Library / Tipiṭaka / તિપિટક • Tipiṭaka / થેરગાથા-અટ્ઠકથા • Theragāthā-aṭṭhakathā |
૧૨. દ્વાદસમવગ્ગો
12. Dvādasamavaggo
૧. જેન્તત્થેરગાથાવણ્ણના
1. Jentattheragāthāvaṇṇanā
દુપ્પબ્બજ્જં વે દુરધિવાસા ગેહાતિ આયસ્મતો જેન્તત્થેરસ્સ ગાથા. કા ઉપ્પત્તિ? અયમ્પિ પુરિમબુદ્ધેસુ કતાધિકારો તત્થ તત્થ ભવે વિવટ્ટૂપનિસ્સયં કુસલં ઉપચિનન્તો સિખિસ્સ ભગવતો કાલે દેવપુત્તો હુત્વા નિબ્બત્તિ. સો એકદિવસં સત્થારં દિસ્વા પસન્નચિત્તો કિંકિરાતપુપ્ફેહિ પૂજં અકાસિ. સો તેન પુઞ્ઞકમ્મેન દેવમનુસ્સેસુ સંસરન્તો ઇમસ્મિં બુદ્ધુપ્પાદે મગધરટ્ઠે જેન્તગામે એકસ્સ મણ્ડલિકરાજસ્સ પુત્તો હુત્વા નિબ્બત્તિ, જેન્તોતિસ્સ નામં અહોસિ. સો વિઞ્ઞુતં પત્તો દહરકાલેયેવ હેતુસમ્પત્તિયા ચોદિયમાનો પબ્બજ્જાનિન્નમાનસો હુત્વા પુન ચિન્તેસિ – ‘‘પબ્બજ્જા નામ દુક્કરા, ઘરાપિ દુરાવાસા, ધમ્મો ચ ગમ્ભીરો, ભોગા ચ દુરધિગમા, કિં નુ ખો કત્તબ્બ’’ન્તિ એવં પન ચિન્તાબહુલો હુત્વા વિચરન્તો એકદિવસં સત્થુ સન્તિકં ગન્ત્વા ધમ્મં સુણિ. સુતકાલતો પટ્ઠાય પબ્બજ્જાભિરતો હુત્વા સત્થુ સન્તિકે પબ્બજિત્વા કમ્મટ્ઠાનં ગહેત્વા વિપસ્સનં વડ્ઢેત્વા સુખાય પટિપદાય ખિપ્પાભિઞ્ઞાય અરહત્તં સચ્છાકાસિ. તેન વુત્તં અપદાને (અપ॰ થેર ૧.૧૬.૨૧-૨૪) –
Duppabbajjaṃve duradhivāsā gehāti āyasmato jentattherassa gāthā. Kā uppatti? Ayampi purimabuddhesu katādhikāro tattha tattha bhave vivaṭṭūpanissayaṃ kusalaṃ upacinanto sikhissa bhagavato kāle devaputto hutvā nibbatti. So ekadivasaṃ satthāraṃ disvā pasannacitto kiṃkirātapupphehi pūjaṃ akāsi. So tena puññakammena devamanussesu saṃsaranto imasmiṃ buddhuppāde magadharaṭṭhe jentagāme ekassa maṇḍalikarājassa putto hutvā nibbatti, jentotissa nāmaṃ ahosi. So viññutaṃ patto daharakāleyeva hetusampattiyā codiyamāno pabbajjāninnamānaso hutvā puna cintesi – ‘‘pabbajjā nāma dukkarā, gharāpi durāvāsā, dhammo ca gambhīro, bhogā ca duradhigamā, kiṃ nu kho kattabba’’nti evaṃ pana cintābahulo hutvā vicaranto ekadivasaṃ satthu santikaṃ gantvā dhammaṃ suṇi. Sutakālato paṭṭhāya pabbajjābhirato hutvā satthu santike pabbajitvā kammaṭṭhānaṃ gahetvā vipassanaṃ vaḍḍhetvā sukhāya paṭipadāya khippābhiññāya arahattaṃ sacchākāsi. Tena vuttaṃ apadāne (apa. thera 1.16.21-24) –
‘‘દેવપુત્તો અહં સન્તો, પૂજયિં સિખિનાયકં;
‘‘Devaputto ahaṃ santo, pūjayiṃ sikhināyakaṃ;
કક્કારુપુપ્ફં પગ્ગય્હ, બુદ્ધસ્સ અભિરોપયિં.
Kakkārupupphaṃ paggayha, buddhassa abhiropayiṃ.
‘‘એકતિંસે ઇતો કપ્પે, યં પુપ્ફમભિરોપયિં;
‘‘Ekatiṃse ito kappe, yaṃ pupphamabhiropayiṃ;
દુગ્ગતિં નાભિજાનામિ, બુદ્ધપૂજાયિદં ફલં.
Duggatiṃ nābhijānāmi, buddhapūjāyidaṃ phalaṃ.
‘‘ઇતો ચ નવમે કપ્પે, રાજા સત્તુત્તમો અહું;
‘‘Ito ca navame kappe, rājā sattuttamo ahuṃ;
સત્તરતનસમ્પન્નો, ચક્કવત્તી મહબ્બલો.
Sattaratanasampanno, cakkavattī mahabbalo.
‘‘કિલેસા ઝાપિતા મય્હં…પે॰… કતં બુદ્ધસ્સ સાસન’’ન્તિ.
‘‘Kilesā jhāpitā mayhaṃ…pe… kataṃ buddhassa sāsana’’nti.
અરહત્તં પન પત્વા અત્તનો પટિપત્તિં પચ્ચવેક્ખન્તો, ‘‘અસક્ખિં વતાહં આદિતો મય્હં ઉપ્પન્નવિતક્કં છિન્દિતુ’’ન્તિ સોમનસ્સજાતો વિતક્કસ્સ ઉપ્પન્નાકારં તસ્સ ચ સમ્મદેવ છિન્નતં દસ્સેન્તો –
Arahattaṃ pana patvā attano paṭipattiṃ paccavekkhanto, ‘‘asakkhiṃ vatāhaṃ ādito mayhaṃ uppannavitakkaṃ chinditu’’nti somanassajāto vitakkassa uppannākāraṃ tassa ca sammadeva chinnataṃ dassento –
૧૧૧.
111.
‘‘દુપ્પબ્બજ્જં વે દુરધિવાસા ગેહા, ધમ્મો ગમ્ભીરો દુરધિગમા ભોગા;
‘‘Duppabbajjaṃ ve duradhivāsā gehā, dhammo gambhīro duradhigamā bhogā;
કિચ્છા વુત્તિ નો ઇતરીતરેનેવ, યુત્તં ચિન્તેતું સતતમનિચ્ચત’’ન્તિ. –
Kicchā vutti no itarītareneva, yuttaṃ cintetuṃ satatamaniccata’’nti. –
ગાથં અભાસિ.
Gāthaṃ abhāsi.
તત્થ દુપ્પબ્બજ્જન્તિ અપ્પં વા મહન્તં વા ભોગક્ખન્ધઞ્ચેવ ઞાતિપરિવટ્ટઞ્ચ પહાય ઇમસ્મિં સાસને ઉરં દત્વા પબ્બજનસ્સ દુક્કરત્તા દુક્ખં પબ્બજનં, દુક્કરા પબ્બજ્જાતિ દુપ્પબ્બજ્જં. વેતિ નિપાતમત્તં, દળ્હત્થો વા ‘‘પબ્બજ્જા દુક્ખા’’તિ . ગેહઞ્ચે આવસેય્યં, દુરધિવાસા ગેહા, યસ્મા ગેહં અધિવસન્તેન રઞ્ઞા રાજકિચ્ચં, ઇસ્સરેન ઇસ્સરકિચ્ચં, ગહપતિના ગહપતિકિચ્ચં કત્તબ્બં હોતિ, પરિજનો ચેવ સમણબ્રાહ્મણા ચ સઙ્ગહેતબ્બા, તસ્મિં તસ્મિઞ્ચ કત્તબ્બે કરિયમાનેપિ ઘરાવાસો છિદ્દઘટો વિય મહાસમુદ્દો વિય ચ દુપ્પૂરો, તસ્મા ગેહા નામેતે અધિવસિતું આવસિતું દુક્ખા દુક્કરાતિ કત્વા દુરધિવાસા દુરાવાસાતિ. પબ્બજ્જઞ્ચે અનુતિટ્ઠેય્યં ધમ્મો ગમ્ભીરો, યદત્થા પબ્બજ્જા, સો પબ્બજિતેન અધિગન્તબ્બો પટિવેધસદ્ધમ્મો ગમ્ભીરો, ગમ્ભીરઞાણગોચરત્તા દુદ્દસો, દુપ્પટિવિજ્ઝો ધમ્મસ્સ ગમ્ભીરભાવેન દુપ્પટિવિજ્ઝત્તા. ગેહઞ્ચે આવસેય્યં, દુરધિગમા ભોગા યેહિ વિના ન સક્કા ગેહં આવસિતું, તે ભોગા દુક્ખેન કસિરેન અધિગન્તબ્બતાય દુરધિગમા. એવં સન્તે ઘરાવાસં પહાય પબ્બજ્જંયેવ અનુતિટ્ઠેય્યં, એવમ્પિ કિચ્છા વુત્તિ નો ઇતરીતરેન ઇધ ઇમસ્મિં બુદ્ધસાસને ઇતરીતરેન યથાલદ્ધેન પચ્ચયેન અમ્હાકં વુત્તિ જીવિકા કિચ્છા દુક્ખા, ઘરાવાસાનં દુરધિવાસતાય ભોગાનઞ્ચ દુરધિગમતાય ગેહે ઇતરીતરેન પચ્ચયેન યાપેતબ્બતાય કિચ્છા કસિરા વુત્તિ અમ્હાકં, તત્થ કિં કાતું વટ્ટતીતિ? યુત્તં ચિન્તેતું સતતમનિચ્ચતં સકલં દિવસં પુબ્બરત્તાપરરત્તઞ્ચ તેભૂમકધમ્મજાતં અનિચ્ચતન્તિ, તતો ઉપ્પાદવયવન્તતો આદિઅન્તવન્તતો તાવકાલિકતો ચ ન નિચ્ચન્તિ ‘‘અનિચ્ચ’’ન્તિ ચિન્તેતું વિપસ્સિતું યુત્તં. અનિચ્ચાનુપસ્સનાય સિદ્ધાય ઇતરાનુપસ્સના સુખેનેવ સિજ્ઝન્તીતિ અનિચ્ચાનુપસ્સનાવ એત્થ વુત્તા, અનિચ્ચસ્સ દુક્ખાનત્તતાનં અબ્યભિચરણતો સાસનિકસ્સ સુખગ્ગહણતો ચ. તેનાહ – ‘‘યદનિચ્ચં તં દુક્ખં, યં દુક્ખં તદનત્તા’’તિ (સં॰ નિ॰ ૩.૧૫), ‘‘યં કિઞ્ચિ સમુદયધમ્મં, સબ્બં તં નિરોધધમ્મં’’ (મહાવ॰ ૧૬; દી॰ નિ॰ ૨.૩૭૧; સં॰ નિ॰ ૫.૧૦૮૧), ‘‘વયધમ્મા સઙ્ખારા’’તિ (દી॰ નિ॰ ૨.૨૧૮) ચ તદમિના એવં અઞ્ઞમઞ્ઞં પટિપક્ખવસેન અપરાપરં ઉપ્પન્ને વિતક્કે નિગ્ગહેત્વા અનિચ્ચતામુખેન વિપસ્સનં આરભિત્વા ઇદાનિ કતકિચ્ચો જાતોતિ દસ્સેતિ. તેન વુત્તં ‘‘અત્તનો પટિપત્તિ’’ન્તિઆદિ. ઇદમેવ થેરસ્સ અઞ્ઞાબ્યાકરણં અહોસિ.
Tattha duppabbajjanti appaṃ vā mahantaṃ vā bhogakkhandhañceva ñātiparivaṭṭañca pahāya imasmiṃ sāsane uraṃ datvā pabbajanassa dukkarattā dukkhaṃ pabbajanaṃ, dukkarā pabbajjāti duppabbajjaṃ. Veti nipātamattaṃ, daḷhattho vā ‘‘pabbajjā dukkhā’’ti . Gehañce āvaseyyaṃ, duradhivāsā gehā, yasmā gehaṃ adhivasantena raññā rājakiccaṃ, issarena issarakiccaṃ, gahapatinā gahapatikiccaṃ kattabbaṃ hoti, parijano ceva samaṇabrāhmaṇā ca saṅgahetabbā, tasmiṃ tasmiñca kattabbe kariyamānepi gharāvāso chiddaghaṭo viya mahāsamuddo viya ca duppūro, tasmā gehā nāmete adhivasituṃ āvasituṃ dukkhā dukkarāti katvā duradhivāsā durāvāsāti. Pabbajjañce anutiṭṭheyyaṃ dhammo gambhīro, yadatthā pabbajjā, so pabbajitena adhigantabbo paṭivedhasaddhammo gambhīro, gambhīrañāṇagocarattā duddaso, duppaṭivijjho dhammassa gambhīrabhāvena duppaṭivijjhattā. Gehañce āvaseyyaṃ, duradhigamā bhogā yehi vinā na sakkā gehaṃ āvasituṃ, te bhogā dukkhena kasirena adhigantabbatāya duradhigamā. Evaṃ sante gharāvāsaṃ pahāya pabbajjaṃyeva anutiṭṭheyyaṃ, evampi kicchā vutti no itarītarena idha imasmiṃ buddhasāsane itarītarena yathāladdhena paccayena amhākaṃ vutti jīvikā kicchā dukkhā, gharāvāsānaṃ duradhivāsatāya bhogānañca duradhigamatāya gehe itarītarena paccayena yāpetabbatāya kicchā kasirā vutti amhākaṃ, tattha kiṃ kātuṃ vaṭṭatīti? Yuttaṃ cintetuṃ satatamaniccataṃ sakalaṃ divasaṃ pubbarattāpararattañca tebhūmakadhammajātaṃ aniccatanti, tato uppādavayavantato ādiantavantato tāvakālikato ca na niccanti ‘‘anicca’’nti cintetuṃ vipassituṃ yuttaṃ. Aniccānupassanāya siddhāya itarānupassanā sukheneva sijjhantīti aniccānupassanāva ettha vuttā, aniccassa dukkhānattatānaṃ abyabhicaraṇato sāsanikassa sukhaggahaṇato ca. Tenāha – ‘‘yadaniccaṃ taṃ dukkhaṃ, yaṃ dukkhaṃ tadanattā’’ti (saṃ. ni. 3.15), ‘‘yaṃ kiñci samudayadhammaṃ, sabbaṃ taṃ nirodhadhammaṃ’’ (mahāva. 16; dī. ni. 2.371; saṃ. ni. 5.1081), ‘‘vayadhammā saṅkhārā’’ti (dī. ni. 2.218) ca tadaminā evaṃ aññamaññaṃ paṭipakkhavasena aparāparaṃ uppanne vitakke niggahetvā aniccatāmukhena vipassanaṃ ārabhitvā idāni katakicco jātoti dasseti. Tena vuttaṃ ‘‘attano paṭipatti’’ntiādi. Idameva therassa aññābyākaraṇaṃ ahosi.
જેન્તત્થેરગાથાવણ્ણના નિટ્ઠિતા.
Jentattheragāthāvaṇṇanā niṭṭhitā.
Related texts:
તિપિટક (મૂલ) • Tipiṭaka (Mūla) / સુત્તપિટક • Suttapiṭaka / ખુદ્દકનિકાય • Khuddakanikāya / થેરગાથાપાળિ • Theragāthāpāḷi / ૧. જેન્તત્થેરગાથા • 1. Jentattheragāthā