Library / Tipiṭaka / તિપિટક • Tipiṭaka / થેરગાથા-અટ્ઠકથા • Theragāthā-aṭṭhakathā |
૭. હત્થારોહપુત્તત્થેરગાથાવણ્ણના
7. Hatthārohaputtattheragāthāvaṇṇanā
ઇદં પુરે ચિત્તમચારિ ચારિકન્તિ આયસ્મતો હત્થારોહપુત્તત્થેરસ્સ ગાથા. કા ઉપ્પત્તિ? સો કિર પુરિમબુદ્ધેસુ કતાધિકારો તત્થ તત્થ ભવે વિવટ્ટૂપનિસ્સયં પુઞ્ઞં ઉપચિનન્તો વિપસ્સિસ્સ ભગવતો કાલે કુલગેહે નિબ્બત્તિત્વા વિઞ્ઞુતં પત્તો એકદિવસં સત્થારં ભિક્ખુસઙ્ઘપરિવુતં વિહારતો નિક્ખન્તં દિસ્વા પસન્નચિત્તો પુપ્ફેહિ પૂજં કત્વા પઞ્ચપતિટ્ઠિતેન વન્દિત્વા પદક્ખિણં કત્વા પક્કામિ. સો તેન પુઞ્ઞકમ્મેન દેવમનુસ્સેસુ સંસરન્તો ઇમસ્મિં બુદ્ધુપ્પાદે સાવત્થિયં હત્થારોહકુલે નિબ્બત્તિત્વા વિઞ્ઞુતં પત્તો હત્થિસિપ્પે નિપ્ફત્તિં અગમાસિ. સો એકદિવસં હત્થિં સિક્ખાપેન્તો નદીતીરં ગન્ત્વા હેતુસમ્પત્તિયા ચોદિયમાનો ‘‘કિં મય્હં ઇમિના હત્થિદમનેન, અત્તાનં દમનમેવ વર’’ન્તિ ચિન્તેત્વા ભગવન્તં ઉપસઙ્કમિત્વા ધમ્મં સુત્વા પટિલદ્ધસદ્ધો પબ્બજિત્વાવ ચરિયાનુકૂલં કમ્મટ્ઠાનં ગહેત્વા વિપસ્સનાય કમ્મં કરોન્તો ચિરપરિચયેન કમ્મટ્ઠાનતો બહિદ્ધા વિધાવન્તં ચિત્તં છેકો હત્થાચરિયો વિય અઙ્કુસેન ચણ્ડમત્તવરવારણં પટિસઙ્ખાનઅઙ્કુસેન નિગ્ગણ્હન્તો ‘‘ઇદં પુરે ચિત્તમચારિ ચારિક’’ન્તિ ગાથં અભાસિ.
Idaṃ pure cittamacāri cārikanti āyasmato hatthārohaputtattherassa gāthā. Kā uppatti? So kira purimabuddhesu katādhikāro tattha tattha bhave vivaṭṭūpanissayaṃ puññaṃ upacinanto vipassissa bhagavato kāle kulagehe nibbattitvā viññutaṃ patto ekadivasaṃ satthāraṃ bhikkhusaṅghaparivutaṃ vihārato nikkhantaṃ disvā pasannacitto pupphehi pūjaṃ katvā pañcapatiṭṭhitena vanditvā padakkhiṇaṃ katvā pakkāmi. So tena puññakammena devamanussesu saṃsaranto imasmiṃ buddhuppāde sāvatthiyaṃ hatthārohakule nibbattitvā viññutaṃ patto hatthisippe nipphattiṃ agamāsi. So ekadivasaṃ hatthiṃ sikkhāpento nadītīraṃ gantvā hetusampattiyā codiyamāno ‘‘kiṃ mayhaṃ iminā hatthidamanena, attānaṃ damanameva vara’’nti cintetvā bhagavantaṃ upasaṅkamitvā dhammaṃ sutvā paṭiladdhasaddho pabbajitvāva cariyānukūlaṃ kammaṭṭhānaṃ gahetvā vipassanāya kammaṃ karonto ciraparicayena kammaṭṭhānato bahiddhā vidhāvantaṃ cittaṃ cheko hatthācariyo viya aṅkusena caṇḍamattavaravāraṇaṃ paṭisaṅkhānaaṅkusena niggaṇhanto ‘‘idaṃ pure cittamacāri cārika’’nti gāthaṃ abhāsi.
૭૭. તત્થ ઇદન્તિ વુચ્ચમાનસ્સ ચિત્તસ્સ અત્તપચ્ચક્ખતાય વુત્તં. પુરેતિ નિગ્ગહકાલતો પુબ્બે. અચારીતિ વિચરિ, અનવટ્ઠિતતાય નાનારમ્મણેસુ પરિબ્ભમિ . ચારિકન્તિ યથાકામચરિયં. તેનાહ ‘‘યેનિચ્છકં યત્થકામં યથાસુખ’’ન્તિ. તન્તિ તં ચિત્તં. અજ્જાતિ એતરહિ. નિગ્ગહેસ્સામીતિ નિગ્ગણ્હિસ્સામિ, નિબ્બિસેવનં કરિસ્સામિ. યોનિસોતિ ઉપાયેન. યથા કિં? હત્થિપ્પભિન્નં વિય અઙ્કુસગ્ગહો. ઇદં વુત્તં હોતિ – ઇદં મમ ચિત્તં નામ ઇતો પુબ્બે રૂપાદીસુ આરમ્મણેસુ યેન યેન રમિતું ઇચ્છતિ, તસ્સ તસ્સ વસેન યેનિચ્છકં, યત્થ યત્થ ચસ્સ કામો, તસ્સ તસ્સ વસેન યત્થકામં, યથા યથા વિચરન્તસ્સ સુખં હોતિ, તથેવ ચરણતો યથાસુખં દીઘરત્તં ચારિકં અચરિ, તં અજ્જપાહં ભિન્નમદમત્તહત્થિં હત્થાચરિયસઙ્ખાતો છેકો અઙ્કુસગ્ગહો અઙ્કુસેન વિય યોનિસોમનસિકારેન નિગ્ગહેસ્સામિ, નાસ્સ વીતિક્કમિતું દસ્સામીતિ. એવં વદન્તો એવ ચ થેરો વિપસ્સનં વડ્ઢેત્વા અરહત્તં સચ્છાકાસિ. તેન વુત્તં અપદાને (અપ॰ થેર ૧.૧૩.૯૧-૯૬) –
77. Tattha idanti vuccamānassa cittassa attapaccakkhatāya vuttaṃ. Pureti niggahakālato pubbe. Acārīti vicari, anavaṭṭhitatāya nānārammaṇesu paribbhami . Cārikanti yathākāmacariyaṃ. Tenāha ‘‘yenicchakaṃ yatthakāmaṃ yathāsukha’’nti. Tanti taṃ cittaṃ. Ajjāti etarahi. Niggahessāmīti niggaṇhissāmi, nibbisevanaṃ karissāmi. Yonisoti upāyena. Yathā kiṃ? Hatthippabhinnaṃ viya aṅkusaggaho. Idaṃ vuttaṃ hoti – idaṃ mama cittaṃ nāma ito pubbe rūpādīsu ārammaṇesu yena yena ramituṃ icchati, tassa tassa vasena yenicchakaṃ, yattha yattha cassa kāmo, tassa tassa vasena yatthakāmaṃ, yathā yathā vicarantassa sukhaṃ hoti, tatheva caraṇato yathāsukhaṃ dīgharattaṃ cārikaṃ acari, taṃ ajjapāhaṃ bhinnamadamattahatthiṃ hatthācariyasaṅkhāto cheko aṅkusaggaho aṅkusena viya yonisomanasikārena niggahessāmi, nāssa vītikkamituṃ dassāmīti. Evaṃ vadanto eva ca thero vipassanaṃ vaḍḍhetvā arahattaṃ sacchākāsi. Tena vuttaṃ apadāne (apa. thera 1.13.91-96) –
‘‘સુવણ્ણવણ્ણો સમ્બુદ્ધો, વિપસ્સી દક્ખિણારહો;
‘‘Suvaṇṇavaṇṇo sambuddho, vipassī dakkhiṇāraho;
પુરક્ખતો સાવકેહિ, આરામા અભિનિક્ખમિ.
Purakkhato sāvakehi, ārāmā abhinikkhami.
‘‘દિસ્વાનહં બુદ્ધસેટ્ઠં, સબ્બઞ્ઞું તમનાસકં;
‘‘Disvānahaṃ buddhaseṭṭhaṃ, sabbaññuṃ tamanāsakaṃ;
પસન્નચિત્તો સુમનો, ગણ્ઠિપુપ્ફં અપૂજયિં.
Pasannacitto sumano, gaṇṭhipupphaṃ apūjayiṃ.
‘‘તેન ચિત્તપ્પસાદેન, દ્વિપદિન્દસ્સ તાદિનો;
‘‘Tena cittappasādena, dvipadindassa tādino;
હટ્ઠો હટ્ઠેન ચિત્તેન, પુન વન્દિં તથાગતં.
Haṭṭho haṭṭhena cittena, puna vandiṃ tathāgataṃ.
‘‘એકનવુતિતો કપ્પે, યં પુપ્ફમભિરોપયિં;
‘‘Ekanavutito kappe, yaṃ pupphamabhiropayiṃ;
દુગ્ગતિં નાભિજાનામિ, બુદ્ધપૂજાયિદં ફલં.
Duggatiṃ nābhijānāmi, buddhapūjāyidaṃ phalaṃ.
‘‘એકતાલીસિતો કપ્પે, ચરણો નામ ખત્તિયો;
‘‘Ekatālīsito kappe, caraṇo nāma khattiyo;
સત્તરતનસમ્પન્નો, ચક્કવત્તી મહબ્બલો.
Sattaratanasampanno, cakkavattī mahabbalo.
‘‘કિલેસા ઝાપિતા મય્હં…પે॰… કતં બુદ્ધસ્સ સાસન’’ન્તિ.
‘‘Kilesā jhāpitā mayhaṃ…pe… kataṃ buddhassa sāsana’’nti.
અયમેવ ચ થેરસ્સ અઞ્ઞાબ્યાકરણગાથા અહોસીતિ.
Ayameva ca therassa aññābyākaraṇagāthā ahosīti.
હત્થારોહપુત્તત્થેરગાથાવણ્ણના નિટ્ઠિતા.
Hatthārohaputtattheragāthāvaṇṇanā niṭṭhitā.
Related texts:
તિપિટક (મૂલ) • Tipiṭaka (Mūla) / સુત્તપિટક • Suttapiṭaka / ખુદ્દકનિકાય • Khuddakanikāya / થેરગાથાપાળિ • Theragāthāpāḷi / ૭. હત્થારોહપુત્તત્થેરગાથા • 7. Hatthārohaputtattheragāthā