Library / Tipiṭaka / તિપિટક • Tipiṭaka / વજિરબુદ્ધિ-ટીકા • Vajirabuddhi-ṭīkā |
૨. દુતિયપારાજિકં
2. Dutiyapārājikaṃ
ધનિયવત્થુવણ્ણના
Dhaniyavatthuvaṇṇanā
૮૪. દુતિયે રાજૂહિ એવ પરિગ્ગહિતત્તા ‘‘રાજગહ’’ન્તિ લદ્ધનામકે સમીપત્થેન, અધિકરણત્થેન ચ પટિલદ્ધભુમ્મવિભત્તિકે ગિજ્ઝકૂટે પબ્બતે ચતૂહિ વિહારેહિ વિહરન્તોતિ અધિપ્પાયો. તસ્સ ‘‘વસ્સં ઉપગચ્છિંસૂ’’તિ ઇમિના સમ્બન્ધો વેદિતબ્બો. તયો એવ હિ ઞત્તિં ઠપેત્વા ગણકમ્મં કરોન્તિ, ન તતો ઊના અધિકા વા અકિરિયત્તા. તત્થ વિનયપરિયાયેન સઙ્ઘગણપુગ્ગલકમ્મકોસલ્લત્થં ઇદં પકિણ્ણકં વેદિતબ્બં – અત્થિ સઙ્ઘકમ્મં સઙ્ઘો એવ કરોતિ, ન ગણો ન પુગ્ગલો, તં અપલોકનકમ્મસ્સ કમ્મલક્ખણેકદેસં ઠપેત્વા ઇતરં ચતુબ્બિધમ્પિ કમ્મં વેદિતબ્બં. અત્થિ સઙ્ઘકમ્મં સઙ્ઘો ચ કરોતિ, ગણો ચ કરોતિ, પુગ્ગલો ચ કરોતિ. કિઞ્ચાતિ? યં પુબ્બે ઠપિતં. વુત્તઞ્હેતં પરિવારટ્ઠકથાયં ‘‘યસ્મિં વિહારે દ્વે તયો જના વસન્તિ , તેહિ નિસીદિત્વા કતમ્પિ સઙ્ઘેન કતસદિસમેવ. યસ્મિં પન વિહારે એકો ભિક્ખુ હોતિ, તેન ભિક્ખુના ઉપોસથદિવસે પુબ્બકરણપુબ્બકિચ્ચં કત્વા નિસિન્નેન કતમ્પિ કતિકવત્તં સઙ્ઘેન કતસદિસમેવ હોતી’’તિ (પરિ॰ અટ્ઠ॰ ૪૯૫-૪૯૬). પુનપિ વુત્તં ‘‘એકભિક્ખુકે પન વિહારે એકેન સાવિતેપિ પુરિમકતિકા પટિપ્પસ્સમ્ભતિ એવા’’તિ. અત્થિ ગણકમ્મં સઙ્ઘો કરોતિ, ગણો કરોતિ, પુગ્ગલો કરોતિ, તં તયો પારિસુદ્ધિઉપોસથા અઞ્ઞેસં સન્તિકે કરીયન્તિ, તસ્સ વસેન વેદિતબ્બં. અત્થિ ગણકમ્મં ગણોવ કરોતિ, ન સઙ્ઘો ન પુગ્ગલો, તં પારિસુદ્ધિઉપોસથો અઞ્ઞમઞ્ઞં આરોચનવસેન કરીયતિ, તસ્સ વસેન વેદિતબ્બં. અત્થિ પુગ્ગલકમ્મં પુગ્ગલોવ કરોતિ, ન સઙ્ઘો ન ગણો, તં અધિટ્ઠાનુપોસથવસેન વેદિતબ્બં. અત્થિ ગણકમ્મં એકચ્ચોવ ગણો કરોતિ, એકચ્ચો ન કરોતિ, તત્થ અઞત્તિકં દ્વે એવ કરોન્તિ, ન તયો. સઞત્તિકં તયોવ કરોન્તિ, ન તતો ઊના અધિકા વા, તેન વુત્તં ‘‘તયો એવ હિ ઞત્તિં ઠપેત્વા ગણકમ્મં કરોન્તિ, ન તતો ઊના અધિકા વા અકિરિયત્તા’’તિ. તસ્મા તયોવ વિનયપરિયાયેન સમ્પહુલા, ન તતો ઉદ્ધન્તિ વેદિતબ્બં. અનુગણ્ઠિપદે પન ‘‘કિઞ્ચાપિ કમ્મલક્ખણં તયોવ કરોન્તિ, અથ ખો તેહિ કતં સઙ્ઘેન કતસદિસન્તિ વુત્તત્તા એકેન પરિયાયેન તયો જના વિનયપરિયાયેનપિ સઙ્ઘો’’તિ વુત્તં, ઇદં સબ્બમ્પિ વિનયકમ્મં ઉપાદાય વુત્તં, લાભં પન ઉપાદાય અન્તમસો એકોપિ અનુપસમ્પન્નોપિ ‘‘સઙ્ઘો’’તિ સઙ્ખ્યં ગચ્છતિ કિર. પવારણાદિવસસ્સ અરુણુગ્ગમનસમનન્તરમેવ ‘‘વુત્થગસ્સા’’તિ વુચ્ચન્તિ, ઉક્કંસનયેન ‘‘પાટિપદદિવસતો પટ્ઠાયા’’તિ વુત્તં, તેનેવ ‘‘મહાપવારણાય પવારિતા’’તિ વુત્તં. અઞ્ઞથા અન્તરાયેન અપવારિતા ‘‘વુત્થવસ્સા’’તિ ન વુચ્ચન્તીતિ આપજ્જતિ. થમ્ભાદિ કટ્ઠકમ્મન્તિ વેદિતબ્બં. કેચિ તનુકં દારુત્થમ્ભં અન્તોકત્વા મત્તિકામયં થમ્ભં કરોન્તિ, અયં પન તથા ન અકાસિ, તેન વુત્તં ‘‘સબ્બમત્તિકામયં કુટિકં કરિત્વા’’તિ. તેલમિસ્સાય તમ્બમત્તિકાય.
84. Dutiye rājūhi eva pariggahitattā ‘‘rājagaha’’nti laddhanāmake samīpatthena, adhikaraṇatthena ca paṭiladdhabhummavibhattike gijjhakūṭe pabbate catūhi vihārehi viharantoti adhippāyo. Tassa ‘‘vassaṃ upagacchiṃsū’’ti iminā sambandho veditabbo. Tayo eva hi ñattiṃ ṭhapetvā gaṇakammaṃ karonti, na tato ūnā adhikā vā akiriyattā. Tattha vinayapariyāyena saṅghagaṇapuggalakammakosallatthaṃ idaṃ pakiṇṇakaṃ veditabbaṃ – atthi saṅghakammaṃ saṅgho eva karoti, na gaṇo na puggalo, taṃ apalokanakammassa kammalakkhaṇekadesaṃ ṭhapetvā itaraṃ catubbidhampi kammaṃ veditabbaṃ. Atthi saṅghakammaṃ saṅgho ca karoti, gaṇo ca karoti, puggalo ca karoti. Kiñcāti? Yaṃ pubbe ṭhapitaṃ. Vuttañhetaṃ parivāraṭṭhakathāyaṃ ‘‘yasmiṃ vihāre dve tayo janā vasanti , tehi nisīditvā katampi saṅghena katasadisameva. Yasmiṃ pana vihāre eko bhikkhu hoti, tena bhikkhunā uposathadivase pubbakaraṇapubbakiccaṃ katvā nisinnena katampi katikavattaṃ saṅghena katasadisameva hotī’’ti (pari. aṭṭha. 495-496). Punapi vuttaṃ ‘‘ekabhikkhuke pana vihāre ekena sāvitepi purimakatikā paṭippassambhati evā’’ti. Atthi gaṇakammaṃ saṅgho karoti, gaṇo karoti, puggalo karoti, taṃ tayo pārisuddhiuposathā aññesaṃ santike karīyanti, tassa vasena veditabbaṃ. Atthi gaṇakammaṃ gaṇova karoti, na saṅgho na puggalo, taṃ pārisuddhiuposatho aññamaññaṃ ārocanavasena karīyati, tassa vasena veditabbaṃ. Atthi puggalakammaṃ puggalova karoti, na saṅgho na gaṇo, taṃ adhiṭṭhānuposathavasena veditabbaṃ. Atthi gaṇakammaṃ ekaccova gaṇo karoti, ekacco na karoti, tattha añattikaṃ dve eva karonti, na tayo. Sañattikaṃ tayova karonti, na tato ūnā adhikā vā, tena vuttaṃ ‘‘tayo eva hi ñattiṃ ṭhapetvā gaṇakammaṃ karonti, na tato ūnā adhikā vā akiriyattā’’ti. Tasmā tayova vinayapariyāyena sampahulā, na tato uddhanti veditabbaṃ. Anugaṇṭhipade pana ‘‘kiñcāpi kammalakkhaṇaṃ tayova karonti, atha kho tehi kataṃ saṅghena katasadisanti vuttattā ekena pariyāyena tayo janā vinayapariyāyenapi saṅgho’’ti vuttaṃ, idaṃ sabbampi vinayakammaṃ upādāya vuttaṃ, lābhaṃ pana upādāya antamaso ekopi anupasampannopi ‘‘saṅgho’’ti saṅkhyaṃ gacchati kira. Pavāraṇādivasassa aruṇuggamanasamanantarameva ‘‘vutthagassā’’ti vuccanti, ukkaṃsanayena ‘‘pāṭipadadivasato paṭṭhāyā’’ti vuttaṃ, teneva ‘‘mahāpavāraṇāya pavāritā’’ti vuttaṃ. Aññathā antarāyena apavāritā ‘‘vutthavassā’’ti na vuccantīti āpajjati. Thambhādi kaṭṭhakammanti veditabbaṃ. Keci tanukaṃ dārutthambhaṃ antokatvā mattikāmayaṃ thambhaṃ karonti, ayaṃ pana tathā na akāsi, tena vuttaṃ ‘‘sabbamattikāmayaṃ kuṭikaṃ karitvā’’ti. Telamissāya tambamattikāya.
૮૫. ‘‘મા પચ્છિમા જનતા પાણેસુ પાતબ્યતં આપજ્જી’’તિ ઇમિના અનુદ્દેસસિક્ખાપદેન યત્થ ઇટ્ઠકપચન પત્તપચન કુટિકરણ વિહારકારાપન નવકમ્મકરણ ખણ્ડફુલ્લપટિસઙ્ખરણ વિહારસમ્મજ્જન પટગ્ગિદાન કૂપપોક્ખરણીખણાપનાદીસુ પાતબ્યતં જાનન્તેન ભિક્ખુના કપ્પિયવચનમ્પિ ન વત્તબ્બન્તિ દસ્સેતિ, તેનેવ પરિયાયં અવત્વા તેસં સિક્ખાપદાનં અનાપત્તિવારેસુ ‘‘અનાપત્તિ અસતિયા અજાનન્તસ્સા’’તિ વુત્તં. ‘‘અન્તરાપત્તિસિક્ખાપદ’’ન્તિપિ એતસ્સ નામમેવ. ‘‘ગચ્છથેતં, ભિક્ખવે, કુટિકં ભિન્દથા’’તિ ઇમિના કતં લભિત્વા તત્થ વસન્તાનમ્પિ દુક્કટમેવાતિ ચ સિદ્ધં. અઞ્ઞથા હિ ભગવા ન ભિન્દાપેય્ય. એસ નયો ભેદનકં છેદનકં ઉદ્દાલનકન્તિ એત્થાપિ, આપત્તિભેદાવ. તતો એવ હિ ભેદનકસિક્ખાપદાદીસુ વિય ‘‘અઞ્ઞેન કતં પટિલભિત્વા પરિભુઞ્જતિ, આપત્તિ દુક્કટસ્સા’’તિ ન વુત્તં, તથા અઞ્ઞસ્સત્થાય કરોતિ, ચેતિયાદીનં અત્થાય કરોતિ, દુક્કટમેવાતિ ચ સિદ્ધં, અઞ્ઞથા કુટિકારસિક્ખાપદાદીસુ વિય ‘‘અઞ્ઞસ્સત્થાય વાસાગારં ઠપેત્વા સબ્બત્થ, અનાપત્તી’’તિ નયમેવ વદેય્ય, ન ભિન્દાપેય્ય. સબ્બમત્તિકામયભાવં પન મોચેત્વા કટ્ઠપાસાણાદિમિસ્સં કત્વા પરિભુઞ્જતિ, અનાપત્તિ. તથા હિ છેદનકસિક્ખાપદાદીસુ ભગવતા નયો દિન્નો ‘‘અઞ્ઞેન કતં પમાણાતિક્કન્તં પટિલભિત્વા છિન્દિત્વા પરિભુઞ્જતી’’તિઆદીસુ. કેચિ પન ‘‘વયકમ્મમ્પીતિ એતેન મૂલં દત્વા કારાપિતમ્પિ અત્થિ, તેન તં અઞ્ઞેન કતમ્પિ ન વટ્ટતીતિ સિદ્ધ’’ન્તિ વદન્તિ, તં ન સુન્દરં. કસ્મા? સમ્ભારે કિણિત્વા સયમેવ કરોન્તસ્સાપિ વયકમ્મસમ્ભવતો. કિં વા પાળિલેસે સતિ અટ્ઠકથાલેસનયો. ઇટ્ઠકાહિ ગિઞ્જકાવસથસઙ્ખેપેન કતા વટ્ટતીતિ એત્થ પકતિઇટ્ઠકાહિ ચિનિત્વા કત્તબ્બાવસથો ગિઞ્જકાવસથો નામ. સા હિ ‘‘મત્તિકામયા’’તિ ન વુચ્ચતિ, ‘‘ઇટ્ઠકકુટિકા’’ત્વેવ વુચ્ચતિ, તસ્મા થુસગોમયતિણપલાલમિસ્સા મત્તિકામયાપિ અપક્કિટ્ઠકમયાપિ ‘‘સબ્બમત્તિકામયા’’ત્વેવ વુચ્ચતીતિ નો ખન્તીતિ આચરિયો, ભસ્માદયો હિ મત્તિકાય દળ્હિભાવત્થમેવ આદીયન્તિ, અપક્કિટ્ઠકમયાપિ ગિઞ્જકાવસથસઙ્ખ્યં ન ગચ્છતિ, ન ચ આયસ્મા ધનિયો એકપ્પહારેનેવ કુમ્ભકારો વિય કુમ્ભં તં કુટિકં નિટ્ઠાપેસિ, અનુક્કમેન પન સુક્ખાપેત્વા સુક્ખાપેત્વા મત્તિકાપિણ્ડેહિ ચિનિત્વા નિટ્ઠાપેસિ, અપક્કિટ્ઠકમયા કુટિ વિય સબ્બમત્તિકામયા કુટિ એકાબદ્ધા હોતિ, ન તથા પક્કિટ્ઠકમયા, તસ્મા સા કપ્પતીતિ એકે. સબ્બમત્તિકામયાય કુટિયા બહિ ચે તિણકુટિકાદિં કત્વા અન્તો વસતિ, દુક્કટમેવ. સચે તત્થ તત્થ છિદ્દં કત્વા બન્ધિત્વા એકાબદ્ધં કરોતિ, વટ્ટતિ. અન્તો ચે તિણકુટિકાદિં કત્વા અન્તો વસતિ, વટ્ટતિ. કારકો એવ ચે વસતિ, કરણપચ્ચયા દુક્કટં આપજ્જતિ, ન વસનપચ્ચયા. સચે અન્તો વા બહિ વા ઉભયત્થ વા સુધાય લિમ્પતિ, વટ્ટતિ. યસ્મા સબ્બમત્તિકામયા કુટિ સુકરા ભિન્દિતું, તસ્મા તત્થ ઠપિતં પત્તચીવરાદિ અગુત્તં હોતિ, ચોરાદીહિ અવહરિતું સક્કા, તેન વુત્તં ‘‘પત્તચીવરગુત્તત્થાયા’’તિ.
85. ‘‘Mā pacchimā janatā pāṇesu pātabyataṃ āpajjī’’ti iminā anuddesasikkhāpadena yattha iṭṭhakapacana pattapacana kuṭikaraṇa vihārakārāpana navakammakaraṇa khaṇḍaphullapaṭisaṅkharaṇa vihārasammajjana paṭaggidāna kūpapokkharaṇīkhaṇāpanādīsu pātabyataṃ jānantena bhikkhunā kappiyavacanampi na vattabbanti dasseti, teneva pariyāyaṃ avatvā tesaṃ sikkhāpadānaṃ anāpattivāresu ‘‘anāpatti asatiyā ajānantassā’’ti vuttaṃ. ‘‘Antarāpattisikkhāpada’’ntipi etassa nāmameva. ‘‘Gacchathetaṃ, bhikkhave, kuṭikaṃ bhindathā’’ti iminā kataṃ labhitvā tattha vasantānampi dukkaṭamevāti ca siddhaṃ. Aññathā hi bhagavā na bhindāpeyya. Esa nayo bhedanakaṃ chedanakaṃ uddālanakanti etthāpi, āpattibhedāva. Tato eva hi bhedanakasikkhāpadādīsu viya ‘‘aññena kataṃ paṭilabhitvā paribhuñjati, āpatti dukkaṭassā’’ti na vuttaṃ, tathā aññassatthāya karoti, cetiyādīnaṃ atthāya karoti, dukkaṭamevāti ca siddhaṃ, aññathā kuṭikārasikkhāpadādīsu viya ‘‘aññassatthāya vāsāgāraṃ ṭhapetvā sabbattha, anāpattī’’ti nayameva vadeyya, na bhindāpeyya. Sabbamattikāmayabhāvaṃ pana mocetvā kaṭṭhapāsāṇādimissaṃ katvā paribhuñjati, anāpatti. Tathā hi chedanakasikkhāpadādīsu bhagavatā nayo dinno ‘‘aññena kataṃ pamāṇātikkantaṃ paṭilabhitvā chinditvā paribhuñjatī’’tiādīsu. Keci pana ‘‘vayakammampīti etena mūlaṃ datvā kārāpitampi atthi, tena taṃ aññena katampi na vaṭṭatīti siddha’’nti vadanti, taṃ na sundaraṃ. Kasmā? Sambhāre kiṇitvā sayameva karontassāpi vayakammasambhavato. Kiṃ vā pāḷilese sati aṭṭhakathālesanayo. Iṭṭhakāhi giñjakāvasathasaṅkhepena katā vaṭṭatīti ettha pakatiiṭṭhakāhi cinitvā kattabbāvasatho giñjakāvasatho nāma. Sā hi ‘‘mattikāmayā’’ti na vuccati, ‘‘iṭṭhakakuṭikā’’tveva vuccati, tasmā thusagomayatiṇapalālamissā mattikāmayāpi apakkiṭṭhakamayāpi ‘‘sabbamattikāmayā’’tveva vuccatīti no khantīti ācariyo, bhasmādayo hi mattikāya daḷhibhāvatthameva ādīyanti, apakkiṭṭhakamayāpi giñjakāvasathasaṅkhyaṃ na gacchati, na ca āyasmā dhaniyo ekappahāreneva kumbhakāro viya kumbhaṃ taṃ kuṭikaṃ niṭṭhāpesi, anukkamena pana sukkhāpetvā sukkhāpetvā mattikāpiṇḍehi cinitvā niṭṭhāpesi, apakkiṭṭhakamayā kuṭi viya sabbamattikāmayā kuṭi ekābaddhā hoti, na tathā pakkiṭṭhakamayā, tasmā sā kappatīti eke. Sabbamattikāmayāya kuṭiyā bahi ce tiṇakuṭikādiṃ katvā anto vasati, dukkaṭameva. Sace tattha tattha chiddaṃ katvā bandhitvā ekābaddhaṃ karoti, vaṭṭati. Anto ce tiṇakuṭikādiṃ katvā anto vasati, vaṭṭati. Kārako eva ce vasati, karaṇapaccayā dukkaṭaṃ āpajjati, na vasanapaccayā. Sace anto vā bahi vā ubhayattha vā sudhāya limpati, vaṭṭati. Yasmā sabbamattikāmayā kuṭi sukarā bhindituṃ, tasmā tattha ṭhapitaṃ pattacīvarādi aguttaṃ hoti, corādīhi avaharituṃ sakkā, tena vuttaṃ ‘‘pattacīvaraguttatthāyā’’ti.
Related texts:
તિપિટક (મૂલ) • Tipiṭaka (Mūla) / વિનયપિટક • Vinayapiṭaka / મહાવિભઙ્ગ • Mahāvibhaṅga / ૨. દુતિયપારાજિકં • 2. Dutiyapārājikaṃ
અટ્ઠકથા • Aṭṭhakathā / વિનયપિટક (અટ્ઠકથા) • Vinayapiṭaka (aṭṭhakathā) / મહાવિભઙ્ગ-અટ્ઠકથા • Mahāvibhaṅga-aṭṭhakathā / ૨. દુતિયપારાજિકં • 2. Dutiyapārājikaṃ
ટીકા • Tīkā / વિનયપિટક (ટીકા) • Vinayapiṭaka (ṭīkā) / સારત્થદીપની-ટીકા • Sāratthadīpanī-ṭīkā / ધનિયવત્થુવણ્ણના • Dhaniyavatthuvaṇṇanā
ટીકા • Tīkā / વિનયપિટક (ટીકા) • Vinayapiṭaka (ṭīkā) / વિમતિવિનોદની-ટીકા • Vimativinodanī-ṭīkā / ધનિયવત્થુવણ્ણના • Dhaniyavatthuvaṇṇanā