Library / Tipiṭaka / તિપિટક • Tipiṭaka / વજિરબુદ્ધિ-ટીકા • Vajirabuddhi-ṭīkā |
૨. કાયસંસગ્ગસિક્ખાપદવણ્ણના
2. Kāyasaṃsaggasikkhāpadavaṇṇanā
૨૭૦. ‘‘ઓતિણ્ણો’’તિ ઇમિનાસ્સ સેવનાધિપ્પાયતા દસ્સિતા. ‘‘વિપરિણતેન ચિત્તેન માતુગામેન સદ્ધિ’’ન્તિ ઇમિનાસ્સ વાયામો દસ્સિતો. ‘‘સદ્ધિ’’ન્તિ હિ પદં સંયોગં દીપેતિ, સો ચ પયોગો સમાગમો અલ્લીયનં. કેન ચિત્તેન? વિપરિણતેન ચિત્તેન, ન પત્તપટિગ્ગહણાધિપ્પાયાદિનાતિ અધિપ્પાયો. ‘‘કાયસંસગ્ગં સમાપજ્જેય્યા’’તિ ઇમિનાસ્સ વાયમતો ફસ્સપટિવિજાનના દસ્સિતા હોતિ. વાયમિત્વા ફસ્સં પટિવિજાનન્તો હિ સમાપજ્જતિ નામ. એવમસ્સ તિવઙ્ગસમ્પત્તિ દસ્સિતા હોતિ. અથ વા ઓતિણ્ણો. કેન? વિપરિણતેન ચિત્તેન યક્ખાદિના સત્તો વિય. ઉપયોગત્થે વા એતં કરણવચનં. ઓતિણ્ણો વિપરિણતં ચિત્તં કૂપાદિં વિય સત્તો. અથ વા ‘‘રાગતો ઉત્તિણ્ણો ભવિસ્સામી’’તિ ભિક્ખુભાવં ઉપગતો, તતો ઉત્તિણ્ણાધિપ્પાયતો વિપરિણતેન ચિત્તેન હેતુભૂતેન તમેવ રાગં ઓતિણ્ણો. માતુગામેન અત્તનો સમીપં આગતેન, અત્તના ઉપગતેન વા. એતેન માતુગામસ્સ સારત્તતા વા હોતુ વિરત્તતા વા, સા ઇધ અપ્પમાણા, ન ભિક્ખુનીનં કાયસંસગ્ગે વિય ઉભિન્નં સારત્તતાય પયોજનં અત્થિ.
270. ‘‘Otiṇṇo’’ti imināssa sevanādhippāyatā dassitā. ‘‘Vipariṇatena cittena mātugāmena saddhi’’nti imināssa vāyāmo dassito. ‘‘Saddhi’’nti hi padaṃ saṃyogaṃ dīpeti, so ca payogo samāgamo allīyanaṃ. Kena cittena? Vipariṇatena cittena, na pattapaṭiggahaṇādhippāyādināti adhippāyo. ‘‘Kāyasaṃsaggaṃ samāpajjeyyā’’ti imināssa vāyamato phassapaṭivijānanā dassitā hoti. Vāyamitvā phassaṃ paṭivijānanto hi samāpajjati nāma. Evamassa tivaṅgasampatti dassitā hoti. Atha vā otiṇṇo. Kena? Vipariṇatena cittena yakkhādinā satto viya. Upayogatthe vā etaṃ karaṇavacanaṃ. Otiṇṇo vipariṇataṃ cittaṃ kūpādiṃ viya satto. Atha vā ‘‘rāgato uttiṇṇo bhavissāmī’’ti bhikkhubhāvaṃ upagato, tato uttiṇṇādhippāyato vipariṇatena cittena hetubhūtena tameva rāgaṃ otiṇṇo. Mātugāmena attano samīpaṃ āgatena, attanā upagatena vā. Etena mātugāmassa sārattatā vā hotu virattatā vā, sā idha appamāṇā, na bhikkhunīnaṃ kāyasaṃsagge viya ubhinnaṃ sārattatāya payojanaṃ atthi.
કાયસંસગ્ગન્તિ ઉભિન્નં કાયાનં સમ્પયોગં. પદભાજને પન ‘‘સમાપજ્જેય્યાતિ અજ્ઝાચારો વુચ્ચતી’’તિ વુત્તં, તં સમાપજ્જનં સન્ધાય, ન કાયસંસગ્ગં. કાયસંસગ્ગસ્સ સમાપજ્જના હિ ‘‘અજ્ઝાચારો’’તિ વુચ્ચતિ. અટ્ઠકથાયં પન ‘‘યો સો કાયસંસગ્ગો નામ, સો અત્થતો અજ્ઝાચારો હોતી’’તિ વુત્તં, તં પરતો પાળિયં ‘‘સેવનાધિપ્પાયો, ન ચ કાયેન વાયમતિ, ફસ્સં પટિવિજાનાતિ, અનાપત્તી’’તિ (પારા॰ ૨૭૯) વુત્તલક્ખણેન વિરુજ્ઝતીતિ. ફસ્સપટિવિજાનનાય હિ સંસગ્ગો દીપિતો. સો ચે અજ્ઝાચારો હોતિ, કથં અનાપત્તિ હોતીતિ. સુવુત્તમેતં, કિન્તુ ‘‘કાયસંસગ્ગં સમાપજ્જેય્યા’’તિ પદં ઉદ્ધરિત્વા ‘‘અજ્ઝાચારો વુચ્ચતી’’તિ ઉભિન્નમ્પિ પદાનં સામઞ્ઞભાજનીયત્તા, સમાપજ્જિતબ્બાભાવે સમાપજ્જનાભાવેન ‘‘સો અત્થતો અજ્ઝાચારો હોતી’’તિ વુત્તં સિયા.
Kāyasaṃsagganti ubhinnaṃ kāyānaṃ sampayogaṃ. Padabhājane pana ‘‘samāpajjeyyāti ajjhācāro vuccatī’’ti vuttaṃ, taṃ samāpajjanaṃ sandhāya, na kāyasaṃsaggaṃ. Kāyasaṃsaggassa samāpajjanā hi ‘‘ajjhācāro’’ti vuccati. Aṭṭhakathāyaṃ pana ‘‘yo so kāyasaṃsaggo nāma, so atthato ajjhācāro hotī’’ti vuttaṃ, taṃ parato pāḷiyaṃ ‘‘sevanādhippāyo, na ca kāyena vāyamati, phassaṃ paṭivijānāti, anāpattī’’ti (pārā. 279) vuttalakkhaṇena virujjhatīti. Phassapaṭivijānanāya hi saṃsaggo dīpito. So ce ajjhācāro hoti, kathaṃ anāpatti hotīti. Suvuttametaṃ, kintu ‘‘kāyasaṃsaggaṃ samāpajjeyyā’’ti padaṃ uddharitvā ‘‘ajjhācāro vuccatī’’ti ubhinnampi padānaṃ sāmaññabhājanīyattā, samāpajjitabbābhāve samāpajjanābhāvena ‘‘so atthato ajjhācāro hotī’’ti vuttaṃ siyā.
‘‘હત્થગ્ગાહં વા’’તિ એત્થ હત્થેન સબ્બોપિ ઉપાદિન્નકો કાયો સઙ્ગહિતો, ન ભિન્નસન્તાનો તપ્પટિબદ્ધો હત્થાલઙ્કારાદિ. વેણિગ્ગહણેન અનુપાદિન્નકો અભિન્નસન્તાનો કેસલોમનખદન્તાદિકો કમ્મપચ્ચયઉતુસમુટ્ઠાનો ગહિતોતિ વેદિતબ્બં. તેનેવાહ અટ્ઠકથાયં ‘‘અનુપાદિન્નકેનપિ કેનચિ કેસાદિના ઉપાદિન્નકં વા અનુપાદિન્નકં વા ફુસન્તોપિ સઙ્ઘાદિસેસં આપજ્જતિયેવા’’તિ (પારા॰ અટ્ઠ॰ ૨.૨૭૪). તેન અનુપાદિન્નકાનમ્પિ કેસલોમાદીનં અઙ્ગભાવો વેદિતબ્બો. એવં સન્તેપિ ‘‘ફસ્સં પટિજાનાતીતિ તિવઙ્ગસમ્પત્તિયા સઙ્ઘાદિસેસો. ફસ્સસ્સ અપ્પટિવિજાનનતો દુવઙ્ગસમ્પત્તિયા દુક્કટ’’ન્તિ ઇમિના પાળિઅટ્ઠકથાનયેન વિરુજ્ઝતીતિ ચે? ન, તદત્થજાનનતો. ફુટ્ઠભાવઞ્હિ પટિવિજાનન્તોપિ ફસ્સં પટિવિજાનાતિ નામ, અયમેકો અત્થો, તસ્મા માતુગામસ્સ, અત્તનો ચ કાયપરિયાપન્નાનં કેસાદીનં અઞ્ઞમઞ્ઞં ફુટ્ઠભાવં ફુસિત્વા તં સાદિયનં ફસ્સં પટિવિજાનાતિ નામ, ન કાયવિઞ્ઞાણુપ્પત્તિયા એવ. અનેકન્તિકઞ્હેત્થ કાયવિઞ્ઞાણં. માતુગામસ્સ ઉપાદિન્નકેન કાયેન, અનુપાદિન્નકેન વા કાયેન ભિક્ખુનો ઉપાદિન્નકકાયે ફુટ્ઠે પસન્નકાયિન્દ્રિયો ચે હોતિ, તસ્સ કાયવિઞ્ઞાણં ઉપ્પજ્જતિ, તેનેવ ફસ્સં પટિવિજાનાતિ નામ સો હોતિ. અનુપાદિન્નકકાયો, લોલુપ્પો અપ્પસન્નકાયિન્દ્રિયો વા હોતિ, તિમિરવાતેન ઉપહતકાયો વા તસ્સ કાયવિઞ્ઞાણં નુપ્પજ્જતિ. ન ચ તેન ફસ્સં પટિવિજાનાતિ નામ, કેવલં સેવનાધિપ્પાયેન વાયમિત્વા કાયસંસગ્ગં સમાપજ્જન્તો ફસ્સં પટિવિજાનાતિ નામ મનોવિઞ્ઞાણેન, તેન વુત્તં ‘‘કાયસંસગ્ગં સમાપજ્જેય્યાતિ ઇમિનાસ્સ વાયમતો ફસ્સપટિવિજાનના દસ્સિતા’’તિ. અપરોપિ ભિક્ખુ માતુગામસ્સ કાયપટિબદ્ધેન વા નિસ્સગ્ગિયેન વા ફુટ્ઠો કાયવિઞ્ઞાણં ઉપ્પાદેન્તેન ફસ્સં પટિવિજાનાતિ નામ, તસ્મા વુત્તં ‘‘અનેકન્તિકઞ્હેત્થ કાયવિઞ્ઞાણ’’ન્તિ. અપરો વત્થં પારુપિત્વા નિદ્દાયન્તં માતુગામં કાયસંસગ્ગરાગેન વત્થસ્સ ઉપરિભાગે સણિકં ફુસન્તો વત્થન્તરેન નિક્ખન્તલોમસમ્ફસ્સં અપ્પટિવિજાનન્તોપિ સેવનાધિપ્પાયો કાયેન વાયમિત્વા ફસ્સં પટિવિજાનાતિ નામ, સઙ્ઘાદિસેસં આપજ્જતિ. ‘‘નીલં ઘટ્ટેસ્સામીતિ કાયં ઘટ્ટેતિ, સઙ્ઘાદિસેસો’’તિ હિ વુત્તં. અયં દુતિયો અત્થો. એવં અનેકત્થત્તા, એવં દુવિઞ્ઞેય્યાધિપ્પાયતો ચ માતિકાટ્ઠકથાયં ફસ્સપટિવિજાનનં અઙ્ગન્ત્વેવ ન વુત્તં. તસ્મિઞ્હિ વુત્તે ઠાનમેતં વિજ્જતિ, યં ભિક્ખુ સઙ્ઘાદિસેસં આપજ્જિત્વાપિ નખેન લોમેન સંસગ્ગો દિટ્ઠો, ન ચ મે લોમઘટ્ટનેન કાયવિઞ્ઞાણં ઉપ્પન્નં, તિમિરવાતથદ્ધગત્તો ચાહં ન ફસ્સં પટિવિજાનામીતિ અનાપન્નસઞ્ઞી સિયાતિ ન વુત્તં, અપિચ ‘‘ફસ્સં પટિવિજાનાતિ, ન ચ ફસ્સં પટિવિજાનાતી’’તિ ચ એતેસં પદાનં અટ્ઠકથાયં વુત્તનયં દસ્સેત્વા સો પઞ્ઞાપેતબ્બો. એત્તાવતા ન તદત્થજાનનતોતિ કારણં વિત્થારિતં હોતિ.
‘‘Hatthaggāhaṃ vā’’ti ettha hatthena sabbopi upādinnako kāyo saṅgahito, na bhinnasantāno tappaṭibaddho hatthālaṅkārādi. Veṇiggahaṇena anupādinnako abhinnasantāno kesalomanakhadantādiko kammapaccayautusamuṭṭhāno gahitoti veditabbaṃ. Tenevāha aṭṭhakathāyaṃ ‘‘anupādinnakenapi kenaci kesādinā upādinnakaṃ vā anupādinnakaṃ vā phusantopi saṅghādisesaṃ āpajjatiyevā’’ti (pārā. aṭṭha. 2.274). Tena anupādinnakānampi kesalomādīnaṃ aṅgabhāvo veditabbo. Evaṃ santepi ‘‘phassaṃ paṭijānātīti tivaṅgasampattiyā saṅghādiseso. Phassassa appaṭivijānanato duvaṅgasampattiyā dukkaṭa’’nti iminā pāḷiaṭṭhakathānayena virujjhatīti ce? Na, tadatthajānanato. Phuṭṭhabhāvañhi paṭivijānantopi phassaṃ paṭivijānāti nāma, ayameko attho, tasmā mātugāmassa, attano ca kāyapariyāpannānaṃ kesādīnaṃ aññamaññaṃ phuṭṭhabhāvaṃ phusitvā taṃ sādiyanaṃ phassaṃ paṭivijānāti nāma, na kāyaviññāṇuppattiyā eva. Anekantikañhettha kāyaviññāṇaṃ. Mātugāmassa upādinnakena kāyena, anupādinnakena vā kāyena bhikkhuno upādinnakakāye phuṭṭhe pasannakāyindriyo ce hoti, tassa kāyaviññāṇaṃ uppajjati, teneva phassaṃ paṭivijānāti nāma so hoti. Anupādinnakakāyo, loluppo appasannakāyindriyo vā hoti, timiravātena upahatakāyo vā tassa kāyaviññāṇaṃ nuppajjati. Na ca tena phassaṃ paṭivijānāti nāma, kevalaṃ sevanādhippāyena vāyamitvā kāyasaṃsaggaṃ samāpajjanto phassaṃ paṭivijānāti nāma manoviññāṇena, tena vuttaṃ ‘‘kāyasaṃsaggaṃ samāpajjeyyāti imināssa vāyamato phassapaṭivijānanā dassitā’’ti. Aparopi bhikkhu mātugāmassa kāyapaṭibaddhena vā nissaggiyena vā phuṭṭho kāyaviññāṇaṃ uppādentena phassaṃ paṭivijānāti nāma, tasmā vuttaṃ ‘‘anekantikañhettha kāyaviññāṇa’’nti. Aparo vatthaṃ pārupitvā niddāyantaṃ mātugāmaṃ kāyasaṃsaggarāgena vatthassa uparibhāge saṇikaṃ phusanto vatthantarena nikkhantalomasamphassaṃ appaṭivijānantopi sevanādhippāyo kāyena vāyamitvā phassaṃ paṭivijānāti nāma, saṅghādisesaṃ āpajjati. ‘‘Nīlaṃ ghaṭṭessāmīti kāyaṃ ghaṭṭeti, saṅghādiseso’’ti hi vuttaṃ. Ayaṃ dutiyo attho. Evaṃ anekatthattā, evaṃ duviññeyyādhippāyato ca mātikāṭṭhakathāyaṃ phassapaṭivijānanaṃ aṅgantveva na vuttaṃ. Tasmiñhi vutte ṭhānametaṃ vijjati, yaṃ bhikkhu saṅghādisesaṃ āpajjitvāpi nakhena lomena saṃsaggo diṭṭho, na ca me lomaghaṭṭanena kāyaviññāṇaṃ uppannaṃ, timiravātathaddhagatto cāhaṃ na phassaṃ paṭivijānāmīti anāpannasaññī siyāti na vuttaṃ, apica ‘‘phassaṃ paṭivijānāti, na ca phassaṃ paṭivijānātī’’ti ca etesaṃ padānaṃ aṭṭhakathāyaṃ vuttanayaṃ dassetvā so paññāpetabbo. Ettāvatā na tadatthajānanatoti kāraṇaṃ vitthāritaṃ hoti.
Related texts:
તિપિટક (મૂલ) • Tipiṭaka (Mūla) / વિનયપિટક • Vinayapiṭaka / મહાવિભઙ્ગ • Mahāvibhaṅga / ૨. કાયસંસગ્ગસિક્ખાપદં • 2. Kāyasaṃsaggasikkhāpadaṃ
અટ્ઠકથા • Aṭṭhakathā / વિનયપિટક (અટ્ઠકથા) • Vinayapiṭaka (aṭṭhakathā) / મહાવિભઙ્ગ-અટ્ઠકથા • Mahāvibhaṅga-aṭṭhakathā / ૨. કાયસંસગ્ગસિક્ખાપદવણ્ણના • 2. Kāyasaṃsaggasikkhāpadavaṇṇanā
ટીકા • Tīkā / વિનયપિટક (ટીકા) • Vinayapiṭaka (ṭīkā) / સારત્થદીપની-ટીકા • Sāratthadīpanī-ṭīkā / ૨. કાયસંસગ્ગસિક્ખાપદવણ્ણના • 2. Kāyasaṃsaggasikkhāpadavaṇṇanā
ટીકા • Tīkā / વિનયપિટક (ટીકા) • Vinayapiṭaka (ṭīkā) / વિમતિવિનોદની-ટીકા • Vimativinodanī-ṭīkā / ૨. કાયસંસગ્ગસિક્ખાપદવણ્ણના • 2. Kāyasaṃsaggasikkhāpadavaṇṇanā