Library / Tipiṭaka / તિપિટક • Tipiṭaka / પઞ્ચપકરણ-અટ્ઠકથા • Pañcapakaraṇa-aṭṭhakathā |
૧૦. ઇન્દ્રિયયમકં
10. Indriyayamakaṃ
ઇદાનિ તેસઞ્ઞેવ મૂલયમકે દેસિતાનં કુસલાદિધમ્માનં લબ્ભમાનવસેન એકદેસં સંગણ્હિત્વા ધમ્મયમકાનન્તરં દેસિતસ્સ ઇન્દ્રિયયમકસ્સ વણ્ણના હોતિ. તત્થ ખન્ધયમકાદીસુ વુત્તનયેનેવ પાળિવવત્થાનં વેદિતબ્બં. ઇધાપિ હિ પણ્ણત્તિવારાદયો તયો મહાવારા અવસેસા અન્તરવારા ચ સદ્ધિં કાલપ્પભેદાદીહિ ખન્ધયમકાદીસુ આગતસદિસાવ. ઇન્દ્રિયાનં પન બહુતાય ધાતુયમકતોપિ બહુતરાનિ યમકાનિ હોન્તિ. યથા પન હેટ્ઠા પુગ્ગલવારાદીસુ ચક્ખાયતનચક્ખુધાતુમૂલકે નયે ચક્ખાયતનચક્ખુધાતૂહિ સદ્ધિં જિવ્હાયતનકાયાયતનાનિ ન યોજિતાનિ. જિવ્હાયતનકાયાયતનમૂલકાનિ ચ યમકાનેવ ન ગહિતાનિ, તથા ઇધાપિ ચક્ખુન્દ્રિયમૂલકે નયે જિવ્હિન્દ્રિયકાયિન્દ્રિયાનિ ન યોજિતાનિ, જિવ્હિન્દ્રિયકાયિન્દ્રિયમૂલકાનિ ચ યમકાનેવ ન ગહિતાનિ. તેસં અગ્ગહણે કારણં તત્થ વુત્તનયેનેવ વેદિતબ્બં. મનિન્દ્રિયં પન યથા ચક્ખુન્દ્રિયાદિમૂલકેહિ તથેવ ઇત્થિન્દ્રિયાદિમૂલકેહિપિ સદ્ધિં યસ્મા યોજનં ગચ્છતિ, તસ્મા નિક્ખિત્તપટિપાટિયા અયોજેત્વા સબ્બેહિપિ ચક્ખુન્દ્રિયમૂલકાદીહિ સદ્ધિં પરિયોસાને યોજિતન્તિ વેદિતબ્બં. ચક્ખુન્દ્રિયેન સદ્ધિં ઇત્થિન્દ્રિયપુરિસિન્દ્રિયજીવિતિન્દ્રિયાનિ યોજિતાનિ સુખિન્દ્રિયદુક્ખિન્દ્રિયદોમનસ્સિન્દ્રિયાનિ પટિસન્ધિયં નત્થીતિ ન ગહિતાનિ. સોમનસ્સિન્દ્રિયઉપેક્ખિન્દ્રિયાનિ પટિસન્ધિયં ઉપ્પત્તિસબ્ભાવતો ગહિતાનિ. તથા સદ્ધિન્દ્રિયાદીનિ પઞ્ચ. લોકુત્તરાનિ તીણિ પટિસન્ધિયં અભાવેનેવ ન ગહિતાનિ. ઇતિ યાનિ ગહિતાનિ, તેસં વસેનેત્થ ચક્ખુન્દ્રિયમૂલકે નયે યમકગણના વેદિતબ્બા. યથા ચેત્થ, એવં સબ્બત્થ. યાનિ પન ન ગહિતાનિ, તેસં વસેન યમકાનિ ન ગણેતબ્બાનિ. ગણેન્તેન વા મોઘપુચ્છાવસેન ગણેતબ્બાનીતિ એવં તાવ સબ્બવારેસુ પાળિવવત્થાનમેવ વેદિતબ્બં.
Idāni tesaññeva mūlayamake desitānaṃ kusalādidhammānaṃ labbhamānavasena ekadesaṃ saṃgaṇhitvā dhammayamakānantaraṃ desitassa indriyayamakassa vaṇṇanā hoti. Tattha khandhayamakādīsu vuttanayeneva pāḷivavatthānaṃ veditabbaṃ. Idhāpi hi paṇṇattivārādayo tayo mahāvārā avasesā antaravārā ca saddhiṃ kālappabhedādīhi khandhayamakādīsu āgatasadisāva. Indriyānaṃ pana bahutāya dhātuyamakatopi bahutarāni yamakāni honti. Yathā pana heṭṭhā puggalavārādīsu cakkhāyatanacakkhudhātumūlake naye cakkhāyatanacakkhudhātūhi saddhiṃ jivhāyatanakāyāyatanāni na yojitāni. Jivhāyatanakāyāyatanamūlakāni ca yamakāneva na gahitāni, tathā idhāpi cakkhundriyamūlake naye jivhindriyakāyindriyāni na yojitāni, jivhindriyakāyindriyamūlakāni ca yamakāneva na gahitāni. Tesaṃ aggahaṇe kāraṇaṃ tattha vuttanayeneva veditabbaṃ. Manindriyaṃ pana yathā cakkhundriyādimūlakehi tatheva itthindriyādimūlakehipi saddhiṃ yasmā yojanaṃ gacchati, tasmā nikkhittapaṭipāṭiyā ayojetvā sabbehipi cakkhundriyamūlakādīhi saddhiṃ pariyosāne yojitanti veditabbaṃ. Cakkhundriyena saddhiṃ itthindriyapurisindriyajīvitindriyāni yojitāni sukhindriyadukkhindriyadomanassindriyāni paṭisandhiyaṃ natthīti na gahitāni. Somanassindriyaupekkhindriyāni paṭisandhiyaṃ uppattisabbhāvato gahitāni. Tathā saddhindriyādīni pañca. Lokuttarāni tīṇi paṭisandhiyaṃ abhāveneva na gahitāni. Iti yāni gahitāni, tesaṃ vasenettha cakkhundriyamūlake naye yamakagaṇanā veditabbā. Yathā cettha, evaṃ sabbattha. Yāni pana na gahitāni, tesaṃ vasena yamakāni na gaṇetabbāni. Gaṇentena vā moghapucchāvasena gaṇetabbānīti evaṃ tāva sabbavāresu pāḷivavatthānameva veditabbaṃ.
પવત્તિવારવણ્ણના
Pavattivāravaṇṇanā
૧-૮૬. અત્થવિનિચ્છયે પનેત્થ ઇદં નયમુખં – સચક્ખુકાનં ન ઇત્થીનન્તિ બ્રહ્મપારિસજ્જાદીનઞ્ચેવ રૂપીનં પુરિસનપુંસકાનઞ્ચ વસેન વુત્તં. તેસઞ્હિ ઇત્થિન્દ્રિયં નુપ્પજ્જતિ. સચક્ખુકાનં ન પુરિસાનન્તિ રૂપીબ્રહ્માનઞ્ચેવ ઇત્થિનપુંસકાનઞ્ચ વસેન વુત્તં. તેસઞ્હિ પુરિસિન્દ્રિયં નુપ્પજ્જતિ. અચક્ખુકાનં ઉપપજ્જન્તાનં તેસં જીવિતિન્દ્રિયં ઉપ્પજ્જતીતિ એકવોકારચતુવોકારકામધાતુસત્તે સન્ધાય વુત્તં. સચક્ખુકાનં વિના સોમનસ્સેનાતિ ઉપેક્ખાસહગતાનં ચતુન્નં મહાવિપાકપટિસન્ધીનં વસેન વુત્તં. સચક્ખુકાનં વિના ઉપેક્ખાયાતિ સોમનસ્સસહગતપટિસન્ધિકાનં વસેન વુત્તં. ઉપેક્ખાય અચક્ખુકાનન્તિ અહેતુકપટિસન્ધિવસેન વુત્તં. અહેતુકાનન્તિ અહેતુકપટિસન્ધિચિત્તેન સદ્ધિં સદ્ધિન્દ્રિયાદીનં અભાવતો વુત્તં. તત્થ હિ એકન્તેનેવ સદ્ધાસતિપઞ્ઞાયો નત્થિ. સમાધિવીરિયાનિ પન ઇન્દ્રિયપ્પત્તાનિ ન હોન્તિ. સહેતુકાનં અચક્ખુકાનન્તિ ગબ્ભસેય્યકવસેન ચેવ અરૂપીવસેન ચ વુત્તં. અઞ્ઞો હિ સહેતુકો અચક્ખુકો નામ નત્થિ. સચક્ખુકાનં અહેતુકાનન્તિ અપાયે ઓપપાતિકવસેન વુત્તં. સચક્ખુકાનં ઞાણવિપ્પયુત્તાનન્તિ કામધાતુયં દુહેતુકપટિસન્ધિકાનં વસેન વુત્તં. સચક્ખુકાનં ઞાણસમ્પયુત્તાનન્તિ રૂપીબ્રહ્માનો ચેવ કામાવચરદેવમનુસ્સે ચ સન્ધાય વુત્તં. ઞાણસમ્પયુત્તાનં અચક્ખુકાનન્તિ અરૂપિનો ચ તિહેતુકગબ્ભસેય્યકે ચ સન્ધાય વુત્તં.
1-86. Atthavinicchaye panettha idaṃ nayamukhaṃ – sacakkhukānaṃ na itthīnanti brahmapārisajjādīnañceva rūpīnaṃ purisanapuṃsakānañca vasena vuttaṃ. Tesañhi itthindriyaṃ nuppajjati. Sacakkhukānaṃ na purisānanti rūpībrahmānañceva itthinapuṃsakānañca vasena vuttaṃ. Tesañhi purisindriyaṃ nuppajjati. Acakkhukānaṃ upapajjantānaṃ tesaṃ jīvitindriyaṃ uppajjatīti ekavokāracatuvokārakāmadhātusatte sandhāya vuttaṃ. Sacakkhukānaṃ vinā somanassenāti upekkhāsahagatānaṃ catunnaṃ mahāvipākapaṭisandhīnaṃ vasena vuttaṃ. Sacakkhukānaṃ vinā upekkhāyāti somanassasahagatapaṭisandhikānaṃ vasena vuttaṃ. Upekkhāya acakkhukānanti ahetukapaṭisandhivasena vuttaṃ. Ahetukānanti ahetukapaṭisandhicittena saddhiṃ saddhindriyādīnaṃ abhāvato vuttaṃ. Tattha hi ekanteneva saddhāsatipaññāyo natthi. Samādhivīriyāni pana indriyappattāni na honti. Sahetukānaṃ acakkhukānanti gabbhaseyyakavasena ceva arūpīvasena ca vuttaṃ. Añño hi sahetuko acakkhuko nāma natthi. Sacakkhukānaṃ ahetukānanti apāye opapātikavasena vuttaṃ. Sacakkhukānaṃ ñāṇavippayuttānanti kāmadhātuyaṃ duhetukapaṭisandhikānaṃ vasena vuttaṃ. Sacakkhukānaṃ ñāṇasampayuttānanti rūpībrahmāno ceva kāmāvacaradevamanusse ca sandhāya vuttaṃ. Ñāṇasampayuttānaṃ acakkhukānanti arūpino ca tihetukagabbhaseyyake ca sandhāya vuttaṃ.
૧૯૦. જીવિતિન્દ્રિયમૂલકે વિના સોમનસ્સેન ઉપપજ્જન્તાનન્તિ દ્વેપિ જીવિતિન્દ્રિયાનિ સન્ધાય વુત્તં. પવત્તે સોમનસ્સવિપ્પયુત્તચિત્તસ્સ ઉપ્પાદક્ખણેતિ અરૂપજીવિતિન્દ્રિયં સન્ધાય વુત્તં. ઇમિના નયેન સબ્બત્થાપિ પટિસન્ધિપવત્તિવસેન જીવિતિન્દ્રિયયોજના વેદિતબ્બા. સોમનસ્સિન્દ્રિયાદિમૂલકેસુપિ પટિસન્ધિપવત્તિવસેનેવત્થો ગહેતબ્બો. પટિલોમનયે પન નિરોધવારે ચ એતેસઞ્ચેવ અઞ્ઞેસઞ્ચ ધમ્માનં યથાલાભવસેન ચુતિપટિસન્ધિપવત્તેસુ તીસુપિ અનુપ્પાદનિરોધા વેદિતબ્બા.
190. Jīvitindriyamūlake vinā somanassena upapajjantānanti dvepi jīvitindriyāni sandhāya vuttaṃ. Pavattesomanassavippayuttacittassa uppādakkhaṇeti arūpajīvitindriyaṃ sandhāya vuttaṃ. Iminā nayena sabbatthāpi paṭisandhipavattivasena jīvitindriyayojanā veditabbā. Somanassindriyādimūlakesupi paṭisandhipavattivasenevattho gahetabbo. Paṭilomanaye pana nirodhavāre ca etesañceva aññesañca dhammānaṃ yathālābhavasena cutipaṭisandhipavattesu tīsupi anuppādanirodhā veditabbā.
૨૮૧. અનાગતવારે એતેનેવ ભાવેનાતિ એતેન પુરિસભાવેનેવ, અન્તરા ઇત્થિભાવં અનાપજ્જિત્વા પુરિસપટિસન્ધિગ્ગહણેનેવાતિ અત્થો. કતિચિ ભવે દસ્સેત્વા પરિનિબ્બાયિસ્સન્તીતિ કતિચિ પટિસન્ધિયો ગહેત્વા ઇત્થિભાવં અપ્પત્વાવ પરિનિબ્બાયિસ્સન્તીતિ અત્થો. દુતિયપુચ્છાયપિ એસેવ નયો.
281. Anāgatavāre eteneva bhāvenāti etena purisabhāveneva, antarā itthibhāvaṃ anāpajjitvā purisapaṭisandhiggahaṇenevāti attho. Katici bhave dassetvā parinibbāyissantīti katici paṭisandhiyo gahetvā itthibhāvaṃ appatvāva parinibbāyissantīti attho. Dutiyapucchāyapi eseva nayo.
૩૬૧. પચ્ચુપ્પન્નેન અતીતવારે સુદ્ધાવાસાનં ઉપપત્તિચિત્તસ્સ ભઙ્ગક્ખણે મનિન્દ્રિયઞ્ચ નુપ્પજ્જિત્થાતિ ચિત્તયમકે વિય ઉપ્પાદક્ખણાતિક્કમવસેન અત્થં અગ્ગહેત્વા તસ્મિં ભવે અનુપ્પન્નપુબ્બવસેન ગહેતબ્બોતિ. ઇમિના નયમુખેન સબ્બસ્મિમ્પિ પવત્તિવારે અત્થવિનિચ્છયો વેદિતબ્બો.
361. Paccuppannena atītavāre suddhāvāsānaṃ upapatticittassa bhaṅgakkhaṇe manindriyañca nuppajjitthāti cittayamake viya uppādakkhaṇātikkamavasena atthaṃ aggahetvā tasmiṃ bhave anuppannapubbavasena gahetabboti. Iminā nayamukhena sabbasmimpi pavattivāre atthavinicchayo veditabbo.
પવત્તિવારવણ્ણના.
Pavattivāravaṇṇanā.
પરિઞ્ઞાવારવણ્ણના
Pariññāvāravaṇṇanā
૪૩૫-૪૮૨. પરિઞ્ઞાવારે પન ચક્ખુમૂલકાદીસુ એકમેવ ચક્ખુસોતયમકં દસ્સિતં. યસ્મા પન સેસાનિપિ લોકિયઅબ્યાકતાનિ ચેવ લોકિયઅબ્યાકતમિસ્સકાનિ ચ પરિઞ્ઞેય્યાનેવ, તસ્મા તાનિ અનુપદિટ્ઠાનિપિ ઇમિનાવ દસ્સિતાનિ હોન્તિ. યસ્મા પન અકુસલં એકન્તતો પહાતબ્બમેવ, એકન્તં કુસલં ભાવેતબ્બમેવ, લોકુત્તરાબ્યાકતં સચ્છિકાતબ્બં, તસ્મા ‘‘દોમનસ્સિન્દ્રિયં પજહતી’’તિ ‘‘અનઞ્ઞાતઞ્ઞસ્સામીતિન્દ્રિયં ભાવેતી’’તિ ‘‘અઞ્ઞાતાવિન્દ્રિયં સચ્છિકરોતી’’તિ વુત્તં. અઞ્ઞિન્દ્રિયં પન ભાવેતબ્બમ્પિ અત્થિ સચ્છિકાતબ્બમ્પિ, તં ભાવનાવસેનેવ ગહિતં. તત્થ દ્વે પુગ્ગલાતિ સકદાગામિમગ્ગસમઙ્ગી ચ, અરહત્તમગ્ગસમઙ્ગી ચ. તેસુ એકો સમુચ્છિન્દિતું અસમત્થત્તા દોમનસ્સિન્દ્રિયં ન પજહતિ નામ. એકો પહીનદોસત્તા ચક્ખુન્દ્રિયં ન પરિજાનાતીતિ અનુપ્પાદં આપાદેતું અસમત્થતાય ન પરિજાનાતિ. ઇમિના નયેન સબ્બવિસ્સજ્જનેસુ અત્થો વેદિતબ્બોતિ.
435-482. Pariññāvāre pana cakkhumūlakādīsu ekameva cakkhusotayamakaṃ dassitaṃ. Yasmā pana sesānipi lokiyaabyākatāni ceva lokiyaabyākatamissakāni ca pariññeyyāneva, tasmā tāni anupadiṭṭhānipi imināva dassitāni honti. Yasmā pana akusalaṃ ekantato pahātabbameva, ekantaṃ kusalaṃ bhāvetabbameva, lokuttarābyākataṃ sacchikātabbaṃ, tasmā ‘‘domanassindriyaṃ pajahatī’’ti ‘‘anaññātaññassāmītindriyaṃ bhāvetī’’ti ‘‘aññātāvindriyaṃ sacchikarotī’’ti vuttaṃ. Aññindriyaṃ pana bhāvetabbampi atthi sacchikātabbampi, taṃ bhāvanāvaseneva gahitaṃ. Tattha dve puggalāti sakadāgāmimaggasamaṅgī ca, arahattamaggasamaṅgī ca. Tesu eko samucchindituṃ asamatthattā domanassindriyaṃ na pajahati nāma. Eko pahīnadosattā cakkhundriyaṃ na parijānātīti anuppādaṃ āpādetuṃ asamatthatāya na parijānāti. Iminā nayena sabbavissajjanesu attho veditabboti.
પરિઞ્ઞાવારવણ્ણના.
Pariññāvāravaṇṇanā.
ઇન્દ્રિયયમકવણ્ણના નિટ્ઠિતા.
Indriyayamakavaṇṇanā niṭṭhitā.
નિગમનકથા
Nigamanakathā
એત્તાવતા ચ –
Ettāvatā ca –
યસ્સોવાદે ઠત્વા, નિટ્ઠિતકિચ્ચસ્સ કિચ્ચસમ્પન્નો;
Yassovāde ṭhatvā, niṭṭhitakiccassa kiccasampanno;
યુવતિજનોપિ અતીતો, સુવિહિતનિયમો યમસ્સાણં.
Yuvatijanopi atīto, suvihitaniyamo yamassāṇaṃ.
દેવપરિસાય મજ્ઝે, દેવપુરે સબ્બદેવદેવેન;
Devaparisāya majjhe, devapure sabbadevadevena;
યમકં નામ પકાસિતં, યમામલલોમેન યં તેન.
Yamakaṃ nāma pakāsitaṃ, yamāmalalomena yaṃ tena.
પાળિવવત્થાનવિધિં, પુચ્છાવિસ્સજ્જને ચ અત્થનયં;
Pāḷivavatthānavidhiṃ, pucchāvissajjane ca atthanayaṃ;
દસ્સેતું આરદ્ધા, યમકઅટ્ઠકથા મયા તસ્સ.
Dassetuṃ āraddhā, yamakaaṭṭhakathā mayā tassa.
સા સુબહુઅન્તરાયે, લોકમ્હિ યથા અનન્તરાયેન;
Sā subahuantarāye, lokamhi yathā anantarāyena;
અયમજ્જ પઞ્ચમત્તેહિ, તન્તિયા ભાણવારેહિ.
Ayamajja pañcamattehi, tantiyā bhāṇavārehi.
નિટ્ઠં પત્તા એવં, નિટ્ઠાનં પાપુણન્તુ સબ્બેપિ;
Niṭṭhaṃ pattā evaṃ, niṭṭhānaṃ pāpuṇantu sabbepi;
હિતસુખનિબ્બત્તિકરા, મનોરથા સબ્બસત્તાનન્તિ.
Hitasukhanibbattikarā, manorathā sabbasattānanti.
યમકપ્પકરણ-અટ્ઠકથા નિટ્ઠિતા.
Yamakappakaraṇa-aṭṭhakathā niṭṭhitā.
Related texts:
તિપિટક (મૂલ) • Tipiṭaka (Mūla) / અભિધમ્મપિટક • Abhidhammapiṭaka / યમકપાળિ • Yamakapāḷi / ૧૦. ઇન્દ્રિયયમકં • 10. Indriyayamakaṃ