Library / Tipiṭaka / તિપિટક • Tipiṭaka / વજિરબુદ્ધિ-ટીકા • Vajirabuddhi-ṭīkā |
એકુત્તરિકનયવણ્ણના
Ekuttarikanayavaṇṇanā
એકકવારવણ્ણના
Ekakavāravaṇṇanā
૩૨૧. એકુત્તરિકનયે આપત્તિ જાનિતબ્બાતિ એત્થ આપત્તિ નામ કિં પરમત્થસભાવા, ઉદાહુ ન વત્તબ્બસભાવાતિ? ન વત્તબ્બસભાવા. વુત્તઞ્હિ પરિવારે ‘‘વત્થુ જાનિતબ્બં, ગોત્તં જાનિતબ્બં, નામં જાનિતબ્બં, આપત્તિ જાનિતબ્બા’’તિ એતેસં પદાનં વિભઙ્ગે ‘‘મેથુનધમ્મોતિ વત્થુ ચ ગોત્તઞ્ચ. પારાજિકન્તિ નામઞ્ચેવ આપત્તિ ચા’’તિ. નામઞ્ચ ગોત્તઞ્ચ ‘‘નામગોત્તં ન જીરતી’’તિ (સં॰ નિ॰ ૧.૭૬) વચનતો સમ્મુતિમત્તં, તસ્મા ‘‘કુસલત્તિકવિનિમુત્તા ન વત્તબ્બધમ્મભૂતા એકચ્ચા સમ્મુતિ એવા’’તિ વુત્તં. યં પન વુત્તં સમથક્ખન્ધકે ‘‘આપત્તાધિકરણં સિયા અકુસલં, સિયા અબ્યાકત’’ન્તિ (ચૂળવ॰ ૨૨૨), તં ‘‘વિવાદાધિકરણં સિયા કુસલં, સિયા અકુસલં, સિયા અબ્યાકત’’ન્તિ (ચૂળવ॰ ૨૨૦) એત્થ વિય પરિયાયતો વુત્તં. અત્થતો હિ વિવાદો નામ એકચ્ચો સમ્મુતિવિસેસો. યો ચિત્તસમઙ્ગિનો, સો ‘‘તં ચિત્તપરિયાયેન પન સિયા કુસલ’’ન્તિઆદિ વોહારલદ્ધો, તથા આપત્તાધિકરણમ્પીતિ દટ્ઠબ્બં. તેનેવ વુત્તં અટ્ઠકથાયં ‘‘આપત્તિં આપજ્જમાનો હિ અકુસલચિત્તો વા આપજ્જતિ કુસલાબ્યાકતચિત્તો વા’’તિ (કઙ્ખા॰ અટ્ઠ॰ પઠમપારાજિકવણ્ણના). અઞ્ઞથા સમથેહિ અધિકરણીયતા ન સમ્ભવતિ. ન હિ સમથા કુસલાદિં અકુસલાદિં વા અધિકિચ્ચપવત્તન્તિ, સમથવસેન વા કુસલાદિ સમ્મતિ. ન ચ કુસલસ્સ વિવાદસ્સ, અનુવાદસ્સ વા કુસલાદિસમથેહિ વૂપસમેતબ્બતા આપજ્જતીતિ તેસં અધિકરણમત્તમેવ ન સમ્ભવેય્ય, તસ્મા અધિકરણાનં, સમથાનઞ્ચ કુસલાદિભાવો પરિયાયદેસનાય લબ્ભતિ, નો અઞ્ઞથા, તેનેવ સમ્મુખાવિનયે વિય આપત્તાધિકરણે તિકં ન પૂરિતં. સઞ્ચિચ્ચ આપત્તિં આપજ્જમાનસ્સ યસ્મા સઞ્ચેતના એકન્તતો અકુસલાવ હોતિ. ઇતરસ્સ સચિત્તકસ્સ વા અચિત્તકસ્સ વા તદાભાવમત્તં ઉપાદાય ‘‘અબ્યાકત’’ન્તિ વુત્તં. યથા હિ ‘‘તિક્ખત્તું ચોદયમાનો તં ચીવરં અભિનિપ્ફાદેય્ય, ઇચ્ચેતં કુસલ’’ન્તિઆદીસુ (પારા॰ ૫૩૮) ન કુસલસદ્દો સુખવિપાકો, ‘‘સમ્પરાયિકાનં અકુસલાનં ધમ્માનં પટિઘાતાયા’’તિઆદીસુ (પરિ॰ ૪૯૮) ન અકુસલા વા હોતિ. ઇતરસ્સ સચિત્તકસ્સ વા અચિત્તકસ્સ વા તદાભાવમત્તં ઉપાદાય ‘‘અબ્યાકત’’ન્તિ વુત્તં. યથા હિ દ્વિક્ખત્તું ચોદયમાનો તં ચીવરં અભિનિપ્ફાદેય્ય, યં પનેત્થ ‘‘આપત્તાધિકરણં અકુસલ’’ન્તિ વુત્તં, તસ્સ વસેન તદકુસલતો સત્ત વિનીતવત્થૂનિ વેદિતબ્બાનિ, તતો ચીવરન્તિ સમ્ભવતો અચીવરકા, અન્તરાપત્તિકા ચ. અનન્તરિકલક્ખણપ્પત્તસ્સ વસેન નિયતા ચ નામાતિ વેદિતબ્બં. સમ્મુતિનિદ્દેસે ગરુકલહુકનિદ્દેસોપિ સમ્ભવતિ. અઞ્ઞથા ‘‘અનન્તરાયિકા પણ્ણત્તિવજ્જા, અનવજ્જાપણ્ણત્તી’’તિ ચ વુત્તા. કુટિકારમહલ્લકાપત્તિ અન્તરાયિકા લોકવજ્જસાવજ્જપણ્ણત્તિતો. સમ્પજાનમુસાવાદો ઓમસવાદાદિતો ગરુકાદિ ન સમ્ભવેય્ય, તતો વા અયં લહુકાદીતિ ઇદં સબ્બં એકચ્ચાનં આચરિયાનં મતં, ‘‘સબ્બં અયુત્ત’’ન્તિ વદન્તિ. કસ્મા? યસ્મા ‘‘પારાજિકન્તિ નામઞ્ચેવ આપત્તિચા’’તિ વચનેન ચે આપત્તિ ન વત્તબ્બધમ્મો સિયા, વત્થુ ચ ન વત્તબ્બધમ્મો સિયા ગોત્તેન સમાનાધિકરણભાવેન વુત્તત્તા, તસ્મા ‘‘મેથુનધમ્મો’’તિ પદં અજ્ઝાચારસઙ્ખાતં વત્થુઞ્ચ દીપેતિ. અજ્ઝાચારવસેનેવ આપત્તિયા લદ્ધનામં અસાધારણનામત્તા ‘‘ગોત્ત’’ન્તિ ચ વુચ્ચતીતિ અયં તત્થ અત્થો.
321. Ekuttarikanaye āpatti jānitabbāti ettha āpatti nāma kiṃ paramatthasabhāvā, udāhu na vattabbasabhāvāti? Na vattabbasabhāvā. Vuttañhi parivāre ‘‘vatthu jānitabbaṃ, gottaṃ jānitabbaṃ, nāmaṃ jānitabbaṃ, āpatti jānitabbā’’ti etesaṃ padānaṃ vibhaṅge ‘‘methunadhammoti vatthu ca gottañca. Pārājikanti nāmañceva āpatti cā’’ti. Nāmañca gottañca ‘‘nāmagottaṃ na jīratī’’ti (saṃ. ni. 1.76) vacanato sammutimattaṃ, tasmā ‘‘kusalattikavinimuttā na vattabbadhammabhūtā ekaccā sammuti evā’’ti vuttaṃ. Yaṃ pana vuttaṃ samathakkhandhake ‘‘āpattādhikaraṇaṃ siyā akusalaṃ, siyā abyākata’’nti (cūḷava. 222), taṃ ‘‘vivādādhikaraṇaṃ siyā kusalaṃ, siyā akusalaṃ, siyā abyākata’’nti (cūḷava. 220) ettha viya pariyāyato vuttaṃ. Atthato hi vivādo nāma ekacco sammutiviseso. Yo cittasamaṅgino, so ‘‘taṃ cittapariyāyena pana siyā kusala’’ntiādi vohāraladdho, tathā āpattādhikaraṇampīti daṭṭhabbaṃ. Teneva vuttaṃ aṭṭhakathāyaṃ ‘‘āpattiṃ āpajjamāno hi akusalacitto vā āpajjati kusalābyākatacitto vā’’ti (kaṅkhā. aṭṭha. paṭhamapārājikavaṇṇanā). Aññathā samathehi adhikaraṇīyatā na sambhavati. Na hi samathā kusalādiṃ akusalādiṃ vā adhikiccapavattanti, samathavasena vā kusalādi sammati. Na ca kusalassa vivādassa, anuvādassa vā kusalādisamathehi vūpasametabbatā āpajjatīti tesaṃ adhikaraṇamattameva na sambhaveyya, tasmā adhikaraṇānaṃ, samathānañca kusalādibhāvo pariyāyadesanāya labbhati, no aññathā, teneva sammukhāvinaye viya āpattādhikaraṇe tikaṃ na pūritaṃ. Sañcicca āpattiṃ āpajjamānassa yasmā sañcetanā ekantato akusalāva hoti. Itarassa sacittakassa vā acittakassa vā tadābhāvamattaṃ upādāya ‘‘abyākata’’nti vuttaṃ. Yathā hi ‘‘tikkhattuṃ codayamāno taṃ cīvaraṃ abhinipphādeyya, iccetaṃ kusala’’ntiādīsu (pārā. 538) na kusalasaddo sukhavipāko, ‘‘samparāyikānaṃ akusalānaṃ dhammānaṃ paṭighātāyā’’tiādīsu (pari. 498) na akusalā vā hoti. Itarassa sacittakassa vā acittakassa vā tadābhāvamattaṃ upādāya ‘‘abyākata’’nti vuttaṃ. Yathā hi dvikkhattuṃ codayamāno taṃ cīvaraṃ abhinipphādeyya, yaṃ panettha ‘‘āpattādhikaraṇaṃ akusala’’nti vuttaṃ, tassa vasena tadakusalato satta vinītavatthūni veditabbāni, tato cīvaranti sambhavato acīvarakā, antarāpattikā ca. Anantarikalakkhaṇappattassa vasena niyatā ca nāmāti veditabbaṃ. Sammutiniddese garukalahukaniddesopi sambhavati. Aññathā ‘‘anantarāyikā paṇṇattivajjā, anavajjāpaṇṇattī’’ti ca vuttā. Kuṭikāramahallakāpatti antarāyikā lokavajjasāvajjapaṇṇattito. Sampajānamusāvādo omasavādādito garukādi na sambhaveyya, tato vā ayaṃ lahukādīti idaṃ sabbaṃ ekaccānaṃ ācariyānaṃ mataṃ, ‘‘sabbaṃ ayutta’’nti vadanti. Kasmā? Yasmā ‘‘pārājikanti nāmañceva āpatticā’’ti vacanena ce āpatti na vattabbadhammo siyā, vatthu ca na vattabbadhammo siyā gottena samānādhikaraṇabhāvena vuttattā, tasmā ‘‘methunadhammo’’ti padaṃ ajjhācārasaṅkhātaṃ vatthuñca dīpeti. Ajjhācāravaseneva āpattiyā laddhanāmaṃ asādhāraṇanāmattā ‘‘gotta’’nti ca vuccatīti ayaṃ tattha attho.
‘‘આપત્તાધિકરણસ્સ કિં પુબ્બઙ્ગમન્તિ? લોભો પુબ્બઙ્ગમો, દોસો, મોહો, અલોભો, અદોસો, અમોહો પુબ્બઙ્ગમો’’તિ ‘‘કતિ હેતૂતિ? છ હેતૂ તયો અકુસલહેતૂ, તયો અબ્યાકતહેતૂ’’તિ ચ વુત્તત્તા નિપ્પરિયાયેનેવ ‘‘આપત્તાધિકરણં સિયા અકુસલં, સિયા અબ્યાકત’’ન્તિ વુત્તં. સમથક્ખન્ધકે પન સન્ધાયભાસિતવસેન તથા એવ વુત્તં. તસ્મા આપત્તાધિકરણં સભાવતો નિપ્પરિયાયેનેવ અકુસલા ચત્તારો ખન્ધા, રૂપઅબ્યાકતા ચ હોન્તિ. ‘‘નત્થિ આપત્તાધિકરણં કુસલ’’ન્તિ (ચૂળવ॰ ૨૨૨) વુત્તત્તા કુસલમેવ પટિક્ખિત્તં, ખીણાસવાનં કિરિયાબ્યાકતં નામ હોતીતિ કુસલે પટિક્ખિત્તે કિરિયાબ્યાકતમ્પિ પટિક્ખિત્તમેવ હોતિ. તસ્મિં પટિક્ખિત્તે સબ્બથા અવાવટં વિપાકાબ્યાકતં પટિક્ખિત્તમેવ હોતિ. નિબ્બાનાબ્યાકતે વત્તબ્બમેવ નત્થીતિ એકે, તં અયુત્તં ‘‘છ હેતુયો’’તિ વુત્તત્તા. કિઞ્ચાપિ વુત્તં સામઞ્ઞેન, તથાપિ વિપાકહેતુયેવ તત્થ અધિપ્પેતો, ન કિરિયાહેતુ, તે હિ કુસલસભાવા ચ, તસ્મા રૂપં, વિપાકાબ્યાકતઞ્ચાપત્તિ. તત્થ અકુસલાપત્તિતો વિનીતવત્થૂનિ. ઇતરસ્સાપિ આદિતો છાદના કુસલચિત્તતોતિ વુત્તં હોતિ. અન્તરાયિકનિયતસાવજ્જપઞ્ઞત્તિભાવોપિ ચસ્સા વેવચનવસેન વેદિતબ્બો પણ્ણત્તિવજ્જાય, સઞ્ચિચ્ચ આપન્નાય ચ, તસ્મા ‘‘જીવિતિન્દ્રિયં સિયા સારમ્મણં સિયા અનારમ્મણ’’ન્તિ વચનં વિય એકન્તાકુસલં અનેકન્તાકુસલઞ્ચ લોકવજ્જં, એકન્તાબ્યાકતં ભૂતારોચનં અનેકન્તાબ્યાકતઞ્ચ સેસં પણ્ણત્તિવજ્જં એકતો સમ્પિણ્ડેત્વા ‘‘આપત્તાધિકરણં સિયા અકુસલં સિયાબ્યાકત’’ન્તિ વુત્તં. સમથક્ખન્ધકે પન પણ્ણત્તિવજ્જમેવ સન્ધાય તથા વુત્તં. વુત્તઞ્હેતં અટ્ઠકથાયં, ગણ્ઠિપદે ચ ‘‘આપત્તાધિકરણં સિયા અકુસલં, સિયા અબ્યાકતં, નત્થિ આપત્તાધિકરણં કુસલ’ન્તિ એત્થ સન્ધાયભાસિતવસેન અત્થો વેદિતબ્બો. યસ્મિઞ્હિ પથવિખણનાદિકે આપત્તાધિકરણે અપકતઞ્ઞુનો સન્ધાય અપ્પહરિતકરણાદિકાલે કુસલચિત્તં અઙ્ગં હોતિ, ખણનાદિપયોગસઙ્ખાતં રૂપાબ્યાકતં આપત્તિસમુટ્ઠાપેન્તં હોતીતિ અધિપ્પાયો’’તિ. યં સન્ધાય વુત્તં ‘‘અત્થાપત્તિ કુસલચિત્તો આપજ્જતિ, કુસલચિત્તો વુટ્ઠાતી’’તિઆદિ. તસ્મિઞ્હિ સતિ ન સક્કા વત્તું ‘‘નત્થિ આપત્તાધિકરણં કુસલ’’ન્તિ. યસ્મા આપત્તિસમુટ્ઠાપકં ચિત્તં સન્ધાય વુત્તં ન હોતિ, તસ્મા ન યિદં અઙ્ગપ્પહોનકચિત્તં સન્ધાય વુત્તં. યદિ તં સન્ધાય વુત્તં, ‘‘સિયા કુસલ’’ન્તિ ચ વત્તબ્બં ભવેય્ય, ન ચ વુત્તં. તસ્મા ઇદં પન સન્ધાય વુત્તં – યં તાવ આપત્તાધિકરણં લોકવજ્જં, તં એકન્તતો અકુસલમેવ, તત્થ ‘‘સિયા અકુસલ’’ન્તિ વિકપ્પો નત્થિ. યં પન પણ્ણત્તિવજ્જં, તં યસ્મા સઞ્ચિચ્ચ ‘‘ઇમં આપત્તિં વીતિક્કમામી’’તિ વીતિક્કમન્તસ્સેવ અકુસલં હોતિ, અસઞ્ચિચ્ચ પન કિઞ્ચિ અજાનન્તસ્સ સહસેય્યાદિવસેન આપજ્જતો રૂપવિપાકં અબ્યાકતં હોતિ અનુટ્ઠાનતો. તસ્મા તસ્સ પણ્ણત્તિવજ્જસ્સ સઞ્ચિચ્ચાસઞ્ચિચ્ચવસેન ઇમં વિકપ્પભાવં સન્ધાય ઇદં વુત્તં ‘‘આપત્તાધિકરણં સિયા અકુસલં, સિયા અબ્યાકતં, નત્થિ આપત્તાધિકરણં કુસલ’’ન્તિ.
‘‘Āpattādhikaraṇassa kiṃ pubbaṅgamanti? Lobho pubbaṅgamo, doso, moho, alobho, adoso, amoho pubbaṅgamo’’ti ‘‘kati hetūti? Cha hetū tayo akusalahetū, tayo abyākatahetū’’ti ca vuttattā nippariyāyeneva ‘‘āpattādhikaraṇaṃ siyā akusalaṃ, siyā abyākata’’nti vuttaṃ. Samathakkhandhake pana sandhāyabhāsitavasena tathā eva vuttaṃ. Tasmā āpattādhikaraṇaṃ sabhāvato nippariyāyeneva akusalā cattāro khandhā, rūpaabyākatā ca honti. ‘‘Natthi āpattādhikaraṇaṃ kusala’’nti (cūḷava. 222) vuttattā kusalameva paṭikkhittaṃ, khīṇāsavānaṃ kiriyābyākataṃ nāma hotīti kusale paṭikkhitte kiriyābyākatampi paṭikkhittameva hoti. Tasmiṃ paṭikkhitte sabbathā avāvaṭaṃ vipākābyākataṃ paṭikkhittameva hoti. Nibbānābyākate vattabbameva natthīti eke, taṃ ayuttaṃ ‘‘cha hetuyo’’ti vuttattā. Kiñcāpi vuttaṃ sāmaññena, tathāpi vipākahetuyeva tattha adhippeto, na kiriyāhetu, te hi kusalasabhāvā ca, tasmā rūpaṃ, vipākābyākatañcāpatti. Tattha akusalāpattito vinītavatthūni. Itarassāpi ādito chādanā kusalacittatoti vuttaṃ hoti. Antarāyikaniyatasāvajjapaññattibhāvopi cassā vevacanavasena veditabbo paṇṇattivajjāya, sañcicca āpannāya ca, tasmā ‘‘jīvitindriyaṃ siyā sārammaṇaṃ siyā anārammaṇa’’nti vacanaṃ viya ekantākusalaṃ anekantākusalañca lokavajjaṃ, ekantābyākataṃ bhūtārocanaṃ anekantābyākatañca sesaṃ paṇṇattivajjaṃ ekato sampiṇḍetvā ‘‘āpattādhikaraṇaṃ siyā akusalaṃ siyābyākata’’nti vuttaṃ. Samathakkhandhake pana paṇṇattivajjameva sandhāya tathā vuttaṃ. Vuttañhetaṃ aṭṭhakathāyaṃ, gaṇṭhipade ca ‘‘āpattādhikaraṇaṃ siyā akusalaṃ, siyā abyākataṃ, natthi āpattādhikaraṇaṃ kusala’nti ettha sandhāyabhāsitavasena attho veditabbo. Yasmiñhi pathavikhaṇanādike āpattādhikaraṇe apakataññuno sandhāya appaharitakaraṇādikāle kusalacittaṃ aṅgaṃ hoti, khaṇanādipayogasaṅkhātaṃ rūpābyākataṃ āpattisamuṭṭhāpentaṃ hotīti adhippāyo’’ti. Yaṃ sandhāya vuttaṃ ‘‘atthāpatti kusalacitto āpajjati, kusalacitto vuṭṭhātī’’tiādi. Tasmiñhi sati na sakkā vattuṃ ‘‘natthi āpattādhikaraṇaṃ kusala’’nti. Yasmā āpattisamuṭṭhāpakaṃ cittaṃ sandhāya vuttaṃ na hoti, tasmā na yidaṃ aṅgappahonakacittaṃ sandhāya vuttaṃ. Yadi taṃ sandhāya vuttaṃ, ‘‘siyā kusala’’nti ca vattabbaṃ bhaveyya, na ca vuttaṃ. Tasmā idaṃ pana sandhāya vuttaṃ – yaṃ tāva āpattādhikaraṇaṃ lokavajjaṃ, taṃ ekantato akusalameva, tattha ‘‘siyā akusala’’nti vikappo natthi. Yaṃ pana paṇṇattivajjaṃ, taṃ yasmā sañcicca ‘‘imaṃ āpattiṃ vītikkamāmī’’ti vītikkamantasseva akusalaṃ hoti, asañcicca pana kiñci ajānantassa sahaseyyādivasena āpajjato rūpavipākaṃ abyākataṃ hoti anuṭṭhānato. Tasmā tassa paṇṇattivajjassa sañciccāsañciccavasena imaṃ vikappabhāvaṃ sandhāya idaṃ vuttaṃ ‘‘āpattādhikaraṇaṃ siyā akusalaṃ, siyā abyākataṃ, natthi āpattādhikaraṇaṃ kusala’’nti.
સચે પન કોચિ વિનયે અપકતઞ્ઞૂ ‘‘યં કુસલચિત્તો આપજ્જતિ, ઇદં વુચ્ચતિ આપત્તાધિકરણં કુસલ’’ન્તિ વદેય્ય, તસ્સેવંવાદિનો અચિત્તકાનં એળકલોમાદિસમુટ્ઠાનાનમ્પિ કુસલચિત્તસમઙ્ગિકાલે તાસં આપત્તીનં કુસલચિત્તો આપજ્જેય્ય, ન વા આપજ્જતિ . કિંકારણં? ન ચ તત્થ વિજ્જમાનમ્પિ કુસલચિત્તં આપત્તિયા અઙ્ગં. અત્તભાવો સભાવો પકતીતિ વુત્તં હોતિ. કતરં પન તસ્સા આપત્તિયા તદા અઙ્ગસભાવોતિ? વુચ્ચતે – કાયવચીવિઞ્ઞત્તિવસેન પન ચલિતસ્સ કાયસ્સ, પવત્તાય વાચાય ચાતિ એતેસં દ્વિન્નં ચલિતપ્પવત્તાનં કાયવાચાનં અઞ્ઞતરમેવ અઙ્ગસભાવો, તઞ્ચ રૂપક્ખન્ધપરિયાપન્નત્તા અબ્યાકતન્તિ. કિં વુત્તં હોતિ? કાયો, વાચા ચ તદા આપત્તાધિકરણન્તિ વુત્તં હોતિ. યા પનેત્થ અકુસલાપત્તિક્ખણે કાયવાચાયો અબ્યાકતભાવો, તા અબ્બોહારિકા હોન્તિ કાયવચીકમ્મકાલે મનોકમ્મં વિય. તદા હિ કાયવાચાયો આપત્તિકરાદિટ્ઠાને તિટ્ઠન્તિ. યં સન્ધાય વુત્તં ‘‘આપત્તિકરા ધમ્મા જાનિતબ્બા. કતિ મૂલાનીતિ છ આપત્તિસમુટ્ઠાનાનિ મૂલાની’’તિઆદિ. યદા પન કાયવાચાયો આપત્તિયા અઙ્ગમેવ હોન્તિ, તદા ‘‘ચિત્તં ચિત્તાધિપતેય્ય’’ન્તિ (ધ॰ સ॰ અટ્ઠ॰ ૧ કામાવચરકુસલવણ્ણના) વચનં વિય પુબ્બપયોગાનં અપરપયોગસ્સ પચ્ચયભાવતો આપત્તિકરાદિપઞ્ઞત્તિં ન વિજહન્તિ. યથા તબ્ભાવેપિ ‘‘આપત્તાધિકરણસ્સ કતિ વત્થૂનીતિ? સત્ત આપત્તિક્ખન્ધા વત્થૂનિ. કતિ ભૂમિયોતિ? સત્ત આપત્તિક્ખન્ધા ભૂમિયો’’તિ વુત્તં. તથા તબ્ભાવેપિ આપત્તિકરા ‘‘આપત્તિસમુટ્ઠાના’’ઇચ્ચેવ વુચ્ચન્તીતિ વેદિતબ્બા. એત્તાવતા આપત્તિ નામ ચત્તારો અકુસલક્ખન્ધા સઞ્ચિચ્ચ વીતિક્કમકાલે ભૂતારોચનં ઠપેત્વા સબ્બાપિ અવિસેસતો, વિસેસતો પન સબ્બાપિ એકન્તાકુસલા અકુસલા, અનેકન્તાકુસલા પન ગિરગ્ગસમજ્જચિત્તાગારસઙ્ઘાનિઇત્થાલઙ્કારગન્ધવણ્ણકવાસિતપિઞ્ઞાકપ્પભેદા, ભિક્ખુનિઆદીનં ઉમ્મદ્દનપરિમદ્દનપ્પભેદા ચાતિ દસપ્પભેદા સકનામેહિ પરિચ્છિન્દિત્વા વત્થુજાનનસચિત્તકકાલે એવ અકુસલા, તદભાવતો અચિત્તકકાલે વિના અનાપત્તાધિકરણેન કમ્મટ્ઠાનાદિસીસેન કુસલચિત્તેન તં તં વત્થું વીતિક્કમન્તસ્સ આપત્તિ કેવલં રૂપઅબ્યાકતમેવ.
Sace pana koci vinaye apakataññū ‘‘yaṃ kusalacitto āpajjati, idaṃ vuccati āpattādhikaraṇaṃ kusala’’nti vadeyya, tassevaṃvādino acittakānaṃ eḷakalomādisamuṭṭhānānampi kusalacittasamaṅgikāle tāsaṃ āpattīnaṃ kusalacitto āpajjeyya, na vā āpajjati . Kiṃkāraṇaṃ? Na ca tattha vijjamānampi kusalacittaṃ āpattiyā aṅgaṃ. Attabhāvo sabhāvo pakatīti vuttaṃ hoti. Kataraṃ pana tassā āpattiyā tadā aṅgasabhāvoti? Vuccate – kāyavacīviññattivasena pana calitassa kāyassa, pavattāya vācāya cāti etesaṃ dvinnaṃ calitappavattānaṃ kāyavācānaṃ aññatarameva aṅgasabhāvo, tañca rūpakkhandhapariyāpannattā abyākatanti. Kiṃ vuttaṃ hoti? Kāyo, vācā ca tadā āpattādhikaraṇanti vuttaṃ hoti. Yā panettha akusalāpattikkhaṇe kāyavācāyo abyākatabhāvo, tā abbohārikā honti kāyavacīkammakāle manokammaṃ viya. Tadā hi kāyavācāyo āpattikarādiṭṭhāne tiṭṭhanti. Yaṃ sandhāya vuttaṃ ‘‘āpattikarā dhammā jānitabbā. Kati mūlānīti cha āpattisamuṭṭhānāni mūlānī’’tiādi. Yadā pana kāyavācāyo āpattiyā aṅgameva honti, tadā ‘‘cittaṃ cittādhipateyya’’nti (dha. sa. aṭṭha. 1 kāmāvacarakusalavaṇṇanā) vacanaṃ viya pubbapayogānaṃ aparapayogassa paccayabhāvato āpattikarādipaññattiṃ na vijahanti. Yathā tabbhāvepi ‘‘āpattādhikaraṇassa kati vatthūnīti? Satta āpattikkhandhā vatthūni. Kati bhūmiyoti? Satta āpattikkhandhā bhūmiyo’’ti vuttaṃ. Tathā tabbhāvepi āpattikarā ‘‘āpattisamuṭṭhānā’’icceva vuccantīti veditabbā. Ettāvatā āpatti nāma cattāro akusalakkhandhā sañcicca vītikkamakāle bhūtārocanaṃ ṭhapetvā sabbāpi avisesato, visesato pana sabbāpi ekantākusalā akusalā, anekantākusalā pana giraggasamajjacittāgārasaṅghāniitthālaṅkāragandhavaṇṇakavāsitapiññākappabhedā, bhikkhuniādīnaṃ ummaddanaparimaddanappabhedā cāti dasappabhedā sakanāmehi paricchinditvā vatthujānanasacittakakāle eva akusalā, tadabhāvato acittakakāle vinā anāpattādhikaraṇena kammaṭṭhānādisīsena kusalacittena taṃ taṃ vatthuṃ vītikkamantassa āpatti kevalaṃ rūpaabyākatameva.
કેચિ પનેત્થ ‘‘અપ્પકાસે ઠાને કટિસુત્તકસઞ્ઞાય સઙ્ઘાણિં, મત્તિકાસઞ્ઞાય ગન્ધવણ્ણકાદિં વા ધારેન્તિયાપિ આપત્તિ, તસ્મા અચિત્તકાયેવા’’તિ વણ્ણયન્તિ. તે ‘‘સઙ્ઘાણિયા અસઙ્ઘાણિસઞ્ઞાય ધારેતિ, આપત્તિ પાચિત્તિયસ્સા’’તિ પાઠાભાવં દસ્સેત્વા પટિક્ખિપિતબ્બા. સુરાપાનાપત્તિ પન અચિત્તકાપિ એકન્તાકુસલાવ. તેનેવ ‘‘મજ્જે અમજ્જસઞ્ઞી પિવતિ, આપત્તિ પાચિત્તિયસ્સા’’તિ (પાચિ॰ ૩૨૮) વુત્તં. યસ્મા પનેત્થ આબાધપચ્ચયાપિ ન સક્કા વિના અકુસલેન સુરાપાનં પાતું, તસ્મા યથાવુત્તેસુ અનેકન્તાકુસલેસુ વિય લોકવજ્જેસુ ઇધ ‘‘સુરાપાનેસુ અનાપત્તિ આબાધપચ્ચયા’’તિ ન વુત્તં. સૂપસંપાકાદિ પન અમજ્જમેવ. તત્થ કુક્કુચ્ચવિનોદનત્થં ‘‘અનાપત્તી’’તિ વુત્તં ઉદકદન્તપોણે વિય. ભૂતારોચનાપત્તિ રૂપાબ્યાકતમેવ, અચિત્તકકાલે સહસેય્યાદિ રૂપવિપાકાબ્યાકતમેવ, તત્થ સુપિનન્તો વિજ્જમાનમ્પિ અકુસલં અનઙ્ગત્તા અબ્બોહારિકં હોતિ. કુસલે કથાવ નત્થિ અનાપત્તિ સભાવત્તા કુસલસ્સ. તથા કિરિયાતિ ઇમિના નયેન સબ્બત્થ યથાસમ્ભવં અકુસલં વા સુદ્ધરૂપં વા સવિપાકં વાતિ તિધા ભિજ્જતીતિ અયમત્થો દસ્સિતો હોતિ.
Keci panettha ‘‘appakāse ṭhāne kaṭisuttakasaññāya saṅghāṇiṃ, mattikāsaññāya gandhavaṇṇakādiṃ vā dhārentiyāpi āpatti, tasmā acittakāyevā’’ti vaṇṇayanti. Te ‘‘saṅghāṇiyā asaṅghāṇisaññāya dhāreti, āpatti pācittiyassā’’ti pāṭhābhāvaṃ dassetvā paṭikkhipitabbā. Surāpānāpatti pana acittakāpi ekantākusalāva. Teneva ‘‘majje amajjasaññī pivati, āpatti pācittiyassā’’ti (pāci. 328) vuttaṃ. Yasmā panettha ābādhapaccayāpi na sakkā vinā akusalena surāpānaṃ pātuṃ, tasmā yathāvuttesu anekantākusalesu viya lokavajjesu idha ‘‘surāpānesu anāpatti ābādhapaccayā’’ti na vuttaṃ. Sūpasaṃpākādi pana amajjameva. Tattha kukkuccavinodanatthaṃ ‘‘anāpattī’’ti vuttaṃ udakadantapoṇe viya. Bhūtārocanāpatti rūpābyākatameva, acittakakāle sahaseyyādi rūpavipākābyākatameva, tattha supinanto vijjamānampi akusalaṃ anaṅgattā abbohārikaṃ hoti. Kusale kathāva natthi anāpatti sabhāvattā kusalassa. Tathā kiriyāti iminā nayena sabbattha yathāsambhavaṃ akusalaṃ vā suddharūpaṃ vā savipākaṃ vāti tidhā bhijjatīti ayamattho dassito hoti.
તત્થ ઠપેત્વા સુરાપાનં એકચ્ચઞ્ચ પણ્ણત્તિવજ્જં, એકન્તાકુસલઞ્ચ સચિત્તકમેવ, ભૂતારોચનં અચિત્તકમેવ, સેસં સહ સુરાપાનેન અનેકન્તાકુસલં લોકવજ્જઞ્ચ અનેકન્તાબ્યાકતં પણ્ણત્તિવજ્જઞ્ચ યેભુય્યેન સચિત્તકાચિત્તકન્તિ સબ્બસિક્ખાપદં તિપ્પભેદં હોતિ. યં પનેત્થ સચિત્તકમેવ, તં મેથુનાદિવત્થુજાનનચિત્તેનેવ સચિત્તકં, સબ્બં સેખિયં પણ્ણત્તિજાનનચિત્તેનેવ સચિત્તકં ‘‘અનાદરિયં પટિચ્ચા’’તિ વચનતોતિ સચિત્તકં દુવિધં હોતિ. એકન્તાચિત્તકં પણ્ણત્તિજાનનચિત્તાભાવેન, ન વત્થુજાનનચિત્તાભાવેન. તદભાવતો એકન્તાકુસલં સુરાપાનં, એકન્તાબ્યાકતં સઞ્ચરિત્તં, વત્થુજાનનચિત્તસ્સ વા પણ્ણત્તિજાનનચિત્તસ્સ વા ઉભિન્નં અભાવેન અચિત્તકભાવેન અચિત્તકં હોતિ. સુરાપાનં પન સચિત્તકં હોતિ વત્થુજાનનચિત્તેનેવ. અરિયપુગ્ગલાનં ઇતરેસં ઉભિન્નં વા અઞ્ઞતરસ્સ ભાવેન સેસં ચિત્તકાચિત્તકં . વિસેસતો ચ વત્થુજાનનચિત્તાભાવેન, અપકતઞ્ઞુનો પણ્ણત્તિજાનનચિત્તાભાવેન વા અચિત્તકભાવેન અચિત્તકં હોતિ. તત્થ એકન્તાચિત્તકઞ્ચ સચિત્તકઞ્ચ ‘‘અચિત્તક’’મિચ્ચેવ વુચ્ચતિ. અયં તાવ ‘‘આપત્તિ જાનિતબ્બા’’તિ એત્થ વિનિચ્છયો.
Tattha ṭhapetvā surāpānaṃ ekaccañca paṇṇattivajjaṃ, ekantākusalañca sacittakameva, bhūtārocanaṃ acittakameva, sesaṃ saha surāpānena anekantākusalaṃ lokavajjañca anekantābyākataṃ paṇṇattivajjañca yebhuyyena sacittakācittakanti sabbasikkhāpadaṃ tippabhedaṃ hoti. Yaṃ panettha sacittakameva, taṃ methunādivatthujānanacitteneva sacittakaṃ, sabbaṃ sekhiyaṃ paṇṇattijānanacitteneva sacittakaṃ ‘‘anādariyaṃ paṭiccā’’ti vacanatoti sacittakaṃ duvidhaṃ hoti. Ekantācittakaṃ paṇṇattijānanacittābhāvena, na vatthujānanacittābhāvena. Tadabhāvato ekantākusalaṃ surāpānaṃ, ekantābyākataṃ sañcarittaṃ, vatthujānanacittassa vā paṇṇattijānanacittassa vā ubhinnaṃ abhāvena acittakabhāvena acittakaṃ hoti. Surāpānaṃ pana sacittakaṃ hoti vatthujānanacitteneva. Ariyapuggalānaṃ itaresaṃ ubhinnaṃ vā aññatarassa bhāvena sesaṃ cittakācittakaṃ . Visesato ca vatthujānanacittābhāvena, apakataññuno paṇṇattijānanacittābhāvena vā acittakabhāvena acittakaṃ hoti. Tattha ekantācittakañca sacittakañca ‘‘acittaka’’micceva vuccati. Ayaṃ tāva ‘‘āpatti jānitabbā’’ti ettha vinicchayo.
મૂલવિસુદ્ધિયા અન્તરાપત્તીતિ અન્તરાપત્તિં આપજ્જિત્વા મૂલાયપટિકસ્સનં કત્વા ઠિતેન આપન્નાપત્તિ. અયં અગ્ઘવિસુદ્ધિયા અન્તરાપત્તીતિ સમ્બહુલા આપત્તિયો આપજ્જિત્વા તાસુ સબ્બચિરપટિચ્છન્નવસેન અગ્ઘસમોધાનં ગહેત્વા વસન્તેન આપન્નાપત્તિ. ‘‘પુનપિ આપજ્જિસ્સામી’’તિ સઉસ્સાહેનેવ ચિત્તેન. ‘‘અયં ભિક્ખુનિયા એવા’’તિ લિખિતં. ‘‘પારાજિકમેવા’’તિ ઇદઞ્ચ ભૂતવસેન દસ્સેતું વુત્તં. ‘‘એવં દેસિતે પન યા કાચિ આપત્તિ ન વુટ્ઠાતીતિ અપરે, તં ન ગહેતબ્બ’’ન્તિ વુત્તં. ‘‘ધમ્મિકસ્સ પટિસ્સવસ્સ અસચ્ચાપને’’તિ વુત્તત્તા અધમ્મિકપટિસ્સવે દુક્કટં ન હોતિ. ‘‘પુબ્બે સુદ્ધચિત્તસ્સ ‘તુમ્હે વિબ્ભમથા’તિ વુત્તે ‘સાધૂ’તિ પટિસ્સુણિત્વા સચે ન વિબ્ભમતિ અનાપત્તિ, એવં સબ્બત્થા’’તિ ચ વુત્તં. ‘‘આવિકરો જાનિતબ્બો’’તિપિ પાળિ. કાલેન વક્ખામિ, નો અકાલેના’’તિઆદીસુ પઞ્ચદસસુ ધમ્મેસુ. ભબ્બાપત્તિકા નામ આપત્તિં આપજ્જિતું ભબ્બા.
Mūlavisuddhiyā antarāpattīti antarāpattiṃ āpajjitvā mūlāyapaṭikassanaṃ katvā ṭhitena āpannāpatti. Ayaṃ agghavisuddhiyā antarāpattīti sambahulā āpattiyo āpajjitvā tāsu sabbacirapaṭicchannavasena agghasamodhānaṃ gahetvā vasantena āpannāpatti. ‘‘Punapi āpajjissāmī’’ti saussāheneva cittena. ‘‘Ayaṃ bhikkhuniyā evā’’ti likhitaṃ. ‘‘Pārājikamevā’’ti idañca bhūtavasena dassetuṃ vuttaṃ. ‘‘Evaṃ desite pana yā kāci āpatti na vuṭṭhātīti apare, taṃ na gahetabba’’nti vuttaṃ. ‘‘Dhammikassa paṭissavassa asaccāpane’’ti vuttattā adhammikapaṭissave dukkaṭaṃ na hoti. ‘‘Pubbe suddhacittassa ‘tumhe vibbhamathā’ti vutte ‘sādhū’ti paṭissuṇitvā sace na vibbhamati anāpatti, evaṃ sabbatthā’’ti ca vuttaṃ. ‘‘Āvikaro jānitabbo’’tipi pāḷi. Kālena vakkhāmi, no akālenā’’tiādīsu pañcadasasu dhammesu. Bhabbāpattikā nāma āpattiṃ āpajjituṃ bhabbā.
Related texts:
તિપિટક (મૂલ) • Tipiṭaka (Mūla) / વિનયપિટક • Vinayapiṭaka / પરિવારપાળિ • Parivārapāḷi / ૧. એકકવારો • 1. Ekakavāro
અટ્ઠકથા • Aṭṭhakathā / વિનયપિટક (અટ્ઠકથા) • Vinayapiṭaka (aṭṭhakathā) / પરિવાર-અટ્ઠકથા • Parivāra-aṭṭhakathā / એકકવારવણ્ણના • Ekakavāravaṇṇanā
ટીકા • Tīkā / વિનયપિટક (ટીકા) • Vinayapiṭaka (ṭīkā) / સારત્થદીપની-ટીકા • Sāratthadīpanī-ṭīkā / એકકવારવણ્ણના • Ekakavāravaṇṇanā
ટીકા • Tīkā / વિનયપિટક (ટીકા) • Vinayapiṭaka (ṭīkā) / વિમતિવિનોદની-ટીકા • Vimativinodanī-ṭīkā / એકકવારવણ્ણના • Ekakavāravaṇṇanā
ટીકા • Tīkā / વિનયપિટક (ટીકા) • Vinayapiṭaka (ṭīkā) / પાચિત્યાદિયોજનાપાળિ • Pācityādiyojanāpāḷi / એકુત્તરિકનયો એકકવારવણ્ણના • Ekuttarikanayo ekakavāravaṇṇanā