Library / Tipiṭaka / તિપિટક • Tipiṭaka / થેરગાથા-અટ્ઠકથા • Theragāthā-aṭṭhakathā |
૧૪. ગોતમત્થેરગાથાવણ્ણના
14. Gotamattheragāthāvaṇṇanā
સંસરન્તિ આયસ્મતો ગોતમત્થેરસ્સ ગાથા. કા ઉપ્પત્તિ? અયં કિર પુરિમબુદ્ધેસુ કતાધિકારો તત્થ તત્થ ભવે પુઞ્ઞાનિ કરોન્તો સિખિમ્હિ ભગવતિ પરિનિબ્બુતે તસ્સ ચિતકં દેવમનુસ્સેસુ પૂજેન્તેસુ અટ્ઠહિ ચમ્પકપુપ્ફેહિ ચિતકં પૂજેસિ. સો તેન પુઞ્ઞકમ્મેન દેવમનુસ્સેસુ સંસરન્તો ઇમસ્મિં બુદ્ધુપ્પાદે સક્યરાજકુલે નિબ્બત્તિત્વા ગોતમોતિ ગોત્તવસેનેવ અભિલક્ખિતનામો વયપ્પત્તો સત્થુ ઞાતિસમાગમે પટિલદ્ધસદ્ધો પબ્બજિત્વા વિપસ્સનાય કમ્મં કરોન્તો છળભિઞ્ઞો અહોસિ. તેન વુત્તં અપદાને (અપ॰ થેર ૨.૪૭.૬-૧૦) –
Saṃsaranti āyasmato gotamattherassa gāthā. Kā uppatti? Ayaṃ kira purimabuddhesu katādhikāro tattha tattha bhave puññāni karonto sikhimhi bhagavati parinibbute tassa citakaṃ devamanussesu pūjentesu aṭṭhahi campakapupphehi citakaṃ pūjesi. So tena puññakammena devamanussesu saṃsaranto imasmiṃ buddhuppāde sakyarājakule nibbattitvā gotamoti gottavaseneva abhilakkhitanāmo vayappatto satthu ñātisamāgame paṭiladdhasaddho pabbajitvā vipassanāya kammaṃ karonto chaḷabhiñño ahosi. Tena vuttaṃ apadāne (apa. thera 2.47.6-10) –
‘‘ઝાયમાનસ્સ ભગવતો, સિખિનો લોકબન્ધુનો;
‘‘Jhāyamānassa bhagavato, sikhino lokabandhuno;
અટ્ઠ ચમ્પકપુપ્ફાનિ, ચિતકં અભિરોપયિં.
Aṭṭha campakapupphāni, citakaṃ abhiropayiṃ.
‘‘એકતિંસે ઇતો કપ્પે, યં પુપ્ફમભિરોપયિં;
‘‘Ekatiṃse ito kappe, yaṃ pupphamabhiropayiṃ;
દુગ્ગતિં નાભિજાનામિ, ચિતપૂજાયિદં ફલં.
Duggatiṃ nābhijānāmi, citapūjāyidaṃ phalaṃ.
‘‘કિલેસા ઝાપિતા મય્હં…પે॰… કતં બુદ્ધસ્સ સાસન’’ન્તિ.
‘‘Kilesā jhāpitā mayhaṃ…pe… kataṃ buddhassa sāsana’’nti.
છળભિઞ્ઞો પન હુત્વા વિમુત્તિસુખેન વિહરન્તો એકદિવસં ઞાતકેહિ ‘‘કસ્મા, ભન્તે, અમ્હે પહાય પબ્બજિતો’’તિ પુટ્ઠો સંસારે અત્તના અનુભૂતદુક્ખઞ્ચેવ ઇદાનિ અધિગતં નિબ્બાનસુખઞ્ચ પકાસેન્તો –
Chaḷabhiñño pana hutvā vimuttisukhena viharanto ekadivasaṃ ñātakehi ‘‘kasmā, bhante, amhe pahāya pabbajito’’ti puṭṭho saṃsāre attanā anubhūtadukkhañceva idāni adhigataṃ nibbānasukhañca pakāsento –
૨૫૮.
258.
‘‘સંસરઞ્હિ નિરયં અગચ્છિસ્સં, પેતલોકમગમં પુનપ્પુનં;
‘‘Saṃsarañhi nirayaṃ agacchissaṃ, petalokamagamaṃ punappunaṃ;
દુક્ખમમ્હિપિ તિરચ્છાનયોનિયં, નેકધા હિ વુસિતં ચિરં મયા.
Dukkhamamhipi tiracchānayoniyaṃ, nekadhā hi vusitaṃ ciraṃ mayā.
૨૫૯.
259.
‘‘માનુસોપિ ચ ભવોભિરાધિતો, સગ્ગકાયમગમં સકિં સકિં;
‘‘Mānusopi ca bhavobhirādhito, saggakāyamagamaṃ sakiṃ sakiṃ;
રૂપધાતુસુ અરૂપધાતુસુ, નેવસઞ્ઞિસુ અસઞ્ઞિસુટ્ઠિતં.
Rūpadhātusu arūpadhātusu, nevasaññisu asaññisuṭṭhitaṃ.
૨૬૦.
260.
‘‘સમ્ભવા સુવિદિતા અસારકા, સઙ્ખતા પચલિતા સદેરિતા;
‘‘Sambhavā suviditā asārakā, saṅkhatā pacalitā saderitā;
તં વિદિત્વા મહમહત્તસમ્ભવં, સન્તિમેવ સતિમા સમજ્ઝગ’’ન્તિ. –
Taṃ viditvā mahamahattasambhavaṃ, santimeva satimā samajjhaga’’nti. –
તીહિ ગાથાહિ તેસં ધમ્મં દેસેસિ.
Tīhi gāthāhi tesaṃ dhammaṃ desesi.
તત્થ સંસરન્તિ અનાદિમતિ સંસારે સંસરન્તો કમ્મકિલેસેહિ પઞ્ચસુ ગતીસુ ચવનુપપાતવસેન અપરાપરં સંસરન્તોતિ અત્થો. હીતિ નિપાતમત્તં. નિરયં અગચ્છિસ્સન્તિ સઞ્જીવાદિકં અટ્ઠવિધં મહાનિરયં, કુક્કુળાદિકં સોળસવિધં ઉસ્સદનિરયઞ્ચ પટિસન્ધિવસેન ઉપગચ્છિં . ‘‘પુનપ્પુન’’ન્તિ ઇદં ઇધાપિ આનેતબ્બં . પેતલોકન્તિ પેત્તિવિસયં, ખુપ્પિપાસાદિભેદં પેતત્તભાવન્તિ અત્થો. અગમન્તિ પટિસન્ધિવસેન ઉપગચ્છિં ઉપપજ્જિં. પુનપ્પુનન્તિ અપરાપરં. દુક્ખમમ્હિપીતિ અઞ્ઞમઞ્ઞં તિખિણકસાપતોદાભિઘાતાદિદુક્ખેહિ દુસ્સહાયપિ. લિઙ્ગવિપલ્લાસેન હેતં વુત્તં ‘‘દુક્ખમમ્હિપી’’તિ. તિરચ્છાનયોનિયન્તિ મિગપક્ખિઆદિભેદાય તિરચ્છાનયોનિયં. નેકધા હીતિ ઓટ્ઠગોણગદ્રભાદિવસેન ચેવ કાકબલાકકુલલાદિવસેન ચ અનેકપ્પકારં અનેકવારઞ્ચ ચિરં દીઘમદ્ધાનં મયા વુસિતં નિચ્ચં ઉત્રસ્તમાનસતાદિવસેન દુક્ખં અનુભૂતં. તિરચ્છાનયોનિયં નિબ્બત્તસત્તો મહામૂળ્હતાય ચિરતરં તત્થેવ અપરાપરં પરિવત્તતીતિ દસ્સનત્થં ઇધ ‘‘ચિર’’ન્તિ વુત્તં.
Tattha saṃsaranti anādimati saṃsāre saṃsaranto kammakilesehi pañcasu gatīsu cavanupapātavasena aparāparaṃ saṃsarantoti attho. Hīti nipātamattaṃ. Nirayaṃ agacchissanti sañjīvādikaṃ aṭṭhavidhaṃ mahānirayaṃ, kukkuḷādikaṃ soḷasavidhaṃ ussadanirayañca paṭisandhivasena upagacchiṃ . ‘‘Punappuna’’nti idaṃ idhāpi ānetabbaṃ . Petalokanti pettivisayaṃ, khuppipāsādibhedaṃ petattabhāvanti attho. Agamanti paṭisandhivasena upagacchiṃ upapajjiṃ. Punappunanti aparāparaṃ. Dukkhamamhipīti aññamaññaṃ tikhiṇakasāpatodābhighātādidukkhehi dussahāyapi. Liṅgavipallāsena hetaṃ vuttaṃ ‘‘dukkhamamhipī’’ti. Tiracchānayoniyanti migapakkhiādibhedāya tiracchānayoniyaṃ. Nekadhā hīti oṭṭhagoṇagadrabhādivasena ceva kākabalākakulalādivasena ca anekappakāraṃ anekavārañca ciraṃ dīghamaddhānaṃ mayā vusitaṃ niccaṃ utrastamānasatādivasena dukkhaṃ anubhūtaṃ. Tiracchānayoniyaṃ nibbattasatto mahāmūḷhatāya cirataraṃ tattheva aparāparaṃ parivattatīti dassanatthaṃ idha ‘‘cira’’nti vuttaṃ.
માનુસોપિ ચ ભવોભિરાધિતોતિ મનુસ્સત્તભાવોપિ મયા તાદિસેન કુસલકમ્મુના સમવાયેન અભિરાધિતો સાધિતો અધિગતો. કાણકચ્છપોપમસુત્તમેત્થ (મ॰ નિ॰ ૩.૨૫૨; સં॰ નિ॰ ૫.૧૧૧૭) ઉદાહરિતબ્બં. સગ્ગકાયમગમં સકિં સકિન્તિ સગ્ગગતિસઙ્ખાતં કામાવચરદેવકાયં સકિં સકિં કદાચિ કદાચિ ઉપપજ્જનવસેન અગચ્છિં. રૂપધાતુસૂતિ પુથુજ્જનભવગ્ગપરિયોસાનેસુ રૂપભવેસુ અરૂપધાતુસૂતિ અરૂપભવેસુ. નેવસઞ્ઞિસુ અસઞ્ઞિસુટ્ઠિતન્તિ રૂપારૂપધાતૂસુ ચ ન કેવલં સઞ્ઞીસુ એવ, અથ ખો નેવસઞ્ઞીનાસઞ્ઞીસુ અસઞ્ઞીસુ ચ ઉપપજ્જ ઠિતં મયાતિ આનેત્વા યોજેતબ્બં. નેવસઞ્ઞિગ્ગહણેન હેત્થ નેવસઞ્ઞીનાસઞ્ઞીભવો ગહિતો. યદિપિમે દ્વે ભવા રૂપારૂપધાતુગ્ગહણેનેવ ગય્હન્તિ, યે પન ઇતો બાહિરકા તત્થ નિચ્ચસઞ્ઞિનો ભવવિમોક્ખસઞ્ઞિનો ચ, તેસં તસ્સા સઞ્ઞાય મિચ્છાભાવદસ્સનત્થં વિસું ગહિતાતિ દટ્ઠબ્બં.
Mānusopi ca bhavobhirādhitoti manussattabhāvopi mayā tādisena kusalakammunā samavāyena abhirādhito sādhito adhigato. Kāṇakacchapopamasuttamettha (ma. ni. 3.252; saṃ. ni. 5.1117) udāharitabbaṃ. Saggakāyamagamaṃ sakiṃ sakinti saggagatisaṅkhātaṃ kāmāvacaradevakāyaṃ sakiṃ sakiṃ kadāci kadāci upapajjanavasena agacchiṃ. Rūpadhātusūti puthujjanabhavaggapariyosānesu rūpabhavesu arūpadhātusūti arūpabhavesu. Nevasaññisu asaññisuṭṭhitanti rūpārūpadhātūsu ca na kevalaṃ saññīsu eva, atha kho nevasaññīnāsaññīsu asaññīsu ca upapajja ṭhitaṃ mayāti ānetvā yojetabbaṃ. Nevasaññiggahaṇena hettha nevasaññīnāsaññībhavo gahito. Yadipime dve bhavā rūpārūpadhātuggahaṇeneva gayhanti, ye pana ito bāhirakā tattha niccasaññino bhavavimokkhasaññino ca, tesaṃ tassā saññāya micchābhāvadassanatthaṃ visuṃ gahitāti daṭṭhabbaṃ.
એવં દ્વીહિ ગાથાહિ ભવમૂલસ્સ અનુપચ્છિન્નત્તા અનાદિમતિ સંસારે અત્તનો વટ્ટદુક્ખાનુભવં દસ્સેત્વા ઇદાનિ તદુપચ્છેદેન વિવટ્ટસુખાનુભવં દસ્સેન્તો ‘‘સમ્ભવા’’તિઆદિના તતિયં ગાથમાહ. તત્થ સમ્ભવાતિ ભવા. કામભવાદયો એવ હિ હેતુપચ્ચયસમવાયેન ભવન્તીતિ ઇધ સમ્ભવાતિ વુત્તા. સુવિદિતાતિ વિપસ્સનાપઞ્ઞાસહિતાય મગ્ગપઞ્ઞાય સુટ્ઠુ વિદિતા. અસારકાતિઆદિ તેસં વિદિતાકારદસ્સનં. તત્થ અસારકાતિ નિચ્ચસારાદિસારરહિતા. સઙ્ખતાતિ સમેચ્ચ સમ્ભુય્ય પચ્ચયેહિ કતા. પચલિતાતિ સઙ્ખતત્તા એવ ઉપ્પાદજરાદીહિ પકારતો ચલિતા અનવટ્ઠિતા. સદેરિતાતિ સદા સબ્બકાલં ભઙ્ગેન એરિતા, ઇત્તરા ભઙ્ગગામિનો પભઙ્ગુનોતિ અત્થો. તં વિદિત્વા મહમત્તસમ્ભવન્તિ તં યથાવુત્તં સઙ્ખતસભાવં અત્તસમ્ભવં અત્તનિ સમ્ભૂતં અત્તાયત્તં ઇસ્સરાદિવસેન અપરાયત્તં પરિઞ્ઞાભિસમયવસેન અહં વિદિત્વા તપ્પટિપક્ખભૂતં સન્તિમેવ નિબ્બાનમેવ મગ્ગપઞ્ઞાસતિયા સતિમા હુત્વા સમજ્ઝગં અધિગચ્છિં અરિયમગ્ગભાવનાય અનુપ્પત્તોતિ. એવં થેરો ઞાતકાનં ધમ્મદેસનામુખેન અઞ્ઞં બ્યાકાસિ.
Evaṃ dvīhi gāthāhi bhavamūlassa anupacchinnattā anādimati saṃsāre attano vaṭṭadukkhānubhavaṃ dassetvā idāni tadupacchedena vivaṭṭasukhānubhavaṃ dassento ‘‘sambhavā’’tiādinā tatiyaṃ gāthamāha. Tattha sambhavāti bhavā. Kāmabhavādayo eva hi hetupaccayasamavāyena bhavantīti idha sambhavāti vuttā. Suviditāti vipassanāpaññāsahitāya maggapaññāya suṭṭhu viditā. Asārakātiādi tesaṃ viditākāradassanaṃ. Tattha asārakāti niccasārādisārarahitā. Saṅkhatāti samecca sambhuyya paccayehi katā. Pacalitāti saṅkhatattā eva uppādajarādīhi pakārato calitā anavaṭṭhitā. Saderitāti sadā sabbakālaṃ bhaṅgena eritā, ittarā bhaṅgagāmino pabhaṅgunoti attho. Taṃ viditvāmahamattasambhavanti taṃ yathāvuttaṃ saṅkhatasabhāvaṃ attasambhavaṃ attani sambhūtaṃ attāyattaṃ issarādivasena aparāyattaṃ pariññābhisamayavasena ahaṃ viditvā tappaṭipakkhabhūtaṃ santimeva nibbānameva maggapaññāsatiyā satimā hutvā samajjhagaṃ adhigacchiṃ ariyamaggabhāvanāya anuppattoti. Evaṃ thero ñātakānaṃ dhammadesanāmukhena aññaṃ byākāsi.
ગોતમત્થેરગાથાવણ્ણના નિટ્ઠિતા.
Gotamattheragāthāvaṇṇanā niṭṭhitā.
Related texts:
તિપિટક (મૂલ) • Tipiṭaka (Mūla) / સુત્તપિટક • Suttapiṭaka / ખુદ્દકનિકાય • Khuddakanikāya / થેરગાથાપાળિ • Theragāthāpāḷi / ૧૪. ગોતમત્થેરગાથા • 14. Gotamattheragāthā