Library / Tipiṭaka / તિપિટક • Tipiṭaka / થેરગાથા-અટ્ઠકથા • Theragāthā-aṭṭhakathā |
૪. ખિતકત્થેરગાથાવણ્ણના
4. Khitakattheragāthāvaṇṇanā
લહુકો વત મે કાયોતિ આયસ્મતો ખિતકત્થેરસ્સ ગાથા. કા ઉપ્પત્તિ? અયમ્પિ પુરિમબુદ્ધેસુ કતાધિકારો તત્થ તત્થ ભવે પુઞ્ઞાનિ ઉપચિનન્તો પદુમુત્તરસ્સ ભગવતો કાલે યક્ખસેનાપતિ હુત્વા નિબ્બત્તો એકદિવસં યક્ખસમાગમે નિસિન્નો સત્થારં અઞ્ઞતરસ્મિં રુક્ખમૂલે નિસિન્નં દિસ્વા ઉપસઙ્કમિત્વા સત્થારં વન્દિત્વા એકમન્તં નિસીદિ. તસ્સ સત્થા ધમ્મં દેસેસિ. સો ધમ્મં સુત્વા ઉળારં પીતિસોમનસ્સં પવેદેન્તો અપ્ફોટેન્તો ઉટ્ઠહિત્વા સત્થારં વન્દિત્વા પદક્ખિણં કત્વા પક્કામિ. સો તેન પુઞ્ઞકમ્મેન દેવમનુસ્સેસુ સંસરન્તો ઇમસ્મિં બુદ્ધુપ્પાદે સાવત્થિયં બ્રાહ્મણકુલે નિબ્બત્તિ, ખિતકોતિસ્સ નામં અહોસિ. સો વિઞ્ઞુતં પત્તો મહામોગ્ગલ્લાનત્થેરસ્સ મહિદ્ધિકભાવં સુત્વા ‘‘ઇદ્ધિમા ભવિસ્સામી’’તિ પુબ્બહેતુના ચોદિયમાનો પબ્બજિત્વા ભગવતો સન્તિકે કમ્મટ્ઠાનં ગહેત્વા સમથવિપસ્સનાસુ કમ્મં કરોન્તો નચિરસ્સેવ છળભિઞ્ઞો અહોસિ. તેન વુત્તં અપદાને (અપ॰ થેર ૧.૧૭.૧-૬) –
Lahukovata me kāyoti āyasmato khitakattherassa gāthā. Kā uppatti? Ayampi purimabuddhesu katādhikāro tattha tattha bhave puññāni upacinanto padumuttarassa bhagavato kāle yakkhasenāpati hutvā nibbatto ekadivasaṃ yakkhasamāgame nisinno satthāraṃ aññatarasmiṃ rukkhamūle nisinnaṃ disvā upasaṅkamitvā satthāraṃ vanditvā ekamantaṃ nisīdi. Tassa satthā dhammaṃ desesi. So dhammaṃ sutvā uḷāraṃ pītisomanassaṃ pavedento apphoṭento uṭṭhahitvā satthāraṃ vanditvā padakkhiṇaṃ katvā pakkāmi. So tena puññakammena devamanussesu saṃsaranto imasmiṃ buddhuppāde sāvatthiyaṃ brāhmaṇakule nibbatti, khitakotissa nāmaṃ ahosi. So viññutaṃ patto mahāmoggallānattherassa mahiddhikabhāvaṃ sutvā ‘‘iddhimā bhavissāmī’’ti pubbahetunā codiyamāno pabbajitvā bhagavato santike kammaṭṭhānaṃ gahetvā samathavipassanāsu kammaṃ karonto nacirasseva chaḷabhiñño ahosi. Tena vuttaṃ apadāne (apa. thera 1.17.1-6) –
‘‘પદુમો નામ નામેન, દ્વિપદિન્દો નરાસભો;
‘‘Padumo nāma nāmena, dvipadindo narāsabho;
પવના અભિનિક્ખમ્મ, ધમ્મં દેસેતિ ચક્ખુમા.
Pavanā abhinikkhamma, dhammaṃ deseti cakkhumā.
‘‘યક્ખાનં સમયો આસિ, અવિદૂરે મહેસિનો;
‘‘Yakkhānaṃ samayo āsi, avidūre mahesino;
યેન કિચ્ચેન સમ્પત્તા, અજ્ઝાપેક્ખિંસુ તાવદે.
Yena kiccena sampattā, ajjhāpekkhiṃsu tāvade.
‘‘બુદ્ધસ્સ ગિરમઞ્ઞાય, અમતસ્સ ચ દેસનં;
‘‘Buddhassa giramaññāya, amatassa ca desanaṃ;
પસન્નચિત્તો સુમનો, અપ્ફોટેત્વા ઉપટ્ઠહિં.
Pasannacitto sumano, apphoṭetvā upaṭṭhahiṃ.
‘‘સુચિણ્ણસ્સ ફલં પસ્સ, ઉપટ્ઠાનસ્સ સત્થુનો;
‘‘Suciṇṇassa phalaṃ passa, upaṭṭhānassa satthuno;
તિંસકપ્પસહસ્સેસુ, દુગ્ગતિં નુપપજ્જહં.
Tiṃsakappasahassesu, duggatiṃ nupapajjahaṃ.
‘‘ઊનતિંસે કપ્પસતે, સમલઙ્કતનામકો;
‘‘Ūnatiṃse kappasate, samalaṅkatanāmako;
સત્તરતનસમ્પન્નો, ચક્કવત્તી મહબ્બલો.
Sattaratanasampanno, cakkavattī mahabbalo.
‘‘કિલેસા ઝાપિતા મય્હં…પે॰… કતં બુદ્ધસ્સ સાસન’’ન્તિ.
‘‘Kilesā jhāpitā mayhaṃ…pe… kataṃ buddhassa sāsana’’nti.
અરહત્તં પન પત્વા સવિસેસં ઇદ્ધીસુ વસીભાવેન અનેકવિહિતં ઇદ્ધિવિધં પચ્ચનુભોન્તો ઇદ્ધિપાટિહારિયેન અનુસાસનીપાટિહારિયેન ચ સત્તાનં અનુગ્ગહં કરોન્તો વિહરતિ. સો ભિક્ખૂહિ, ‘‘કથં ત્વં, આવુસો, ઇદ્ધિ વળઞ્જેસી’’તિ પુટ્ઠો તમત્થં આચિક્ખન્તો –
Arahattaṃ pana patvā savisesaṃ iddhīsu vasībhāvena anekavihitaṃ iddhividhaṃ paccanubhonto iddhipāṭihāriyena anusāsanīpāṭihāriyena ca sattānaṃ anuggahaṃ karonto viharati. So bhikkhūhi, ‘‘kathaṃ tvaṃ, āvuso, iddhi vaḷañjesī’’ti puṭṭho tamatthaṃ ācikkhanto –
૧૦૪.
104.
‘‘લહુકો વત મે કાયો, ફુટ્ઠો ચ પીતિસુખેન વિપુલેન;
‘‘Lahuko vata me kāyo, phuṭṭho ca pītisukhena vipulena;
તૂલમિવ એરિતં માલુતેન, પિલવતીવ મે કાયો’’તિ. –
Tūlamiva eritaṃ mālutena, pilavatīva me kāyo’’ti. –
ગાથં અભાસિ. ‘‘ઉદાનવસેના’’તિપિ વદન્તિયેવ.
Gāthaṃ abhāsi. ‘‘Udānavasenā’’tipi vadantiyeva.
તત્થ લહુકો વત મે કાયોતિ નીવરણાદિવિક્ખમ્ભનેન ચુદ્દસવિધેન ચિત્તપરિદમનેન ચતુરિદ્ધિપાદકભાવનાય સુટ્ઠુ ચિણ્ણવસીભાવેન ચ મે રૂપકાયો સલ્લહુકો વત, યેન દન્ધં મહાભૂતપચ્ચયમ્પિ નામ ઇમં કરજકાયં ચિત્તવસેન પરિણામેમીતિ અધિપ્પાયો. ફુટ્ઠો ચ પીતિસુખેન વિપુલેનાતિ સબ્બત્થકમેવ ફરન્તેન મહતા ઉળારેન પીતિસહિતેન સુખેન ફુટ્ઠો ચ મે કાયોતિ યોજના. ઇદઞ્ચ યથા કાયો લહુકો અહોસિ, તં દસ્સનત્થં વુત્તં. સુખસઞ્ઞોક્કમનેન હિ સદ્ધિંયેવ લહુસઞ્ઞોક્કમનં હોતિ. સુખસ્સ ફરણઞ્ચેત્થ તંસમુટ્ઠાનરૂપવસેન દટ્ઠબ્બં કથં પન ચતુત્થજ્ઝાનસમઙ્ગિનો પીતિસુખફરણં, સમતિક્કન્તપીતિસુખઞ્હિ તન્તિ ચે? સચ્ચમેતં, ઇદં પન ન ચતુત્થજ્ઝાનલક્ખણવસેન વુત્તં, અથ ખો પુબ્બભાગવસેન. ‘‘પીતિસુખેના’’તિ પન પીતિસહિતસદિસેન સુખેન, ઉપેક્ખા હિ ઇધ સન્તસભાવતાય ઞાણવિસેસયોગતો ચ સુખન્તિ અધિપ્પેતં. તથા હિ વુત્તં ‘‘સુખસઞ્ઞઞ્ચ લહુસઞ્ઞઞ્ચ ઓક્કમતી’’તિ (પટિ॰ મ॰ ૧.૧૦૧). પાદકજ્ઝાનારમ્મણેન રૂપકાયારમ્મણેન વા ઇદ્ધિચિત્તેન સહજાતં સુખસઞ્ઞઞ્ચ લહુસઞ્ઞઞ્ચ ઓક્કમતિ પવિસતિ ફુસતિ સમ્પાપુણાતીતિ અયમ્પિ તત્થ અત્થો. તથા ચાહ અટ્ઠકથાયં (પટિ॰ મ॰ અટ્ઠ॰ ૨.૩.૧૨) – ‘‘સુખસઞ્ઞા નામ ઉપેક્ખાસમ્પયુત્તા સઞ્ઞા. ઉપેક્ખા હિ સન્તં સુખન્તિ વુત્તં સાયેવ સઞ્ઞા નીવરણેહિ ચેવ વિતક્કાદિપચ્ચનીકેહિ ચ વિમુત્તત્તા લહુસઞ્ઞાતિપિ વેદિતબ્બા. તં ઓક્કન્તસ્સ પનસ્સ કરજકાયોપિ તૂલપિચુ વિય સલ્લહુકો હોતિ. સો એવં વાતક્ખિત્તતૂલપિચુનો વિય સલ્લહુકેન દિસ્સમાનેન કાયેન બ્રહ્મલોકં ગચ્છતી’’તિ. તેનાહ ‘‘તૂલમિવ એરિતં માલુતેન, પિલવતીવ મે કાયો’’તિ. તસ્સત્થો – યદાહં બ્રહ્મલોકં અઞ્ઞં વા ઇદ્ધિયા ગન્તુકામો હોમિ, તદા માલુતેન વાયુના એરિતં ચિત્તં તૂલપિચુ વિય આકાસં લઙ્ઘન્તોયેવ મે કાયો હોતીતિ.
Tattha lahuko vata me kāyoti nīvaraṇādivikkhambhanena cuddasavidhena cittaparidamanena caturiddhipādakabhāvanāya suṭṭhu ciṇṇavasībhāvena ca me rūpakāyo sallahuko vata, yena dandhaṃ mahābhūtapaccayampi nāma imaṃ karajakāyaṃ cittavasena pariṇāmemīti adhippāyo. Phuṭṭho ca pītisukhenavipulenāti sabbatthakameva pharantena mahatā uḷārena pītisahitena sukhena phuṭṭho ca me kāyoti yojanā. Idañca yathā kāyo lahuko ahosi, taṃ dassanatthaṃ vuttaṃ. Sukhasaññokkamanena hi saddhiṃyeva lahusaññokkamanaṃ hoti. Sukhassa pharaṇañcettha taṃsamuṭṭhānarūpavasena daṭṭhabbaṃ kathaṃ pana catutthajjhānasamaṅgino pītisukhapharaṇaṃ, samatikkantapītisukhañhi tanti ce? Saccametaṃ, idaṃ pana na catutthajjhānalakkhaṇavasena vuttaṃ, atha kho pubbabhāgavasena. ‘‘Pītisukhenā’’ti pana pītisahitasadisena sukhena, upekkhā hi idha santasabhāvatāya ñāṇavisesayogato ca sukhanti adhippetaṃ. Tathā hi vuttaṃ ‘‘sukhasaññañca lahusaññañca okkamatī’’ti (paṭi. ma. 1.101). Pādakajjhānārammaṇena rūpakāyārammaṇena vā iddhicittena sahajātaṃ sukhasaññañca lahusaññañca okkamati pavisati phusati sampāpuṇātīti ayampi tattha attho. Tathā cāha aṭṭhakathāyaṃ (paṭi. ma. aṭṭha. 2.3.12) – ‘‘sukhasaññā nāma upekkhāsampayuttā saññā. Upekkhā hi santaṃ sukhanti vuttaṃ sāyeva saññā nīvaraṇehi ceva vitakkādipaccanīkehi ca vimuttattā lahusaññātipi veditabbā. Taṃ okkantassa panassa karajakāyopi tūlapicu viya sallahuko hoti. So evaṃ vātakkhittatūlapicuno viya sallahukena dissamānena kāyena brahmalokaṃ gacchatī’’ti. Tenāha ‘‘tūlamiva eritaṃ mālutena, pilavatīva me kāyo’’ti. Tassattho – yadāhaṃ brahmalokaṃ aññaṃ vā iddhiyā gantukāmo homi, tadā mālutena vāyunā eritaṃ cittaṃ tūlapicu viya ākāsaṃ laṅghantoyeva me kāyo hotīti.
ખિતકત્થેરગાથાવણ્ણના નિટ્ઠિતા.
Khitakattheragāthāvaṇṇanā niṭṭhitā.
Related texts:
તિપિટક (મૂલ) • Tipiṭaka (Mūla) / સુત્તપિટક • Suttapiṭaka / ખુદ્દકનિકાય • Khuddakanikāya / થેરગાથાપાળિ • Theragāthāpāḷi / ૪. ખિતકત્થેરગાથા • 4. Khitakattheragāthā