| Library / Tipiṭaka / તિપિટક • Tipiṭaka / પઞ્ચપકરણ-અટ્ઠકથા • Pañcapakaraṇa-aṭṭhakathā |
પચ્ચયનિદ્દેસો
Paccayaniddeso
૧. હેતુપચ્ચયનિદ્દેસવણ્ણના
1. Hetupaccayaniddesavaṇṇanā
૧. ઇદાનિ સબ્બેપિ તે પચ્ચયે ઉદ્દિટ્ઠપટિપાટિયા નિદ્દિસિત્વા દસ્સેતું હેતુપચ્ચયોતિ હેતૂ હેતુસમ્પયુત્તકાનં ધમ્માનં તંસમુટ્ઠાનાનઞ્ચ રૂપાનં હેતુપચ્ચયેન પચ્ચયોતિઆદિમાહ. તત્થ હેતુપચ્ચયોતિ ચતુવીસતિયા પચ્ચયેસુ નિક્ખિત્તપટિપાટિયા સબ્બપઠમં ભાજેતબ્બસ્સ પદુદ્ધારો. સેસપચ્ચયેસુપિ ઇમિનાવ નયેન પઠમં ભાજેતબ્બપદં ઉદ્ધરિત્વા વિસ્સજ્જનં કતન્તિ વેદિતબ્બં. અયં પનેત્થ સમ્બન્ધો – યો પચ્ચયુદ્દેસે હેતુપચ્ચયોતિ ઉદ્દિટ્ઠો, સો નિદ્દેસતો ‘‘હેતૂ હેતુસમ્પયુત્તકાનં ધમ્માનં તંસમુટ્ઠાનાનઞ્ચ રૂપાનં હેતુપચ્ચયેન પચ્ચયો’’તિ એવં વેદિતબ્બો . ઇમિના ઉપાયેન સબ્બપચ્ચયેસુ ભાજેતબ્બસ્સ પદસ્સ વિસ્સજ્જનેન સદ્ધિં સમ્બન્ધો વેદિતબ્બો.
1. Idāni sabbepi te paccaye uddiṭṭhapaṭipāṭiyā niddisitvā dassetuṃ hetupaccayoti hetū hetusampayuttakānaṃ dhammānaṃ taṃsamuṭṭhānānañca rūpānaṃ hetupaccayena paccayotiādimāha. Tattha hetupaccayoti catuvīsatiyā paccayesu nikkhittapaṭipāṭiyā sabbapaṭhamaṃ bhājetabbassa paduddhāro. Sesapaccayesupi imināva nayena paṭhamaṃ bhājetabbapadaṃ uddharitvā vissajjanaṃ katanti veditabbaṃ. Ayaṃ panettha sambandho – yo paccayuddese hetupaccayoti uddiṭṭho, so niddesato ‘‘hetū hetusampayuttakānaṃ dhammānaṃ taṃsamuṭṭhānānañca rūpānaṃ hetupaccayena paccayo’’ti evaṃ veditabbo . Iminā upāyena sabbapaccayesu bhājetabbassa padassa vissajjanena saddhiṃ sambandho veditabbo.
ઇદાનિ હેતૂ હેતુસમ્પયુત્તકાનન્તિ એત્થ ‘‘હેતુસમ્પયુત્તકાન’’ન્તિ અવત્વા ‘‘હેતૂ હેતુસમ્પયુત્તકાન’’ન્તિ કસ્મા વુત્તન્તિ? પચ્ચયસ્સ ચેવ પચ્ચયુપ્પન્નાનઞ્ચ વવત્થાપનતો. હેતુસમ્પયુત્તકાનન્તિ હિ વુત્તે હેતુના સમ્પયુત્તકાનં હેતુપચ્ચયેન પચ્ચયોતિ અત્થો ભવેય્ય. એવં સન્તે અસુકો નામ ધમ્મો હેતુપચ્ચયેન પચ્ચયોતિ પચ્ચયવવત્થાનં ન પઞ્ઞાયેય્ય. અથાપિ હેતુના સમ્પયુત્તકાનં હેતુસમ્પયુત્તકાનન્તિ અત્થં અગ્ગહેત્વાવ યેસં કેસઞ્ચિ સમ્પયુત્તકાનં હેતૂ હેતુપચ્ચયેન પચ્ચયોતિ અત્થો ભવેય્ય, એવં સન્તે હેતુના વિપ્પયુત્તા ચક્ખુવિઞ્ઞાણાદયોપિ સમ્પયુત્તકાયેવ, હેતુના સમ્પયુત્તા કુસલાદયોપિ. તત્થ અયં હેતુ અસુકસ્સ નામ સમ્પયુત્તકધમ્મસ્સ પચ્ચયોતિ પચ્ચયુપ્પન્નવવત્થાનં ન પઞ્ઞાયેય્ય. તસ્મા પચ્ચયઞ્ચેવ પચ્ચયુપ્પન્નઞ્ચ વવત્થાપેન્તો ‘‘હેતૂ હેતુસમ્પયુત્તકાન’’ન્તિ આહ. તસ્સત્થો – હેતુસમ્પયુત્તકાનં કુસલાદિધમ્માનં યો હેતુ સમ્પયુત્તકો, સો હેતુપચ્ચયેન પચ્ચયોતિ. તત્રાપિ ‘‘પચ્ચયો’’તિ અવત્વા ‘‘હેતુપચ્ચયેના’’તિ વચનં હેતુનો અઞ્ઞથા પચ્ચયભાવપટિસેધનત્થં. અયઞ્હિ હેતુ હેતુપચ્ચયેનાપિ પચ્ચયો હોતિ, સહજાતાદિપચ્ચયેનાપિ. તત્રાસ્સ ય્વાયં સહજાતાદિપચ્ચયવસેન અઞ્ઞથાપિ પચ્ચયભાવો, તસ્સ પટિસેધનત્થં હેતુપચ્ચયેનાતિ વુત્તં. એવં સન્તેપિ ‘‘તંસમ્પયુત્તકાન’’ન્તિ અવત્વા કસ્મા ‘‘હેતુસમ્પયુત્તકાન’’ન્તિ વુત્તન્તિ? નિદ્દિસિતબ્બસ્સ અપાકટત્તા. તંસમ્પયુત્તકાનન્તિ હિ વુત્તે યેન તે તંસમ્પયુત્તકા નામ હોન્તિ , અયં નામ સોતિ નિદ્દિસિતબ્બો અપાકટો. તસ્સ અપાકટત્તા યેન સમ્પયુત્તા તે તંસમ્પયુત્તકાતિ વુચ્ચન્તિ, તં સરૂપતોવ દસ્સેતું ‘‘હેતુસમ્પયુત્તકાન’’ન્તિ વુત્તં.
Idāni hetū hetusampayuttakānanti ettha ‘‘hetusampayuttakāna’’nti avatvā ‘‘hetū hetusampayuttakāna’’nti kasmā vuttanti? Paccayassa ceva paccayuppannānañca vavatthāpanato. Hetusampayuttakānanti hi vutte hetunā sampayuttakānaṃ hetupaccayena paccayoti attho bhaveyya. Evaṃ sante asuko nāma dhammo hetupaccayena paccayoti paccayavavatthānaṃ na paññāyeyya. Athāpi hetunā sampayuttakānaṃ hetusampayuttakānanti atthaṃ aggahetvāva yesaṃ kesañci sampayuttakānaṃ hetū hetupaccayena paccayoti attho bhaveyya, evaṃ sante hetunā vippayuttā cakkhuviññāṇādayopi sampayuttakāyeva, hetunā sampayuttā kusalādayopi. Tattha ayaṃ hetu asukassa nāma sampayuttakadhammassa paccayoti paccayuppannavavatthānaṃ na paññāyeyya. Tasmā paccayañceva paccayuppannañca vavatthāpento ‘‘hetū hetusampayuttakāna’’nti āha. Tassattho – hetusampayuttakānaṃ kusalādidhammānaṃ yo hetu sampayuttako, so hetupaccayena paccayoti. Tatrāpi ‘‘paccayo’’ti avatvā ‘‘hetupaccayenā’’ti vacanaṃ hetuno aññathā paccayabhāvapaṭisedhanatthaṃ. Ayañhi hetu hetupaccayenāpi paccayo hoti, sahajātādipaccayenāpi. Tatrāssa yvāyaṃ sahajātādipaccayavasena aññathāpi paccayabhāvo, tassa paṭisedhanatthaṃ hetupaccayenāti vuttaṃ. Evaṃ santepi ‘‘taṃsampayuttakāna’’nti avatvā kasmā ‘‘hetusampayuttakāna’’nti vuttanti? Niddisitabbassa apākaṭattā. Taṃsampayuttakānanti hi vutte yena te taṃsampayuttakā nāma honti , ayaṃ nāma soti niddisitabbo apākaṭo. Tassa apākaṭattā yena sampayuttā te taṃsampayuttakāti vuccanti, taṃ sarūpatova dassetuṃ ‘‘hetusampayuttakāna’’nti vuttaṃ.
તંસમુટ્ઠાનાનન્તિ એત્થ પન નિદ્દિસિતબ્બસ્સ પાકટત્તા તં-ગહણં કતં. અયઞ્હેત્થ અત્થો – તે હેતૂ ચેવ હેતુસમ્પયુત્તકા ચ ધમ્મા સમુટ્ઠાનં એતેસન્તિ તંસમુટ્ઠાનાનિ. તેસં તંસમુટ્ઠાનાનં, હેતુતો ચેવ હેતુસમ્પયુત્તધમ્મેહિ ચ નિબ્બત્તાનન્તિ અત્થો. ઇમિના ચિત્તસમુટ્ઠાનરૂપં ગણ્હાતિ . કિં પન તં ચિત્તતો અઞ્ઞેનપિ સમુટ્ઠાતીતિ? આમ, સમુટ્ઠાતિ. સબ્બેપિ હિ ચિત્તચેતસિકા એકતો હુત્વા રૂપં સમુટ્ઠાપેન્તિ. લોકિયધમ્મદેસનાયં પન ચિત્તસ્સ અધિકભાવતો તથાવિધં રૂપં ચિત્તસમુટ્ઠાનન્તિ વુચ્ચતિ. તેનેવાહ ચિત્તચેતસિકા ધમ્મા ચિત્તસમુટ્ઠાનાનં રૂપાનં સહજાતપચ્ચયેન પચ્ચયોતિ.
Taṃsamuṭṭhānānanti ettha pana niddisitabbassa pākaṭattā taṃ-gahaṇaṃ kataṃ. Ayañhettha attho – te hetū ceva hetusampayuttakā ca dhammā samuṭṭhānaṃ etesanti taṃsamuṭṭhānāni. Tesaṃ taṃsamuṭṭhānānaṃ, hetuto ceva hetusampayuttadhammehi ca nibbattānanti attho. Iminā cittasamuṭṭhānarūpaṃ gaṇhāti . Kiṃ pana taṃ cittato aññenapi samuṭṭhātīti? Āma, samuṭṭhāti. Sabbepi hi cittacetasikā ekato hutvā rūpaṃ samuṭṭhāpenti. Lokiyadhammadesanāyaṃ pana cittassa adhikabhāvato tathāvidhaṃ rūpaṃ cittasamuṭṭhānanti vuccati. Tenevāha cittacetasikā dhammā cittasamuṭṭhānānaṃ rūpānaṃ sahajātapaccayena paccayoti.
યદિ એવં ઇધાપિ ‘‘તંસમુટ્ઠાનાન’’ન્તિ અવત્વા ચિત્તસમુટ્ઠાનાનન્તિ કસ્મા ન વુત્તન્તિ? અચિત્તસમુટ્ઠાનાનમ્પિ સઙ્ગણ્હનતો. પઞ્હાવારસ્મિઞ્હિ ‘‘પટિસન્ધિક્ખણે વિપાકાબ્યાકતા હેતૂ સમ્પયુત્તકાનં ખન્ધાનં કટત્તા ચ રૂપાનં હેતુપચ્ચયેન પચ્ચયોતિ આગતં’’. તસ્સ સઙ્ગણ્હનત્થં ઇધ ચિત્તસમુટ્ઠાનાનન્તિ અવત્વા તંસમુટ્ઠાનાનન્તિ વુત્તં. તસ્સત્થો – ચિત્તજરૂપં અજનયમાનાપિ તે હેતૂ હેતુસમ્પયુત્તકા ધમ્મા સહજાતાદિપચ્ચયવસેન સમુટ્ઠાનં એતેસન્તિ તંસમુટ્ઠાનાનિ. તેસં તંસમુટ્ઠાનાનં પવત્તે ચિત્તજાનં પટિસન્ધિયઞ્ચ કટત્તારૂપાનમ્પિ હેતૂ હેતુપચ્ચયેન પચ્ચયોતિ. ઇમિના ઉપાયેન અઞ્ઞેસુપિ તંસમુટ્ઠાનાનન્તિ આગતટ્ઠાનેસુ અત્થો વેદિતબ્બો.
Yadi evaṃ idhāpi ‘‘taṃsamuṭṭhānāna’’nti avatvā cittasamuṭṭhānānanti kasmā na vuttanti? Acittasamuṭṭhānānampi saṅgaṇhanato. Pañhāvārasmiñhi ‘‘paṭisandhikkhaṇe vipākābyākatā hetū sampayuttakānaṃ khandhānaṃ kaṭattā ca rūpānaṃ hetupaccayena paccayoti āgataṃ’’. Tassa saṅgaṇhanatthaṃ idha cittasamuṭṭhānānanti avatvā taṃsamuṭṭhānānanti vuttaṃ. Tassattho – cittajarūpaṃ ajanayamānāpi te hetū hetusampayuttakā dhammā sahajātādipaccayavasena samuṭṭhānaṃ etesanti taṃsamuṭṭhānāni. Tesaṃ taṃsamuṭṭhānānaṃ pavatte cittajānaṃ paṭisandhiyañca kaṭattārūpānampi hetū hetupaccayena paccayoti. Iminā upāyena aññesupi taṃsamuṭṭhānānanti āgataṭṭhānesu attho veditabbo.
કસ્મા પનાયં હેતુ પટિસન્ધિયમેવ કટત્તારૂપાનં હેતુપચ્ચયો હોતિ, ન પવત્તેતિ? પટિસન્ધિયં કમ્મજરૂપાનં ચિત્તપટિબદ્ધવુત્તિતાય. પટિસન્ધિયઞ્હિ કમ્મજરૂપાનં ચિત્તપટિબદ્ધા પવત્તિ, ચિત્તવસેન ઉપ્પજ્જન્તિ ચેવ તિટ્ઠન્તિ ચ. તસ્મિઞ્હિ ખણે ચિત્તં ચિત્તજરૂપં જનેતું ન સક્કોતિ, તાનિપિ વિના ચિત્તેન ઉપ્પજ્જિતું વા ઠાતું વા ન સક્કોન્તિ. તેનેવાહ – ‘‘વિઞ્ઞાણપચ્ચયા નામરૂપં, તસ્મિં પતિટ્ઠિતે વિઞ્ઞાણે નામરૂપસ્સ અવક્કન્તિ હોતી’’તિ (સં॰ નિ॰ ૨.૩૯). પવત્તિયં પન તેસં ચિત્તે વિજ્જમાનેપિ કમ્મપટિબદ્ધાવ પવત્તિ, ન ચિત્તપટિબદ્ધા. અવિજ્જમાને ચાપિ ચિત્તે નિરોધસમાપન્નાનં ઉપ્પજ્જન્તિયેવ.
Kasmā panāyaṃ hetu paṭisandhiyameva kaṭattārūpānaṃ hetupaccayo hoti, na pavatteti? Paṭisandhiyaṃ kammajarūpānaṃ cittapaṭibaddhavuttitāya. Paṭisandhiyañhi kammajarūpānaṃ cittapaṭibaddhā pavatti, cittavasena uppajjanti ceva tiṭṭhanti ca. Tasmiñhi khaṇe cittaṃ cittajarūpaṃ janetuṃ na sakkoti, tānipi vinā cittena uppajjituṃ vā ṭhātuṃ vā na sakkonti. Tenevāha – ‘‘viññāṇapaccayā nāmarūpaṃ, tasmiṃ patiṭṭhite viññāṇe nāmarūpassa avakkanti hotī’’ti (saṃ. ni. 2.39). Pavattiyaṃ pana tesaṃ citte vijjamānepi kammapaṭibaddhāva pavatti, na cittapaṭibaddhā. Avijjamāne cāpi citte nirodhasamāpannānaṃ uppajjantiyeva.
કસ્મા પન પટિસન્ધિક્ખણે ચિત્તં ચિત્તજરૂપં જનેતું ન સક્કોતીતિ? કમ્મવેગક્ખિત્તતાય ચેવ અપ્પતિટ્ઠિતવત્થુતાય ચ દુબ્બલત્તા. તઞ્હિ તદા કમ્મવેગક્ખિત્તં અપુરેજાતવત્થુકત્તા ચ અપ્પતિટ્ઠિતવત્થુકન્તિ દુબ્બલં હોતિ. તસ્મા પપાતે પતિતમત્તો પુરિસો કિઞ્ચિ સિપ્પં કાતું વિય રૂપં જનેતું ન સક્કોતિ; કમ્મજરૂપમેવ પનસ્સ ચિત્તસમુટ્ઠાનરૂપટ્ઠાને તિટ્ઠતિ. તઞ્ચ કમ્મજરૂપસ્સેવ બીજટ્ઠાને તિટ્ઠતિ. કમ્મં પનસ્સ ખેત્તસદિસં, કિલેસા આપસદિસા. તસ્મા સન્તેપિ ખેત્તે આપે ચ પઠમુપ્પત્તિયં બીજાનુભાવેન રુક્ખુપ્પત્તિ વિય પટિસન્ધિક્ખણે ચિત્તાનુભાવેન રૂપકાયસ્સ ઉપ્પત્તિ. બીજે પન વિગતેપિ પથવીઆપાનુભાવેન રુક્ખસ્સ ઉપરૂપરિ પવત્તિ વિય; વિના ચિત્તેન કમ્મતોવ કટત્તારૂપાનં પવત્તિ હોતીતિ વેદિતબ્બા. વુત્તમ્પિ ચેતં – ‘‘કમ્મં ખેત્તં વિઞ્ઞાણં બીજં તણ્હા સ્નેહો’’તિ (અ॰ નિ॰ ૩.૭૭).
Kasmā pana paṭisandhikkhaṇe cittaṃ cittajarūpaṃ janetuṃ na sakkotīti? Kammavegakkhittatāya ceva appatiṭṭhitavatthutāya ca dubbalattā. Tañhi tadā kammavegakkhittaṃ apurejātavatthukattā ca appatiṭṭhitavatthukanti dubbalaṃ hoti. Tasmā papāte patitamatto puriso kiñci sippaṃ kātuṃ viya rūpaṃ janetuṃ na sakkoti; kammajarūpameva panassa cittasamuṭṭhānarūpaṭṭhāne tiṭṭhati. Tañca kammajarūpasseva bījaṭṭhāne tiṭṭhati. Kammaṃ panassa khettasadisaṃ, kilesā āpasadisā. Tasmā santepi khette āpe ca paṭhamuppattiyaṃ bījānubhāvena rukkhuppatti viya paṭisandhikkhaṇe cittānubhāvena rūpakāyassa uppatti. Bīje pana vigatepi pathavīāpānubhāvena rukkhassa uparūpari pavatti viya; vinā cittena kammatova kaṭattārūpānaṃ pavatti hotīti veditabbā. Vuttampi cetaṃ – ‘‘kammaṃ khettaṃ viññāṇaṃ bījaṃ taṇhā sneho’’ti (a. ni. 3.77).
અયઞ્ચ પનત્થો ઓકાસવસેનેવ ગહેતબ્બો. તયો હિ ઓકાસા – નામોકાસો, રૂપોકાસો, નામરૂપોકાસોતિ. તત્થ અરૂપભવો નામોકાસો નામ. તત્ર હિ હદયવત્થુમત્તમ્પિ રૂપપચ્ચયં વિના અરૂપધમ્માવ ઉપ્પજ્જન્તિ. અસઞ્ઞભવો રૂપોકાસો નામ. તત્ર હિ પટિસન્ધિચિત્તમત્તમ્પિ અરૂપપચ્ચયં વિના રૂપધમ્માવ ઉપ્પજ્જન્તિ. પઞ્ચવોકારભવો નામરૂપોકાસો નામ. તત્ર હિ વત્થુરૂપમત્તમ્પિ વિના પટિસન્ધિયં અરૂપધમ્મા, પટિસન્ધિચિત્તઞ્ચ વિના કમ્મજાપિ રૂપધમ્મા નુપ્પજ્જન્તિ. યુગનદ્ધાવ રૂપારૂપાનં ઉપ્પત્તિ. યથા હિ સસ્સામિકે સરાજકે ગેહે સદ્વારપાલકે રાજાણત્તિં વિના પઠમપ્પવેસો નામ નત્થિ, અપરભાગે પન વિનાપિ આણત્તિં પુરિમાણત્તિઆનુભાવેનેવ હોતિ, એવમેવ પઞ્ચવોકારે પટિસન્ધિવિઞ્ઞાણરાજસ્સ સહજાતાદિપચ્ચયતં વિના રૂપસ્સ પટિસન્ધિવસેન પઠમુપ્પત્તિ નામ નત્થિ. અપરભાગે પન વિનાપિ પટિસન્ધિવિઞ્ઞાણસ્સ સહજાતાદિપચ્ચયાનુભાવં પુરિમાનુભાવવસેન લદ્ધપ્પવેસસ્સ કમ્મતો પવત્તિ હોતિ. અસઞ્ઞભવો પન યસ્મા અરૂપોકાસો ન હોતિ, તસ્મા તત્થ વિનાવ અરૂપપચ્ચયા અસઞ્ઞોકાસત્તા રૂપં પવત્તતિ, અસ્સામિકે સુઞ્ઞગેહે અત્તનો ગેહે ચ પુરિસસ્સ પવેસો વિય. અરૂપભવોપિ યસ્મા રૂપોકાસો ન હોતિ, તસ્મા તત્થ વિનાવ રૂપપચ્ચયા અઞ્ઞોકાસત્તા અરૂપધમ્મા પવત્તન્તિ. પઞ્ચવોકારભવો પન રૂપારૂપોકાસોતિ નત્થેત્થ અરૂપપચ્ચયં વિના પટિસન્ધિક્ખણે રૂપાનં ઉપ્પત્તીતિ. ઇતિ અયં હેતુ પટિસન્ધિયમેવ કટત્તારૂપાનં પચ્ચયો હોતિ, ન પવત્તેતિ.
Ayañca panattho okāsavaseneva gahetabbo. Tayo hi okāsā – nāmokāso, rūpokāso, nāmarūpokāsoti. Tattha arūpabhavo nāmokāso nāma. Tatra hi hadayavatthumattampi rūpapaccayaṃ vinā arūpadhammāva uppajjanti. Asaññabhavo rūpokāso nāma. Tatra hi paṭisandhicittamattampi arūpapaccayaṃ vinā rūpadhammāva uppajjanti. Pañcavokārabhavo nāmarūpokāso nāma. Tatra hi vatthurūpamattampi vinā paṭisandhiyaṃ arūpadhammā, paṭisandhicittañca vinā kammajāpi rūpadhammā nuppajjanti. Yuganaddhāva rūpārūpānaṃ uppatti. Yathā hi sassāmike sarājake gehe sadvārapālake rājāṇattiṃ vinā paṭhamappaveso nāma natthi, aparabhāge pana vināpi āṇattiṃ purimāṇattiānubhāveneva hoti, evameva pañcavokāre paṭisandhiviññāṇarājassa sahajātādipaccayataṃ vinā rūpassa paṭisandhivasena paṭhamuppatti nāma natthi. Aparabhāge pana vināpi paṭisandhiviññāṇassa sahajātādipaccayānubhāvaṃ purimānubhāvavasena laddhappavesassa kammato pavatti hoti. Asaññabhavo pana yasmā arūpokāso na hoti, tasmā tattha vināva arūpapaccayā asaññokāsattā rūpaṃ pavattati, assāmike suññagehe attano gehe ca purisassa paveso viya. Arūpabhavopi yasmā rūpokāso na hoti, tasmā tattha vināva rūpapaccayā aññokāsattā arūpadhammā pavattanti. Pañcavokārabhavo pana rūpārūpokāsoti natthettha arūpapaccayaṃ vinā paṭisandhikkhaṇe rūpānaṃ uppattīti. Iti ayaṃ hetu paṭisandhiyameva kaṭattārūpānaṃ paccayo hoti, na pavatteti.
નનુ ‘‘હેતૂ સહજાતાનં હેતુપચ્ચયેન પચ્ચયોતિ વુત્તે સબ્બોપિ અયમત્થો ગહિતો હોતિ, અથ કસ્મા ‘‘હેતુસમ્પયુત્તકાનં ધમ્માનં તંસમુટ્ઠાનાનઞ્ચ રૂપાન’’ન્તિ ઇદં ગહિતન્તિ? પવત્તિયં કટત્તારૂપાદીનં પચ્ચયભાવપટિબાહનતો. એવઞ્હિ સતિ યાનિ પવત્તિયં હેતુના સહ એકક્ખણે કટત્તારૂપાનિ ચેવ ઉતુઆહારસમુટ્ઠાનાનિ ચ જાયન્તિ, તેસમ્પિ હેતૂ હેતુપચ્ચયોતિ આપજ્જેય્ય, ન ચ સો તેસં પચ્ચયો. તસ્મા તેસં પચ્ચયભાવસ્સ પટિબાહનત્થમેતં ગહિતન્તિ વેદિતબ્બં.
Nanu ‘‘hetū sahajātānaṃ hetupaccayena paccayoti vutte sabbopi ayamattho gahito hoti, atha kasmā ‘‘hetusampayuttakānaṃ dhammānaṃ taṃsamuṭṭhānānañca rūpāna’’nti idaṃ gahitanti? Pavattiyaṃ kaṭattārūpādīnaṃ paccayabhāvapaṭibāhanato. Evañhi sati yāni pavattiyaṃ hetunā saha ekakkhaṇe kaṭattārūpāni ceva utuāhārasamuṭṭhānāni ca jāyanti, tesampi hetū hetupaccayoti āpajjeyya, na ca so tesaṃ paccayo. Tasmā tesaṃ paccayabhāvassa paṭibāhanatthametaṃ gahitanti veditabbaṃ.
ઇદાનિ ‘‘નાનપ્પકારભેદતો પચ્ચયુપ્પન્નતો’’તિ ઇમેસં પદાનં વસેનેત્થ વિઞ્ઞાતબ્બો વિનિચ્છયો. તેસુ નાનપ્પકારભેદતોતિ અયઞ્હિ હેતુ નામ જાતિતો કુસલાકુસલવિપાકકિરિયભેદતો ચતુબ્બિધો. તત્થ કુસલહેતુ ભૂમન્તરતો કામાવચરાદિભેદેન ચતુબ્બિધો, અકુસલહેતુ કામાવચરોવ વિપાકહેતુ કામાવચરાદિભેદેન ચતુબ્બિધો, કિરિયહેતુ કામાવચરો રૂપાવચરો અરૂપાવચરોતિ તિવિધો. તત્થ કામાવચરકુસલહેતુ નામતો અલોભાદિવસેન તિવિધો. રૂપાવચરાદિકુસલહેતૂસુપિ એસેવ નયો. અકુસલહેતુ લોભાદિવસેન તિવિધો. વિપાકકિરિયહેતૂ પન અલોભાદિવસેન તયો તયો હોન્તિ. તંતંચિત્તસમ્પયોગવસેન પન તેસં તેસં હેતૂનં નાનપ્પકારભેદોયેવાતિ એવં તાવેત્થ નાનપ્પકારભેદતો વિઞ્ઞાતબ્બો વિનિચ્છયો.
Idāni ‘‘nānappakārabhedato paccayuppannato’’ti imesaṃ padānaṃ vasenettha viññātabbo vinicchayo. Tesu nānappakārabhedatoti ayañhi hetu nāma jātito kusalākusalavipākakiriyabhedato catubbidho. Tattha kusalahetu bhūmantarato kāmāvacarādibhedena catubbidho, akusalahetu kāmāvacarova vipākahetu kāmāvacarādibhedena catubbidho, kiriyahetu kāmāvacaro rūpāvacaro arūpāvacaroti tividho. Tattha kāmāvacarakusalahetu nāmato alobhādivasena tividho. Rūpāvacarādikusalahetūsupi eseva nayo. Akusalahetu lobhādivasena tividho. Vipākakiriyahetū pana alobhādivasena tayo tayo honti. Taṃtaṃcittasampayogavasena pana tesaṃ tesaṃ hetūnaṃ nānappakārabhedoyevāti evaṃ tāvettha nānappakārabhedato viññātabbo vinicchayo.
પચ્ચયુપ્પન્નતોતિ ઇમિના પચ્ચયેન ઇમે ધમ્મા ઉપ્પજ્જન્તિ, ઇમેસં નામ ધમ્માનં અયં પચ્ચયોતિ એવમ્પિ વિઞ્ઞાતબ્બો વિનિચ્છયોતિ અત્થો. તત્થ ઇમસ્મિં તાવ હેતુપચ્ચયે કામાવચરકુસલહેતુ કામભવરૂપભવેસુ અત્તના સમ્પયુત્તધમ્માનઞ્ચેવ ચિત્તસમુટ્ઠાનરૂપાનઞ્ચ હેતુપચ્ચયો હોતિ, અરૂપભવે સમ્પયુત્તધમ્માનંયેવ. રૂપાવચરકુસલહેતુ કામભવરૂપભવેસુયેવ સમ્પયુત્તધમ્માનઞ્ચેવ ચિત્તસમુટ્ઠાનરૂપાનઞ્ચ હેતુપચ્ચયો. અરૂપાવચરકુસલહેતુ કામાવચરકુસલહેતુસદિસોવ. તથા અપરિયાપન્નકુસલહેતુ, તથા અકુસલહેતુ. કામાવચરવિપાકહેતુ પન કામભવસ્મિંયેવ અત્તના સમ્પયુત્તધમ્માનં, પટિસન્ધિયં કટત્તારૂપાનં, પવત્તે ચિત્તસમુટ્ઠાનરૂપાનઞ્ચ હેતુપચ્ચયો. રૂપાવચરવિપાકહેતુ રૂપભવે વુત્તપ્પકારાનઞ્ઞેવ હેતુપચ્ચયો. અરૂપાવચરવિપાકહેતુ અરૂપભવે સમ્પયુત્તકાનઞ્ઞેવ હેતુપચ્ચયો. અપરિયાપન્નવિપાકહેતુ કામભવરૂપભવેસુ સમ્પયુત્તકાનઞ્ચેવ ચિત્તસમુટ્ઠાનરૂપાનઞ્ચ અરૂપભવે અરૂપધમ્માનઞ્ઞેવ હેતુપચ્ચયો. કિરિયહેતૂસુ પન તેભૂમકેસુપિ કુસલહેતુસદિસોવ પચ્ચયોતિ. એવમેત્થ પચ્ચયુપ્પન્નતોપિ વિઞ્ઞાતબ્બો વિનિચ્છયોતિ.
Paccayuppannatoti iminā paccayena ime dhammā uppajjanti, imesaṃ nāma dhammānaṃ ayaṃ paccayoti evampi viññātabbo vinicchayoti attho. Tattha imasmiṃ tāva hetupaccaye kāmāvacarakusalahetu kāmabhavarūpabhavesu attanā sampayuttadhammānañceva cittasamuṭṭhānarūpānañca hetupaccayo hoti, arūpabhave sampayuttadhammānaṃyeva. Rūpāvacarakusalahetu kāmabhavarūpabhavesuyeva sampayuttadhammānañceva cittasamuṭṭhānarūpānañca hetupaccayo. Arūpāvacarakusalahetu kāmāvacarakusalahetusadisova. Tathā apariyāpannakusalahetu, tathā akusalahetu. Kāmāvacaravipākahetu pana kāmabhavasmiṃyeva attanā sampayuttadhammānaṃ, paṭisandhiyaṃ kaṭattārūpānaṃ, pavatte cittasamuṭṭhānarūpānañca hetupaccayo. Rūpāvacaravipākahetu rūpabhave vuttappakārānaññeva hetupaccayo. Arūpāvacaravipākahetu arūpabhave sampayuttakānaññeva hetupaccayo. Apariyāpannavipākahetu kāmabhavarūpabhavesu sampayuttakānañceva cittasamuṭṭhānarūpānañca arūpabhave arūpadhammānaññeva hetupaccayo. Kiriyahetūsu pana tebhūmakesupi kusalahetusadisova paccayoti. Evamettha paccayuppannatopi viññātabbo vinicchayoti.
હેતુપચ્ચયનિદ્દેસવણ્ણના.
Hetupaccayaniddesavaṇṇanā.
Related texts:
તિપિટક (મૂલ) • Tipiṭaka (Mūla) / અભિધમ્મપિટક • Abhidhammapiṭaka / પટ્ઠાનપાળિ • Paṭṭhānapāḷi / (૨) પચ્ચયનિદ્દેસો • (2) Paccayaniddeso
