| Library / Tipiṭaka / તિપિટક • Tipiṭaka / પઞ્ચપકરણ-અટ્ઠકથા • Pañcapakaraṇa-aṭṭhakathā |
૯. ધમ્મયમકં
9. Dhammayamakaṃ
૧. પણ્ણત્તિઉદ્દેસવારવણ્ણના
1. Paṇṇattiuddesavāravaṇṇanā
૧-૧૬. ઇદાનિ તેસઞ્ઞેવ મૂલયમકે દેસિતાનં કુસલાદિધમ્માનં માતિકં ઠપેત્વા ચિત્તયમકાનન્તરં દેસિતસ્સ ધમ્મયમકસ્સ વણ્ણના હોતિ. તત્થ ખન્ધયમકે વુત્તનયેનેવ પાળિવવત્થાનં વેદિતબ્બં. યથા હિ તત્થ પણ્ણત્તિવારાદયો તયો મહાવારા, અવસેસા અન્તરવારા ચ હોન્તિ, તથા ઇધાપિ. ‘‘યો કુસલં ધમ્મં ભાવેતિ, સો અકુસલં ધમ્મં પજહતી’’તિ આગતત્તા પનેત્થ પરિઞ્ઞાવારો, ભાવનાવારો નામાતિ વેદિતબ્બો. તત્થ યસ્મા અબ્યાકતો ધમ્મો નેવ ભાવેતબ્બો, ન પહાતબ્બો, તસ્મા તં પદમેવ ન ઉદ્ધટં. પણ્ણત્તિવારે પનેત્થ તિણ્ણં કુસલાદિધમ્માનં વસેન પદસોધનવારો, પદસોધનમૂલચક્કવારો, સુદ્ધધમ્મવારો, સુદ્ધધમ્મમૂલચક્કવારોતિ ઇમેસુ ચતૂસુ વારેસુ યમકગણના વેદિતબ્બા.
1-16. Idāni tesaññeva mūlayamake desitānaṃ kusalādidhammānaṃ mātikaṃ ṭhapetvā cittayamakānantaraṃ desitassa dhammayamakassa vaṇṇanā hoti. Tattha khandhayamake vuttanayeneva pāḷivavatthānaṃ veditabbaṃ. Yathā hi tattha paṇṇattivārādayo tayo mahāvārā, avasesā antaravārā ca honti, tathā idhāpi. ‘‘Yo kusalaṃ dhammaṃ bhāveti, so akusalaṃ dhammaṃ pajahatī’’ti āgatattā panettha pariññāvāro, bhāvanāvāro nāmāti veditabbo. Tattha yasmā abyākato dhammo neva bhāvetabbo, na pahātabbo, tasmā taṃ padameva na uddhaṭaṃ. Paṇṇattivāre panettha tiṇṇaṃ kusalādidhammānaṃ vasena padasodhanavāro, padasodhanamūlacakkavāro, suddhadhammavāro, suddhadhammamūlacakkavāroti imesu catūsu vāresu yamakagaṇanā veditabbā.
૧. પણ્ણત્તિનિદ્દેસવારવણ્ણના
1. Paṇṇattiniddesavāravaṇṇanā
૧૭-૩૨. પણ્ણત્તિવારનિદ્દેસે પન કુસલા કુસલધમ્માતિ કુસલાનં એકન્તેન કુસલધમ્મત્તા ‘‘આમન્તા’’તિ વુત્તં. સેસવિસ્સજ્જનેસુપિ એસેવ નયો. અવસેસા ધમ્મા ન અકુસલા ધમ્માતિ અવસેસા ધમ્મા અકુસલા ન હોન્તિ, ધમ્મા પન હોન્તીતિ અત્થો. ઇમિના નયેન સબ્બવિસ્સજ્જનાનિ વેદિતબ્બાનિ.
17-32. Paṇṇattivāraniddese pana kusalā kusaladhammāti kusalānaṃ ekantena kusaladhammattā ‘‘āmantā’’ti vuttaṃ. Sesavissajjanesupi eseva nayo. Avasesā dhammā na akusalā dhammāti avasesā dhammā akusalā na honti, dhammā pana hontīti attho. Iminā nayena sabbavissajjanāni veditabbāni.
પણ્ણત્તિવારવણ્ણના.
Paṇṇattivāravaṇṇanā.
૨. પવત્તિવારવણ્ણના
2. Pavattivāravaṇṇanā
૩૩-૩૪. પવત્તિવારે પનેત્થ પચ્ચુપ્પન્નકાલે પુગ્ગલવારસ્સ અનુલોમનયે ‘‘યસ્સ કુસલા ધમ્મા ઉપ્પજ્જન્તિ, તસ્સ અકુસલા ધમ્મા ઉપ્પજ્જન્તિ; યસ્સ વા પન અકુસલા ધમ્મા ઉપ્પજ્જન્તિ, તસ્સ કુસલા ધમ્મા ઉપ્પજ્જન્તી’’તિ કુસલધમ્મમૂલકાનિ દ્વે યમકાનિ, અકુસલધમ્મમૂલકં એકન્તિ તીણિ યમકાનિ હોન્તિ. તસ્સ પટિલોમનયેપિ ઓકાસવારાદીસુપિ એસેવ નયો. એવમેત્થ સબ્બવારેસુ તિણ્ણં તિણ્ણં યમકાનં વસેન યમકગણના વેદિતબ્બા. અત્થવિનિચ્છયે પનેત્થ ઇદં લક્ખણં – ઇમસ્સ હિ ધમ્મયમકસ્સ પવત્તિમહાવારે ‘‘ઉપ્પજ્જન્તિ નિરુજ્ઝન્તી’’તિ ઇમેસુ ઉપ્પાદનિરોધેસુ કુસલાકુસલધમ્મા તાવ એકન્તેન પવત્તિયંયેવ લબ્ભન્તિ, ન ચુતિપટિસન્ધીસુ. અબ્યાકતધમ્મા પન પવત્તે ચ ચુતિપટિસન્ધીસુ ચાતિ તીસુપિ કાલેસુ લબ્ભન્તિ. એવમેત્થ યં યત્થ યત્થ લબ્ભતિ, તસ્સ વસેન તત્થ તત્થ વિનિચ્છયો વેદિતબ્બો.
33-34. Pavattivāre panettha paccuppannakāle puggalavārassa anulomanaye ‘‘yassa kusalā dhammā uppajjanti, tassa akusalā dhammā uppajjanti; yassa vā pana akusalā dhammā uppajjanti, tassa kusalā dhammā uppajjantī’’ti kusaladhammamūlakāni dve yamakāni, akusaladhammamūlakaṃ ekanti tīṇi yamakāni honti. Tassa paṭilomanayepi okāsavārādīsupi eseva nayo. Evamettha sabbavāresu tiṇṇaṃ tiṇṇaṃ yamakānaṃ vasena yamakagaṇanā veditabbā. Atthavinicchaye panettha idaṃ lakkhaṇaṃ – imassa hi dhammayamakassa pavattimahāvāre ‘‘uppajjanti nirujjhantī’’ti imesu uppādanirodhesu kusalākusaladhammā tāva ekantena pavattiyaṃyeva labbhanti, na cutipaṭisandhīsu. Abyākatadhammā pana pavatte ca cutipaṭisandhīsu cāti tīsupi kālesu labbhanti. Evamettha yaṃ yattha yattha labbhati, tassa vasena tattha tattha vinicchayo veditabbo.
તત્રિદં નયમુખં – કુસલાકુસલાનં તાવ એકક્ખણે અનુપ્પજ્જનતો ‘‘નો’’તિ પટિસેધો કતો. અબ્યાકતા ચાતિ ચિત્તસમુટ્ઠાનરૂપવસેન વુત્તં.
Tatridaṃ nayamukhaṃ – kusalākusalānaṃ tāva ekakkhaṇe anuppajjanato ‘‘no’’ti paṭisedho kato. Abyākatā cāti cittasamuṭṭhānarūpavasena vuttaṃ.
૩૫-૩૬. યત્થ કુસલા ધમ્મા નુપ્પજ્જન્તીતિ અસઞ્ઞભવં સન્ધાય વુત્તં. તેનેવેત્થ ‘‘આમન્તા’’તિ વિસ્સજ્જનં કતં. ઉપ્પજ્જન્તીતિ ઇદમ્પિ અસઞ્ઞભવંયેવ સન્ધાય વુત્તં. અબ્યાકતાનં પન અનુપ્પત્તિટ્ઠાનસ્સ અભાવા ‘‘નત્થી’’તિ પટિક્ખેપો કતો.
35-36. Yattha kusalā dhammā nuppajjantīti asaññabhavaṃ sandhāya vuttaṃ. Tenevettha ‘‘āmantā’’ti vissajjanaṃ kataṃ. Uppajjantīti idampi asaññabhavaṃyeva sandhāya vuttaṃ. Abyākatānaṃ pana anuppattiṭṭhānassa abhāvā ‘‘natthī’’ti paṭikkhepo kato.
૪૯. દુતિયે અકુસલેતિ ભવં અસ્સાદેત્વા ઉપ્પન્નેસુ નિકન્તિજવનેસુ દુતિયે જવનચિત્તે. દુતિયે ચિત્તે વત્તમાનેતિ પટિસન્ધિતો દુતિયે ભવઙ્ગચિત્તે વત્તમાને સહ વા પટિસન્ધિયા ભવઙ્ગં વિપાકવસેન એકમેવ કત્વા ભવનિકન્તિયા આવજ્જનચિત્તે. તઞ્હિ કિરિયચિત્તત્તા અબ્યાકતજાતિયં વિપાકતો દુતિયં નામ હોતિ.
49. Dutiye akusaleti bhavaṃ assādetvā uppannesu nikantijavanesu dutiye javanacitte. Dutiye citte vattamāneti paṭisandhito dutiye bhavaṅgacitte vattamāne saha vā paṭisandhiyā bhavaṅgaṃ vipākavasena ekameva katvā bhavanikantiyā āvajjanacitte. Tañhi kiriyacittattā abyākatajātiyaṃ vipākato dutiyaṃ nāma hoti.
૫૭. યસ્સ ચિત્તસ્સ અનન્તરા અગ્ગમગ્ગન્તિ ગોત્રભુચિત્તં સન્ધાય વુત્તં. કુસલા ધમ્મા ઉપ્પજ્જિસ્સન્તીતિ તે અગ્ગમગ્ગધમ્મેયેવ સન્ધાય વુત્તં.
57. Yassa cittassa anantarāaggamagganti gotrabhucittaṃ sandhāya vuttaṃ. Kusalā dhammā uppajjissantīti te aggamaggadhammeyeva sandhāya vuttaṃ.
૭૯. યસ્સ ચિત્તસ્સ અનન્તરા અગ્ગમગ્ગં પટિલભિસ્સન્તિ, તસ્સ ચિત્તસ્સ ઉપ્પાદક્ખણેતિ ઇદં ચિત્તજાતિવસેન વુત્તં. તજ્જાતિકસ્સ હિ એકાવજ્જનેન ઉપ્પન્નસ્સ તતો ઓરિમચિત્તસ્સ ઉપ્પાદક્ખણેપિ એતં લક્ખણં લબ્ભતેવ.
79. Yassacittassa anantarā aggamaggaṃ paṭilabhissanti, tassa cittassa uppādakkhaṇeti idaṃ cittajātivasena vuttaṃ. Tajjātikassa hi ekāvajjanena uppannassa tato orimacittassa uppādakkhaṇepi etaṃ lakkhaṇaṃ labbhateva.
૯૯. નિરોધવારેપિ કુસલાકુસલાનં એકતો અનિરુજ્ઝનતો ‘‘નો’’તિ વુત્તં. ઇમિના નયમુખેન સબ્બત્થ વિનિચ્છયો વેદિતબ્બોતિ.
99. Nirodhavārepi kusalākusalānaṃ ekato anirujjhanato ‘‘no’’ti vuttaṃ. Iminā nayamukhena sabbattha vinicchayo veditabboti.
ધમ્મયમકવણ્ણના નિટ્ઠિતા.
Dhammayamakavaṇṇanā niṭṭhitā.
Related texts:
તિપિટક (મૂલ) • Tipiṭaka (Mūla) / અભિધમ્મપિટક • Abhidhammapiṭaka / યમકપાળિ • Yamakapāḷi / ૯. ધમ્મયમકં • 9. Dhammayamakaṃ
