Library / Tipiṭaka / તિપિટક • Tipiṭaka / થેરગાથા-અટ્ઠકથા • Theragāthā-aṭṭhakathā |
૧૨. કોસિયત્થેરગાથાવણ્ણના
12. Kosiyattheragāthāvaṇṇanā
યો એવ ગરૂનન્તિઆદિકા આયસ્મતો કોસિયત્થેરસ્સ ગાથા. કા ઉપ્પત્તિ? અયમ્પિ પુરિમબુદ્ધેસુ કતાધિકારો તત્થ તત્થ ભવે વિવટ્ટૂપનિસ્સયં કુસલં ઉપચિનન્તો વિપસ્સિસ્સ ભગવતો કાલે કુલગેહે નિબ્બત્તિત્વા વિઞ્ઞુતં પત્તો એકદિવસં સત્થારં દિસ્વા પસન્નચિત્તો ઉચ્છુખણ્ડિકં અદાસિ. સો તેન પુઞ્ઞકમ્મેન દેવમનુસ્સેસુ સંસરન્તો ઇમસ્મિં બુદ્ધુપ્પાદે મગધરટ્ઠે બ્રાહ્મણકુલે નિબ્બત્તિ, કોસિયોતિસ્સ ગોત્તવસેન નામં અકાસિ. સો વિઞ્ઞુતં પત્તો આયસ્મન્તં ધમ્મસેનાપતિં અભિણ્હં ઉપસઙ્કમતિ, તસ્સ સન્તિકે ધમ્મં સુણાતિ. સો તેન સાસને પટિલદ્ધસદ્ધો પબ્બજિત્વા કમ્મટ્ઠાનં અનુયુઞ્જન્તો નચિરસ્સેવ અરહત્તં પાપુણિ. તેન વુત્તં અપદાને (અપ॰ થેર ૨.૪૪.૪૪-૪૯) –
Yoeva garūnantiādikā āyasmato kosiyattherassa gāthā. Kā uppatti? Ayampi purimabuddhesu katādhikāro tattha tattha bhave vivaṭṭūpanissayaṃ kusalaṃ upacinanto vipassissa bhagavato kāle kulagehe nibbattitvā viññutaṃ patto ekadivasaṃ satthāraṃ disvā pasannacitto ucchukhaṇḍikaṃ adāsi. So tena puññakammena devamanussesu saṃsaranto imasmiṃ buddhuppāde magadharaṭṭhe brāhmaṇakule nibbatti, kosiyotissa gottavasena nāmaṃ akāsi. So viññutaṃ patto āyasmantaṃ dhammasenāpatiṃ abhiṇhaṃ upasaṅkamati, tassa santike dhammaṃ suṇāti. So tena sāsane paṭiladdhasaddho pabbajitvā kammaṭṭhānaṃ anuyuñjanto nacirasseva arahattaṃ pāpuṇi. Tena vuttaṃ apadāne (apa. thera 2.44.44-49) –
‘‘નગરે બન્ધુમતિયા, દ્વારપાલો અહોસહં;
‘‘Nagare bandhumatiyā, dvārapālo ahosahaṃ;
અદ્દસં વિરજં બુદ્ધં, સબ્બધમ્માન પારગું.
Addasaṃ virajaṃ buddhaṃ, sabbadhammāna pāraguṃ.
‘‘ઉચ્છુખણ્ડિકમાદાય બુદ્ધસેટ્ઠસ્સદાસહં;
‘‘Ucchukhaṇḍikamādāya buddhaseṭṭhassadāsahaṃ;
પસન્નચિત્તો સુમનો, વિપસ્સિસ્સ મહેસિનો.
Pasannacitto sumano, vipassissa mahesino.
‘‘એકનવુતિતો કપ્પે, યં ઉચ્છુમદદિં તદા;
‘‘Ekanavutito kappe, yaṃ ucchumadadiṃ tadā;
દુગ્ગતિં નાભિજાનામિ, ઉચ્છુખણ્ડસ્સિદં ફલં.
Duggatiṃ nābhijānāmi, ucchukhaṇḍassidaṃ phalaṃ.
‘‘કિલેસા ઝાપિતા મય્હં…પે॰… કતં બુદ્ધસ્સ સાસન’’ન્તિ.
‘‘Kilesā jhāpitā mayhaṃ…pe… kataṃ buddhassa sāsana’’nti.
અરહત્તં પન પત્વા અત્તનો પટિપત્તિં પચ્ચવેક્ખિત્વા ગરુવાસં સપ્પુરિસૂપનિસ્સયઞ્ચ પસંસન્તો –
Arahattaṃ pana patvā attano paṭipattiṃ paccavekkhitvā garuvāsaṃ sappurisūpanissayañca pasaṃsanto –
૩૭૦.
370.
‘‘યો વે ગરૂનં વચનઞ્ઞુ ધીરો, વસે ચ તમ્હિ જનયેથ પેમં;
‘‘Yo ve garūnaṃ vacanaññu dhīro, vase ca tamhi janayetha pemaṃ;
સો ભત્તિમા નામ ચ હોતિ પણ્ડિતો, ઞત્વા ચ ધમ્મેસુ વિસેસિ અસ્સ.
So bhattimā nāma ca hoti paṇḍito, ñatvā ca dhammesu visesi assa.
૩૭૧.
371.
‘‘યં આપદા ઉપ્પતિતા ઉળારા, નક્ખમ્ભયન્તે પટિસઙ્ખયન્તં;
‘‘Yaṃ āpadā uppatitā uḷārā, nakkhambhayante paṭisaṅkhayantaṃ;
સો થામવા નામ ચ હોતિ પણ્ડિતો, ઞત્વા ચ ધમ્મેસુ વિસેસિ અસ્સ.
So thāmavā nāma ca hoti paṇḍito, ñatvā ca dhammesu visesi assa.
૩૭૨.
372.
‘‘યો વે સમુદ્દોવ ઠિતો અનેજો, ગમ્ભીરપઞ્ઞો નિપુણત્થદસ્સી;
‘‘Yo ve samuddova ṭhito anejo, gambhīrapañño nipuṇatthadassī;
અસંહારિયો નામ ચ હોતિ પણ્ડિતો, ઞત્વા ચ ધમ્મેસુ વિસેસિ અસ્સ.
Asaṃhāriyo nāma ca hoti paṇḍito, ñatvā ca dhammesu visesi assa.
૩૭૩.
373.
‘‘બહુસ્સુતો ધમ્મધરો ચ હોતિ, ધમ્મસ્સ હોતિ અનુધમ્મચારી;
‘‘Bahussuto dhammadharo ca hoti, dhammassa hoti anudhammacārī;
સો તાદિસો નામ ચ હોતિ પણ્ડિતો, ઞત્વા ચ ધમ્મેસુ વિસેસિ અસ્સ.
So tādiso nāma ca hoti paṇḍito, ñatvā ca dhammesu visesi assa.
૩૭૪.
374.
‘‘અત્થઞ્ચ યો જાનાતિ ભાસિતસ્સ,
‘‘Atthañca yo jānāti bhāsitassa,
અત્થઞ્ચ ઞત્વાન તથા કરોતિ;
Atthañca ñatvāna tathā karoti;
અત્થન્તરો નામ સ હોતિ પણ્ડિતો,
Atthantaro nāma sa hoti paṇḍito,
ઞત્વા ચ ધમ્મેસુ વિસેસિ અસ્સા’’તિ. –
Ñatvā ca dhammesu visesi assā’’ti. –
ઇમા પઞ્ચ ગાથા અભાસિ.
Imā pañca gāthā abhāsi.
તત્થ યોતિ ખત્તિયાદીસુ ચતૂસુ પરિસાસુ યો કોચિ. વેતિ બ્યત્તં. ગરૂનન્તિ સીલાદિગરુગુણયુત્તાનં પણ્ડિતાનં. વચનઞ્ઞૂતિ તેસં અનુસાસનીવચનં જાનન્તો, યથાનુસિટ્ઠં પટિપજ્જમાનો પટિપજ્જિત્વા ચ તસ્સ ફલં જાનન્તોતિ અત્થો. ધીરોતિ ધિતિસમ્પન્નો. વસે ચ તમ્હિ જનયેથ પેમન્તિ તસ્મિં ગરૂનં વચને ઓવાદે વસેય્ય યથાનુસિટ્ઠં પટિપજ્જેય્ય, પટિપજ્જિત્વા ‘‘ઇમિના વતાહં ઓવાદેન ઇમં જાતિઆદિદુક્ખં વીતિવત્તો’’તિ તત્થ જનયેથ પેમં ગારવં ઉપ્પાદેય્ય. ઇદઞ્હિ દ્વયં ‘‘ગરૂનં વચનઞ્ઞુ ધીરો’’તિ પદદ્વયેન વુત્તસ્સેવત્થસ્સ પાકટકરણં. સોતિ યો ગરૂનં વચનઞ્ઞૂ ધીરો, સો યથાનુસિટ્ઠં પટિપત્તિયા તત્થ ભત્તિમા ચ નામ હોતિ, જીવિતહેતુપિ તસ્સ અનતિક્કમનતો પણ્ડિતો ચ નામ હોતિ. ઞત્વા ચ ધમ્મેસુ વિસેસિ અસ્સાતિ તથા પટિપજ્જન્તો ચ તાય એવ પટિપત્તિયા ચતુન્નં અરિયસચ્ચાનં જાનનહેતુ લોકિયલોકુત્તરધમ્મેસુ વિજ્જાત્તયાદિવસેન ‘‘તેવિજ્જો, છળભિઞ્ઞો, પટિસમ્ભિદાપત્તો’’તિ વિસેસિ વિસેસવા સિયાતિ અત્થો.
Tattha yoti khattiyādīsu catūsu parisāsu yo koci. Veti byattaṃ. Garūnanti sīlādigaruguṇayuttānaṃ paṇḍitānaṃ. Vacanaññūti tesaṃ anusāsanīvacanaṃ jānanto, yathānusiṭṭhaṃ paṭipajjamāno paṭipajjitvā ca tassa phalaṃ jānantoti attho. Dhīroti dhitisampanno. Vase ca tamhi janayetha pemanti tasmiṃ garūnaṃ vacane ovāde vaseyya yathānusiṭṭhaṃ paṭipajjeyya, paṭipajjitvā ‘‘iminā vatāhaṃ ovādena imaṃ jātiādidukkhaṃ vītivatto’’ti tattha janayetha pemaṃ gāravaṃ uppādeyya. Idañhi dvayaṃ ‘‘garūnaṃ vacanaññu dhīro’’ti padadvayena vuttassevatthassa pākaṭakaraṇaṃ. Soti yo garūnaṃ vacanaññū dhīro, so yathānusiṭṭhaṃ paṭipattiyā tattha bhattimā ca nāma hoti, jīvitahetupi tassa anatikkamanato paṇḍito ca nāma hoti. Ñatvā ca dhammesu visesi assāti tathā paṭipajjanto ca tāya eva paṭipattiyā catunnaṃ ariyasaccānaṃ jānanahetu lokiyalokuttaradhammesu vijjāttayādivasena ‘‘tevijjo, chaḷabhiñño, paṭisambhidāpatto’’ti visesi visesavā siyāti attho.
યન્તિ યં પુગ્ગલં પટિપત્તિયા અન્તરાયકરણતો ‘‘આપદા’’તિ લદ્ધવોહારા સોતુણ્હખુપ્પિપાસાદિપાકટપરિસ્સયા ચેવ રાગાદિપટિચ્છન્નપરિસ્સયા ચ ઉપ્પતિતા ઉપ્પન્ના, ઉળારા બલવન્તોપિ નક્ખમ્ભયન્તે ન કિઞ્ચિ ચાલેન્તિ. કસ્મા? પટિસઙ્ખયન્તન્તિ પટિસઙ્ખાયમાનં પટિસઙ્ખાનબલે ઠિતન્તિ અત્થો. સોતિ યો દળ્હતરાહિ આપદાહિપિ અક્ખમ્ભનીયો, સો થામવા ધિતિમા દળ્હપરક્કમો નામ હોતિ. અનવસેસસંકિલેસપક્ખસ્સ અભિભવનકપઞ્ઞાબલસમઙ્ગિતાય પણ્ડિતો ચ નામ હોતિ. તથાભૂતો ચ ઞત્વા ચ ધમ્મેસુ વિસેસિ અસ્સાતિ તં વુત્તત્થમેવ.
Yanti yaṃ puggalaṃ paṭipattiyā antarāyakaraṇato ‘‘āpadā’’ti laddhavohārā sotuṇhakhuppipāsādipākaṭaparissayā ceva rāgādipaṭicchannaparissayā ca uppatitā uppannā, uḷārā balavantopi nakkhambhayante na kiñci cālenti. Kasmā? Paṭisaṅkhayantanti paṭisaṅkhāyamānaṃ paṭisaṅkhānabale ṭhitanti attho. Soti yo daḷhatarāhi āpadāhipi akkhambhanīyo, so thāmavā dhitimā daḷhaparakkamo nāma hoti. Anavasesasaṃkilesapakkhassa abhibhavanakapaññābalasamaṅgitāya paṇḍito ca nāma hoti. Tathābhūto ca ñatvā ca dhammesu visesi assāti taṃ vuttatthameva.
સમુદ્દોવ ઠિતોતિ સમુદ્દો વિય ઠિતસભાવો. યથા હિ ચતુરાસીતિયોજનસહસ્સગમ્ભીરે સિનેરુપાદસમીપે મહાસમુદ્દો અટ્ઠહિપિ દિસાહિ ઉટ્ઠિતેહિ પકતિવાતેહિ અનિઞ્જનતો ઠિતો અનેજો ગમ્ભીરો ચ, એવં કિલેસવાતેહિ તિત્થિયવાદવાતેહિ ચ અકમ્પનીયતો ઠિતો અનેજો. ગમ્ભીરસ્સ અનુપચિતઞાણસમ્ભારેહિ અલદ્ધગાધસ્સ નિપુણસ્સ સુખુમસ્સ પટિચ્ચસમુપ્પાદાદિઅત્થસ્સ પટિવિજ્ઝનેન ગમ્ભીરપઞ્ઞો નિપુણત્થદસ્સી. અસંહારિયો નામ ચ હોતિ પણ્ડિતો સો તાદિસો પુગ્ગલો કિલેસેહિ દેવપુત્તમારાદીસુ વા કેનચિ અસંહારિયતાય અસંહારિયો નામ હોતિ, યથાવુત્તેન અત્થેન પણ્ડિતો ચ નામ હોતિ. સેસં વુત્તનયમેવ.
Samuddovaṭhitoti samuddo viya ṭhitasabhāvo. Yathā hi caturāsītiyojanasahassagambhīre sinerupādasamīpe mahāsamuddo aṭṭhahipi disāhi uṭṭhitehi pakativātehi aniñjanato ṭhito anejo gambhīro ca, evaṃ kilesavātehi titthiyavādavātehi ca akampanīyato ṭhito anejo. Gambhīrassa anupacitañāṇasambhārehi aladdhagādhassa nipuṇassa sukhumassa paṭiccasamuppādādiatthassa paṭivijjhanena gambhīrapañño nipuṇatthadassī. Asaṃhāriyo nāma ca hoti paṇḍito so tādiso puggalo kilesehi devaputtamārādīsu vā kenaci asaṃhāriyatāya asaṃhāriyo nāma hoti, yathāvuttena atthena paṇḍito ca nāma hoti. Sesaṃ vuttanayameva.
બહુસ્સુતોતિ પરિયત્તિબાહુસચ્ચવસેન બહુસ્સુતો, સુત્તગેય્યાદિ બહું સુતં એતસ્સાતિ બહુસ્સુતો. તમેવ ધમ્મં સુવણ્ણભાજને પક્ખિત્તસીહવસં વિય અવિનસ્સન્તમેવ ધારેતીતિ ધમ્મધરો ચ હોતિ. ધમ્મસ્સ હોતિ અનુધમ્મચારીતિ યથાસુતસ્સ યથાપરિયત્તસ્સ ધમ્મસ્સ અત્થમઞ્ઞાય ધમ્મમઞ્ઞાય નવલોકુત્તરધમ્મસ્સ અનુરૂપં ધમ્મં પુબ્બભાગપટિપદાસઙ્ખાતં ચતુપારિસુદ્ધિસીલધુતઙ્ગઅસુભકમ્મટ્ઠાનાદિભેદં ચરતિ પટિપજ્જતીતિ અનુધમ્મચારી હોતિ, ‘‘અજ્જ અજ્જેવા’’તિ પટિવેધં આકઙ્ખન્તો વિચરતિ. સો તાદિસો નામ ચ હોતિ પણ્ડિતોતિ યો પુગ્ગલો યં ગરું નિસ્સાય બહુસ્સુતો ધમ્મધરો ધમ્મસ્સ ચ અનુધમ્મચારી હોતિ. સો ચ તાદિસો તેન ગરુના સદિસો પણ્ડિતો નામ હોતિ પટિપત્તિયા સદિસભાવતો. તથાભૂતો પન સો ઞત્વા ચ ધમ્મેસુ વિસેસિ અસ્સ, તં વુત્તત્થંવ.
Bahussutoti pariyattibāhusaccavasena bahussuto, suttageyyādi bahuṃ sutaṃ etassāti bahussuto. Tameva dhammaṃ suvaṇṇabhājane pakkhittasīhavasaṃ viya avinassantameva dhāretīti dhammadharo ca hoti. Dhammassa hoti anudhammacārīti yathāsutassa yathāpariyattassa dhammassa atthamaññāya dhammamaññāya navalokuttaradhammassa anurūpaṃ dhammaṃ pubbabhāgapaṭipadāsaṅkhātaṃ catupārisuddhisīladhutaṅgaasubhakammaṭṭhānādibhedaṃ carati paṭipajjatīti anudhammacārī hoti, ‘‘ajja ajjevā’’ti paṭivedhaṃ ākaṅkhanto vicarati. So tādiso nāma ca hoti paṇḍitoti yo puggalo yaṃ garuṃ nissāya bahussuto dhammadharo dhammassa ca anudhammacārī hoti. So ca tādiso tena garunā sadiso paṇḍito nāma hoti paṭipattiyā sadisabhāvato. Tathābhūto pana so ñatvā ca dhammesu visesi assa, taṃ vuttatthaṃva.
અત્થઞ્ચ યો જાનાતિ ભાસિતસ્સાતિ યો પુગ્ગલો સમ્માસમ્બુદ્ધેન ભાસિતસ્સ પરિયત્તિધમ્મસ્સ અત્થં જાનાતિ. જાનન્તો પન ‘‘ઇધ સીલં વુત્તં, ઇધ સમાધિ, ઇધ પઞ્ઞા’’તિ તત્થ તત્થ યથાવુત્તં અત્થઞ્ચ ઞત્વાન તથા કરોતિ યથા સત્થારા અનુસિટ્ઠં, તથા પટિપજ્જતિ. અત્થન્તરો નામ સ હોતિ પણ્ડિતોતિ સો એવરૂપો પુગ્ગલો અત્થન્તરો અત્થકારણા સીલાદિઅત્થજાનનમત્તમેવ ઉપનિસ્સયં કત્વા પણ્ડિતો હોતિ. સેસં વુત્તનયમેવ.
Atthañca yo jānāti bhāsitassāti yo puggalo sammāsambuddhena bhāsitassa pariyattidhammassa atthaṃ jānāti. Jānanto pana ‘‘idha sīlaṃ vuttaṃ, idha samādhi, idha paññā’’ti tattha tattha yathāvuttaṃ atthañca ñatvāna tathā karoti yathā satthārā anusiṭṭhaṃ, tathā paṭipajjati. Atthantaro nāma sa hoti paṇḍitoti so evarūpo puggalo atthantaro atthakāraṇā sīlādiatthajānanamattameva upanissayaṃ katvā paṇḍito hoti. Sesaṃ vuttanayameva.
એત્થ ચ પઠમગાથાય ‘‘યો વે ગરૂન’’ન્તિઆદિના સદ્ધૂપનિસ્સયો વિસેસભાવો વુત્તો, દુતિયગાથાય ‘‘યં આપદા’’તિ આદિના વીરિયૂપનિસ્સયો, તતિયગાથાય ‘‘યો વે સમુદ્દોવ ઠિતો’’તિઆદિના સમાધૂપનિસ્સયો, ચતુત્થગાથાય ‘‘બહુસ્સુતો’’તિઆદિના સતૂપનિસ્સયો, પઞ્ચમગાથાય ‘‘અત્થઞ્ચ યો જાનાતી’’તિઆદિના પઞ્ઞૂપનિસ્સયો વિસેસભાવો વુત્તોતિ વેદિતબ્બો.
Ettha ca paṭhamagāthāya ‘‘yo ve garūna’’ntiādinā saddhūpanissayo visesabhāvo vutto, dutiyagāthāya ‘‘yaṃ āpadā’’ti ādinā vīriyūpanissayo, tatiyagāthāya ‘‘yo ve samuddova ṭhito’’tiādinā samādhūpanissayo, catutthagāthāya ‘‘bahussuto’’tiādinā satūpanissayo, pañcamagāthāya ‘‘atthañca yo jānātī’’tiādinā paññūpanissayo visesabhāvo vuttoti veditabbo.
કોસિયત્થેરગાથાવણ્ણના નિટ્ઠિતા.
Kosiyattheragāthāvaṇṇanā niṭṭhitā.
પઞ્ચકનિપાતવણ્ણના નિટ્ઠિતા.
Pañcakanipātavaṇṇanā niṭṭhitā.
Related texts:
તિપિટક (મૂલ) • Tipiṭaka (Mūla) / સુત્તપિટક • Suttapiṭaka / ખુદ્દકનિકાય • Khuddakanikāya / થેરગાથાપાળિ • Theragāthāpāḷi / ૧૨. કોસિયત્થેરગાથા • 12. Kosiyattheragāthā