraṭṭhāne chaḍḍesuṃ. Tato paṭṭhāya rājā dhammena rajjaṃ kārento yathākammaṃ gato.

    સત્થા ઇમં ધમ્મદેસનં આહરિત્વા જાતકં સમોધાનેસિ – ‘‘તદા કાળકસેનાપતિ દેવદત્તો અહોસિ, છત્તપાણિકપ્પકો સારિપુત્તો, સક્કો અનુરુદ્ધો, ધમ્મધજો પન અહમેવ અહોસિ’’ન્તિ.

    Satthā imaṃ dhammadesanaṃ āharitvā jātakaṃ samodhānesi – ‘‘tadā kāḷakasenāpati devadatto ahosi, chattapāṇikappako sāriputto, sakko anuruddho, dhammadhajo pana ahameva ahosi’’nti.

    ધમ્મધજજાતકવણ્ણના દસમા.

    Dhammadhajajātakavaṇṇanā dasamā.

    બીરણથમ્ભવગ્ગો સત્તમો.

    Bīraṇathambhavaggo sattamo.

    તસ્સુદ્દાનં –

    Tassuddānaṃ –

    સોમદત્તઞ્ચ ઉચ્છિટ્ઠં, કુરુ પુણ્ણનદીપિ ચ;

    Somadattañca ucchiṭṭhaṃ, kuru puṇṇanadīpi ca;

    કચ્છપમચ્છસેગ્ગુ ચ, કૂટવાણિજગરહિ;

    Kacchapamacchaseggu ca, kūṭavāṇijagarahi;

    ધમ્મધજન્તિ તે દસ.

    Dhammadhajanti te dasa.







    Related texts:



    તિપિટક (મૂલ) • Tipiṭaka (Mūla) / સુત્તપિટક • Suttapiṭaka / ખુદ્દકનિકાય • Khuddakanikāya / જાતકપાળિ • Jātakapāḷi / ૨૨૦. ધમ્મધજજાતકં • 220. Dhammadhajajātakaṃ


    © 1991-2023 The Titi Tudorancea Bulletin | Titi Tudorancea® is a Registered Trademark | Terms of use and privacy policy
    Contact