Library / Tipiṭaka / તિપિટક • Tipiṭaka / થેરગાથા-અટ્ઠકથા • Theragāthā-aṭṭhakathā |
૯. હારિતત્થેરગાથાવણ્ણના
9. Hāritattheragāthāvaṇṇanā
સમુન્નમયમત્તાનન્તિ આયસ્મતો હારિતત્થેરસ્સ ગાથા. કા ઉપ્પત્તિ? સો કિર પુરિમબુદ્ધેસુ કતાધિકારો હુત્વા તત્થ તત્થ વિવટ્ટૂપનિસ્સયં પુઞ્ઞસમ્ભારં ઉપચિનન્તો ઇતો એકતિંસે કપ્પે સુદસ્સનં નામ પચ્ચેકસમ્બુદ્ધં દિસ્વા પસન્નમાનસો કુટજપુપ્ફેહિ પૂજં કત્વા તેન પુઞ્ઞકમ્મેન સુગતીસુયેવ પરિવત્તેન્તો ઇમસ્મિં બુદ્ધુપ્પાદે સાવત્થિનગરે બ્રાહ્મણમહાસાલકુલે નિબ્બત્તિ. હારિતોતિસ્સ નામં અહોસિ. તસ્સ વયપ્પત્તસ્સ માતાપિતરો કુલરૂપાદીહિ અનુચ્છવિકં કુમારિકં બ્રાહ્મણધીતરં આનેસું. સો તાય સદ્ધિં ભોગસુખં અનુભવન્તો એકદિવસં અત્તનો તસ્સા ચ રૂપસમ્પત્તિં ઓલોકેત્વા ધમ્મતાય ચોદિયમાનો ‘‘ઈદિસં નામ રૂપં નચિરસ્સેવ જરાય મચ્ચુના ચ અભિપ્પમદ્દીયતી’’તિ સંવેગં પટિલભિ. કતિપયદિવસાતિક્કમેનેવ ચસ્સ ભરિયં કણ્હસપ્પો ડંસિત્વા મારેસિ. સો તેન ભિય્યોસોમત્તાય સઞ્જાતસંવેગો સત્થુ સન્તિકં ગન્ત્વા ધમ્મં સુત્વા ઘરબન્ધને છિન્દિત્વા પબ્બજિ. તસ્સ ચ ચરિયાનુકૂલં કમ્મટ્ઠાનં ગહેત્વા વિહરન્તસ્સ કમ્મટ્ઠાનં ન સમ્પજ્જતિ, ચિત્તં ઉજુગતં ન હોતિ. સો ગામં પિણ્ડાય પવિટ્ઠો અઞ્ઞતરં ઉસુકારં ઉસુદણ્ડં યન્તે પક્ખિપિત્વા ઉજું કરોન્તં દિસ્વા ‘‘ઇમે અચેતનમ્પિ નામ ઉજું કરોન્તિ, કસ્મા અહં ચિત્તં ઉજું ન કરિસ્સામી’’તિ ચિન્તેત્વા તતોવ પટિનિવત્તિત્વા દિવાટ્ઠાને નિસિન્નો વિપસ્સનં આરભિ. અથસ્સ ભગવા ઉપરિ આકાસે નિસીદિત્વા ઓવાદં દેન્તો ‘‘સમુન્નમયમત્તાન’’ન્તિ ગાથં અભાસિ. અયમેવ થેરો અત્તાનં પરં વિય ઓવદન્તો અભાસીતિ ચ વદન્તિ.
Samunnamayamattānanti āyasmato hāritattherassa gāthā. Kā uppatti? So kira purimabuddhesu katādhikāro hutvā tattha tattha vivaṭṭūpanissayaṃ puññasambhāraṃ upacinanto ito ekatiṃse kappe sudassanaṃ nāma paccekasambuddhaṃ disvā pasannamānaso kuṭajapupphehi pūjaṃ katvā tena puññakammena sugatīsuyeva parivattento imasmiṃ buddhuppāde sāvatthinagare brāhmaṇamahāsālakule nibbatti. Hāritotissa nāmaṃ ahosi. Tassa vayappattassa mātāpitaro kularūpādīhi anucchavikaṃ kumārikaṃ brāhmaṇadhītaraṃ ānesuṃ. So tāya saddhiṃ bhogasukhaṃ anubhavanto ekadivasaṃ attano tassā ca rūpasampattiṃ oloketvā dhammatāya codiyamāno ‘‘īdisaṃ nāma rūpaṃ nacirasseva jarāya maccunā ca abhippamaddīyatī’’ti saṃvegaṃ paṭilabhi. Katipayadivasātikkameneva cassa bhariyaṃ kaṇhasappo ḍaṃsitvā māresi. So tena bhiyyosomattāya sañjātasaṃvego satthu santikaṃ gantvā dhammaṃ sutvā gharabandhane chinditvā pabbaji. Tassa ca cariyānukūlaṃ kammaṭṭhānaṃ gahetvā viharantassa kammaṭṭhānaṃ na sampajjati, cittaṃ ujugataṃ na hoti. So gāmaṃ piṇḍāya paviṭṭho aññataraṃ usukāraṃ usudaṇḍaṃ yante pakkhipitvā ujuṃ karontaṃ disvā ‘‘ime acetanampi nāma ujuṃ karonti, kasmā ahaṃ cittaṃ ujuṃ na karissāmī’’ti cintetvā tatova paṭinivattitvā divāṭṭhāne nisinno vipassanaṃ ārabhi. Athassa bhagavā upari ākāse nisīditvā ovādaṃ dento ‘‘samunnamayamattāna’’nti gāthaṃ abhāsi. Ayameva thero attānaṃ paraṃ viya ovadanto abhāsīti ca vadanti.
૨૯. તત્થ સમુન્નમયન્તિ સમ્મા ઉન્નમેન્તો, સમાપત્તિવસેન કોસજ્જપક્ખે પતિતું અદત્વા તતો ઉદ્ધરન્તો વીરિયસમતં યોજેન્તોતિ અત્થો. અત્તાનન્તિ ચિત્તં, અથ વા સમુન્નમયાતિ કોસજ્જપક્ખતો સમુન્નમેહિ. મ-કારો પદસન્ધિકરો. હીનવીરિયતાય તવ ચિત્તં કમ્મટ્ઠાનવીથિં નપ્પટિપજ્જતિ ચે, તં વીરિયારમ્ભવસેન સમ્મા ઉન્નમેહિ, અનોનતં અનપનતં કરોહીતિ અધિપ્પાયો. એવં પન કરોન્તો ઉસુકારોવ તેજનં. ચિત્તં ઉજું કરિત્વાન, અવિજ્જં ભિન્દ હારિતાતિ. યથા નામ ઉસુકારો કણ્ડં ઈસકમ્પિ ઓનતં અપનતઞ્ચ વિજ્ઝન્તો લક્ખં ભિન્દનત્થં ઉજું કરોતિ, એવં કોસજ્જપાતતો અરક્ખણેન ઓનતં ઉદ્ધચ્ચપાતતો અરક્ખણેન અપનતં વિજ્ઝન્તો અપ્પનાપત્તિયા ચિત્તં ઉજું કરિત્વાન સમાહિતચિત્તો વિપસ્સનં ઉસ્સુક્કાપેત્વા સીઘં અગ્ગમગ્ગઞાણેન અવિજ્જં ભિન્દ પદાલેહીતિ. તં સુત્વા થેરો વિપસ્સનં વડ્ઢેત્વા નચિરેનેવ અરહા અહોસિ. તેન વુત્તં અપદાને (અપ॰ થેર ૧.૩૫.૩૯-૪૩) –
29. Tattha samunnamayanti sammā unnamento, samāpattivasena kosajjapakkhe patituṃ adatvā tato uddharanto vīriyasamataṃ yojentoti attho. Attānanti cittaṃ, atha vā samunnamayāti kosajjapakkhato samunnamehi. Ma-kāro padasandhikaro. Hīnavīriyatāya tava cittaṃ kammaṭṭhānavīthiṃ nappaṭipajjati ce, taṃ vīriyārambhavasena sammā unnamehi, anonataṃ anapanataṃ karohīti adhippāyo. Evaṃ pana karonto usukārova tejanaṃ. Cittaṃ ujuṃ karitvāna, avijjaṃ bhinda hāritāti. Yathā nāma usukāro kaṇḍaṃ īsakampi onataṃ apanatañca vijjhanto lakkhaṃ bhindanatthaṃ ujuṃ karoti, evaṃ kosajjapātato arakkhaṇena onataṃ uddhaccapātato arakkhaṇena apanataṃ vijjhanto appanāpattiyā cittaṃ ujuṃ karitvāna samāhitacitto vipassanaṃ ussukkāpetvā sīghaṃ aggamaggañāṇena avijjaṃ bhinda padālehīti. Taṃ sutvā thero vipassanaṃ vaḍḍhetvā nacireneva arahā ahosi. Tena vuttaṃ apadāne (apa. thera 1.35.39-43) –
‘‘હિમવન્તસ્સાવિદૂરે, વસલો નામ પબ્બતો;
‘‘Himavantassāvidūre, vasalo nāma pabbato;
બુદ્ધો સુદસ્સનો નામ, વસતે પબ્બતન્તરે.
Buddho sudassano nāma, vasate pabbatantare.
‘‘પુપ્ફં હેમવન્તં ગય્હ, વેહાસં અગમાસહં;
‘‘Pupphaṃ hemavantaṃ gayha, vehāsaṃ agamāsahaṃ;
તત્થદ્દસાસિં સમ્બુદ્ધં, ઓઘતિણ્ણમનાસવં.
Tatthaddasāsiṃ sambuddhaṃ, oghatiṇṇamanāsavaṃ.
‘‘પુપ્ફં કુટજમાદાય, સીસે કત્વાનહં તદા;
‘‘Pupphaṃ kuṭajamādāya, sīse katvānahaṃ tadā;
બુદ્ધસ્સ અભિરોપેસિં, સયમ્ભુસ્સ મહેસિનો.
Buddhassa abhiropesiṃ, sayambhussa mahesino.
‘‘એકતિંસે ઇતો કપ્પે, યં પુપ્ફમભિપૂજયિં;
‘‘Ekatiṃse ito kappe, yaṃ pupphamabhipūjayiṃ;
દુગ્ગતિં નાભિજાનામિ, પુપ્ફપૂજાયિદં ફલં.
Duggatiṃ nābhijānāmi, pupphapūjāyidaṃ phalaṃ.
‘‘કિલેસા ઝાપિતા મય્હં…પે॰… કતં બુદ્ધસ્સ સાસન’’ન્તિ.
‘‘Kilesā jhāpitā mayhaṃ…pe… kataṃ buddhassa sāsana’’nti.
અરહત્તં પન પત્વા અઞ્ઞં બ્યાકરોન્તોપિ તમેવ ગાથં અભાસિ.
Arahattaṃ pana patvā aññaṃ byākarontopi tameva gāthaṃ abhāsi.
હારિતત્થેરગાથાવણ્ણના નિટ્ઠિતા.
Hāritattheragāthāvaṇṇanā niṭṭhitā.
Related texts:
તિપિટક (મૂલ) • Tipiṭaka (Mūla) / સુત્તપિટક • Suttapiṭaka / ખુદ્દકનિકાય • Khuddakanikāya / થેરગાથાપાળિ • Theragāthāpāḷi / ૯. હારિતત્થેરગાથા • 9. Hāritattheragāthā