Library / Tipiṭaka / તિપિટક • Tipiṭaka / જાતક-અટ્ઠકથા • Jātaka-aṭṭhakathā |
[૧૭૬] ૬. કળાયમુટ્ઠિજાતકવણ્ણના
[176] 6. Kaḷāyamuṭṭhijātakavaṇṇanā
બાલો વતાયં દુમસાખગોચરોતિ ઇદં સત્થા જેતવને વિહરન્તો કોસલરાજાનં આરબ્ભ કથેસિ. એકસ્મિઞ્હિ સમયે વસ્સકાલે કોસલરઞ્ઞો પચ્ચન્તો કુપિ. તત્થ ઠિતા યોધા દ્વે તીણિ યુદ્ધાનિ કત્વા પચ્ચત્થિકે અભિભવિતું અસક્કોન્તા રઞ્ઞો સાસનં પેસેસું. રાજા અકાલે વસ્સાનેયેવ નિક્ખમિત્વા જેતવનસમીપે ખન્ધાવારં બન્ધિત્વા ચિન્તેસિ – ‘‘અહં અકાલે નિક્ખન્તો, કન્દરપદરાદયો ઉદકપૂરા, દુગ્ગમો મગ્ગો, સત્થારં ઉપસઙ્કમિસ્સામિ, સો મં ‘કહં ગચ્છસિ, મહારાજા’તિ પુચ્છિસ્સતિ, અથાહં એતમત્થં આરોચેસ્સામિ, ન ખો પન મં સત્થા સમ્પરાયિકેનેવત્થેન અનુગ્ગણ્હાતિ, દિટ્ઠધમ્મિકેનાપિ અનુગ્ગણ્હાતિયેવ, તસ્મિં સચે મે ગમનેન અવુડ્ઢિ ભવિસ્સતિ, ‘અકાલો, મહારાજા’તિ વક્ખતિ. સચે પન વુડ્ડિ ભવિસ્સતિ, તુણ્હી ભવિસ્સતી’’તિ. સો જેતવનં પવિસિત્વા સત્થારં વન્દિત્વા એકમન્તં નિસીદિ. સત્થા ‘‘હન્દ કુતો નુ ત્વં, મહારાજ, આગચ્છસિ દિવા દિવસ્સા’’તિ પુચ્છિ. ‘‘ભન્તે, અહં પચ્ચન્તં વૂપસમેતું નિક્ખન્તો ‘તુમ્હે વન્દિત્વા ગમિસ્સામી’તિ આગતોમ્હી’’તિ . સત્થા ‘‘પુબ્બેપિ, મહારાજ, રાજાનો સેનાય અબ્ભુગ્ગચ્છમાનાય પણ્ડિતાનં કથં સુત્વા અકાલે અબ્ભુગ્ગમનં નામ ન ગમિંસૂ’’તિ વત્વા તેન યાચિતો અતીતં આહરિ.
Bālovatāyaṃ dumasākhagocaroti idaṃ satthā jetavane viharanto kosalarājānaṃ ārabbha kathesi. Ekasmiñhi samaye vassakāle kosalarañño paccanto kupi. Tattha ṭhitā yodhā dve tīṇi yuddhāni katvā paccatthike abhibhavituṃ asakkontā rañño sāsanaṃ pesesuṃ. Rājā akāle vassāneyeva nikkhamitvā jetavanasamīpe khandhāvāraṃ bandhitvā cintesi – ‘‘ahaṃ akāle nikkhanto, kandarapadarādayo udakapūrā, duggamo maggo, satthāraṃ upasaṅkamissāmi, so maṃ ‘kahaṃ gacchasi, mahārājā’ti pucchissati, athāhaṃ etamatthaṃ ārocessāmi, na kho pana maṃ satthā samparāyikenevatthena anuggaṇhāti, diṭṭhadhammikenāpi anuggaṇhātiyeva, tasmiṃ sace me gamanena avuḍḍhi bhavissati, ‘akālo, mahārājā’ti vakkhati. Sace pana vuḍḍi bhavissati, tuṇhī bhavissatī’’ti. So jetavanaṃ pavisitvā satthāraṃ vanditvā ekamantaṃ nisīdi. Satthā ‘‘handa kuto nu tvaṃ, mahārāja, āgacchasi divā divassā’’ti pucchi. ‘‘Bhante, ahaṃ paccantaṃ vūpasametuṃ nikkhanto ‘tumhe vanditvā gamissāmī’ti āgatomhī’’ti . Satthā ‘‘pubbepi, mahārāja, rājāno senāya abbhuggacchamānāya paṇḍitānaṃ kathaṃ sutvā akāle abbhuggamanaṃ nāma na gamiṃsū’’ti vatvā tena yācito atītaṃ āhari.
અતીતે બારાણસિયં બ્રહ્મદત્તે રજ્જં કારેન્તે બોધિસત્તો તસ્સ અત્થધમ્માનુસાસકો સબ્બત્થકઅમચ્ચો અહોસિ. અથ રઞ્ઞો પચ્ચન્તે કુપિતે પચ્ચન્તયોધા પણ્ણં પેસેસું. રાજા વસ્સકાલે નિક્ખમિત્વા ઉય્યાને ખન્ધાવારં બન્ધિ, બોધિસત્તો રઞ્ઞો સન્તિકે અટ્ઠાસિ. તસ્મિં ખણે અસ્સાનં કળાયે સેદેત્વા આહરિત્વા દોણિયં પક્ખિપિંસુ. ઉય્યાને મક્કટેસુ એકો મક્કટો રુક્ખા ઓતરિત્વા તતો કળાયે ગહેત્વા મુખં પૂરેત્વા હત્થેહિપિ ગહેત્વા ઉપ્પતિત્વા રુક્ખે નિસીદિત્વા ખાદિતું આરભિ, અથસ્સ ખાદમાનસ્સ હત્થકો એકો કળાયો ભૂમિયં પતિ. સો મુખેન ચ હત્થેહિ ચ ગહિતે સબ્બે કળાયે છડ્ડેત્વા રુક્ખા ઓરુય્હ તમેવ કળાયં ઓલોકેન્તો તં કળાયં અદિસ્વાવ પુન રુક્ખં અભિરુહિત્વા અડ્ડે સહસ્સપરાજિતો વિય સોચમાનો દુમ્મુખો રુક્ખસાખાયં નિસીદિ. રાજા મક્કટસ્સ કિરિયં દિસ્વા બોધિસત્તં આમન્તેત્વા ‘‘પસ્સથ, કિં નામેતં મક્કટેન કત’’ન્તિ પુચ્છિ. બોધિસત્તો ‘‘મહારાજ, બહું અનવલોકેત્વા અપ્પં ઓલોકેત્વા દુબ્બુદ્ધિનો બાલા એવરૂપં કરોન્તિયેવા’’તિ વત્વા પઠમં ગાથમાહ –
Atīte bārāṇasiyaṃ brahmadatte rajjaṃ kārente bodhisatto tassa atthadhammānusāsako sabbatthakaamacco ahosi. Atha rañño paccante kupite paccantayodhā paṇṇaṃ pesesuṃ. Rājā vassakāle nikkhamitvā uyyāne khandhāvāraṃ bandhi, bodhisatto rañño santike aṭṭhāsi. Tasmiṃ khaṇe assānaṃ kaḷāye sedetvā āharitvā doṇiyaṃ pakkhipiṃsu. Uyyāne makkaṭesu eko makkaṭo rukkhā otaritvā tato kaḷāye gahetvā mukhaṃ pūretvā hatthehipi gahetvā uppatitvā rukkhe nisīditvā khādituṃ ārabhi, athassa khādamānassa hatthako eko kaḷāyo bhūmiyaṃ pati. So mukhena ca hatthehi ca gahite sabbe kaḷāye chaḍḍetvā rukkhā oruyha tameva kaḷāyaṃ olokento taṃ kaḷāyaṃ adisvāva puna rukkhaṃ abhiruhitvā aḍḍe sahassaparājito viya socamāno dummukho rukkhasākhāyaṃ nisīdi. Rājā makkaṭassa kiriyaṃ disvā bodhisattaṃ āmantetvā ‘‘passatha, kiṃ nāmetaṃ makkaṭena kata’’nti pucchi. Bodhisatto ‘‘mahārāja, bahuṃ anavaloketvā appaṃ oloketvā dubbuddhino bālā evarūpaṃ karontiyevā’’ti vatvā paṭhamaṃ gāthamāha –
૫૧.
51.
‘‘બાલો વતાયં દુમસાખગોચરો, પઞ્ઞા જનિન્દ નયિમસ્સ વિજ્જતિ;
‘‘Bālo vatāyaṃ dumasākhagocaro, paññā janinda nayimassa vijjati;
કળાયમુટ્ઠિં અવકિરિય કેવલં, એકં કળાયં પતિતં ગવેસતી’’તિ.
Kaḷāyamuṭṭhiṃ avakiriya kevalaṃ, ekaṃ kaḷāyaṃ patitaṃ gavesatī’’ti.
તત્થ દુમસાખગોચરોતિ મક્કટો. સો હિ દુમસાખાસુ ગોચરં ગણ્હાતિ, સાવ અસ્સ ગોચરો સઞ્ચરણભૂમિભૂતા, તસ્મા ‘‘દુમસાખગોચરો’’તિ વુચ્ચતિ. જનિન્દાતિ રાજાનં આલપતિ. રાજા હિ પરમિસ્સરભાવેન જનસ્સ ઇન્દોતિ જનિન્દો. કળાયમુટ્ઠિન્તિ ચણકમુટ્ઠિં. ‘‘કાળરાજમાસમુટ્ઠિ’’ન્તિપિ વદન્તિયેવ. અવકિરિયાતિ અવકિરિત્વા. કેવલન્તિ સબ્બં. ગવેસતીતિ ભૂમિયં પતિતં એકમેવ પરિયેસતિ.
Tattha dumasākhagocaroti makkaṭo. So hi dumasākhāsu gocaraṃ gaṇhāti, sāva assa gocaro sañcaraṇabhūmibhūtā, tasmā ‘‘dumasākhagocaro’’ti vuccati. Janindāti rājānaṃ ālapati. Rājā hi paramissarabhāvena janassa indoti janindo. Kaḷāyamuṭṭhinti caṇakamuṭṭhiṃ. ‘‘Kāḷarājamāsamuṭṭhi’’ntipi vadantiyeva. Avakiriyāti avakiritvā. Kevalanti sabbaṃ. Gavesatīti bhūmiyaṃ patitaṃ ekameva pariyesati.
એવં વત્વા પુન બોધિસત્તો તં ઉપસઙ્કમિત્વા રાજાનં આમન્તેત્વા દુતિયં ગાથમાહ –
Evaṃ vatvā puna bodhisatto taṃ upasaṅkamitvā rājānaṃ āmantetvā dutiyaṃ gāthamāha –
૫૨.
52.
‘‘એવમેવ મયં રાજ, યે ચઞ્ઞે અતિલોભિનો;
‘‘Evameva mayaṃ rāja, ye caññe atilobhino;
અપ્પેન બહું જિય્યામ, કળાયેનેવ વાનરો’’તિ.
Appena bahuṃ jiyyāma, kaḷāyeneva vānaro’’ti.
તત્રાયં સઙ્ખેપત્થો – મહારાજ, એવમેવ મયઞ્ચ યે ચઞ્ઞે લોભાભિભૂતા જના સબ્બેપિ અપ્પેન બહું જિય્યામ. મયઞ્હિ એતરહિ અકાલે વસ્સાનસમયે મગ્ગં ગચ્છન્તા અપ્પકસ્સ અત્થસ્સ કારણા બહુકા અત્થા પરિહાયામ. કળાયેનેવ વાનરોતિ યથા અયં વાનરો એકં કળાયં પરિયેસમાનો તેનેકેન કળાયેન સબ્બકળાયેહિ પરિહીનો, એવં મયમ્પિ અકાલેન કન્દરપદરાદીસુ પૂરેસુ ગચ્છમાના અપ્પમત્તકં અત્થં પરિયેસમાના બહૂહિ હત્થિવાહનઅસ્સવાહનાદીહિ ચેવ બલકાયેન ચ પરિહાયિસ્સામ. તસ્મા અકાલે ગન્તું ન વટ્ટતીતિ રઞ્ઞો ઓવાદં અદાસિ.
Tatrāyaṃ saṅkhepattho – mahārāja, evameva mayañca ye caññe lobhābhibhūtā janā sabbepi appena bahuṃ jiyyāma. Mayañhi etarahi akāle vassānasamaye maggaṃ gacchantā appakassa atthassa kāraṇā bahukā atthā parihāyāma. Kaḷāyeneva vānaroti yathā ayaṃ vānaro ekaṃ kaḷāyaṃ pariyesamāno tenekena kaḷāyena sabbakaḷāyehi parihīno, evaṃ mayampi akālena kandarapadarādīsu pūresu gacchamānā appamattakaṃ atthaṃ pariyesamānā bahūhi hatthivāhanaassavāhanādīhi ceva balakāyena ca parihāyissāma. Tasmā akāle gantuṃ na vaṭṭatīti rañño ovādaṃ adāsi.
રાજા તસ્સ કથં સુત્વા તતો નિવત્તિત્વા બારાણસિમેવ પાવિસિ. ચોરાપિ ‘‘રાજા કિર ચોરમદ્દનં કરિસ્સામીતિ નગરા નિક્ખન્તો’’તિ સુત્વા પચ્ચન્તતો પલાયિંસુ. પચ્ચુપ્પન્નેપિ ચોરા ‘‘કોસલરાજા કિર નિક્ખન્તો’’તિ સુત્વા પલાયિંસુ. રાજા સત્થુ ધમ્મદેસનં સુત્વા ઉટ્ઠાયાસના વન્દિત્વા પદક્ખિણં કત્વા સાવત્થિમેવ પાવિસિ.
Rājā tassa kathaṃ sutvā tato nivattitvā bārāṇasimeva pāvisi. Corāpi ‘‘rājā kira coramaddanaṃ karissāmīti nagarā nikkhanto’’ti sutvā paccantato palāyiṃsu. Paccuppannepi corā ‘‘kosalarājā kira nikkhanto’’ti sutvā palāyiṃsu. Rājā satthu dhammadesanaṃ sutvā uṭṭhāyāsanā vanditvā padakkhiṇaṃ katvā sāvatthimeva pāvisi.
સત્થા ઇમં ધમ્મદેસનં આહરિત્વા જાતકં સમોધાનેસિ – ‘‘તદા રાજા આનન્દો અહોસિ, પણ્ડિતામચ્ચો પન અહમેવ અહોસિ’’ન્તિ.
Satthā imaṃ dhammadesanaṃ āharitvā jātakaṃ samodhānesi – ‘‘tadā rājā ānando ahosi, paṇḍitāmacco pana ahameva ahosi’’nti.
કળાયમુટ્ઠિજાતકવણ્ણના છટ્ઠા.
Kaḷāyamuṭṭhijātakavaṇṇanā chaṭṭhā.
Related texts:
તિપિટક (મૂલ) • Tipiṭaka (Mūla) / સુત્તપિટક • Suttapiṭaka / ખુદ્દકનિકાય • Khuddakanikāya / જાતકપાળિ • Jātakapāḷi / ૧૭૬. કળાયમુટ્ઠિજાતકં • 176. Kaḷāyamuṭṭhijātakaṃ