Library / Tipiṭaka / તિપિટક • Tipiṭaka / થેરગાથા-અટ્ઠકથા • Theragāthā-aṭṭhakathā |
૪. કુલ્લત્થેરગાથાવણ્ણના
4. Kullattheragāthāvaṇṇanā
કુલ્લો સિવથિકન્તિઆદિકા આયસ્મતો કુલ્લત્થેરસ્સ ગાથા. કા ઉપ્પત્તિ? અયમ્પિ પુરિમબુદ્ધેસુ કતાધિકારો તત્થ તત્થ ભવે પુઞ્ઞાનિ ઉપચિનન્તો ઇમસ્મિં બુદ્ધુપ્પાદે સાવત્થિયં કુટુમ્બિયકુલે નિબ્બત્તિત્વા કુલ્લોતિ લદ્ધનામો વિઞ્ઞુતં પત્તો સત્થુ સન્તિકે ધમ્મં સુત્વા પટિલદ્ધસદ્ધો પબ્બજિ. સો ચ રાગચરિતત્તા તિબ્બરાગજાતિકો હોતિ. તેનસ્સ અભિક્ખણં કિલેસા ચિત્તં પરિયાદાય તિટ્ઠન્તિ. અથસ્સ સત્થા ચિત્તાચારં ઞત્વા અસુભકમ્મટ્ઠાનં દત્વા, ‘‘કુલ્લ, તયા અભિણ્હં સુસાને ચારિકા ચરિતબ્બા’’તિ આહ. સો સુસાનં પવિસિત્વા ઉદ્ધુમાતકાદીનિ તાનિ તાનિ અસુભાનિ દિસ્વા તં મુહુત્તં અસુભમનસિકારં ઉપ્પાદેત્વા સુસાનતો નિક્ખન્તમત્તોવ કામરાગેન અભિભુય્યતિ. પુન ભગવા તસ્સ તં પવત્તિં ઞત્વા એકદિવસં તસ્સ સુસાનટ્ઠાનં ગતકાલે એકં તરુણિત્થિરૂપં અધુના મતં અવિનટ્ઠચ્છવિં નિમ્મિનિત્વા દસ્સેતિ. તસ્સ તં દિટ્ઠમત્તસ્સ જીવમાનવિસભાગવત્થુસ્મિં વિય સહસા રાગો ઉપ્પજ્જતિ. અથ નં સત્થા તસ્સ પેક્ખન્તસ્સેવ નવહિ વણમુખેહિ પગ્ઘરમાનાસુચિં કિમિકુલાકુલં અતિવિય બીભચ્છં દુગ્ગન્ધં જેગુચ્છં પટિક્કૂલં કત્વા દસ્સેસિ. સો તં પેક્ખન્તો વિરત્તચિત્તો હુત્વા અટ્ઠાસિ. અથસ્સ ભગવા ઓભાસં ફરિત્વા સતિં જનેન્તો –
Kullo sivathikantiādikā āyasmato kullattherassa gāthā. Kā uppatti? Ayampi purimabuddhesu katādhikāro tattha tattha bhave puññāni upacinanto imasmiṃ buddhuppāde sāvatthiyaṃ kuṭumbiyakule nibbattitvā kulloti laddhanāmo viññutaṃ patto satthu santike dhammaṃ sutvā paṭiladdhasaddho pabbaji. So ca rāgacaritattā tibbarāgajātiko hoti. Tenassa abhikkhaṇaṃ kilesā cittaṃ pariyādāya tiṭṭhanti. Athassa satthā cittācāraṃ ñatvā asubhakammaṭṭhānaṃ datvā, ‘‘kulla, tayā abhiṇhaṃ susāne cārikā caritabbā’’ti āha. So susānaṃ pavisitvā uddhumātakādīni tāni tāni asubhāni disvā taṃ muhuttaṃ asubhamanasikāraṃ uppādetvā susānato nikkhantamattova kāmarāgena abhibhuyyati. Puna bhagavā tassa taṃ pavattiṃ ñatvā ekadivasaṃ tassa susānaṭṭhānaṃ gatakāle ekaṃ taruṇitthirūpaṃ adhunā mataṃ avinaṭṭhacchaviṃ nimminitvā dasseti. Tassa taṃ diṭṭhamattassa jīvamānavisabhāgavatthusmiṃ viya sahasā rāgo uppajjati. Atha naṃ satthā tassa pekkhantasseva navahi vaṇamukhehi paggharamānāsuciṃ kimikulākulaṃ ativiya bībhacchaṃ duggandhaṃ jegucchaṃ paṭikkūlaṃ katvā dassesi. So taṃ pekkhanto virattacitto hutvā aṭṭhāsi. Athassa bhagavā obhāsaṃ pharitvā satiṃ janento –
‘‘આતુરં અસુચિં પૂતિં, પસ્સ કુલ્લ સમુસ્સયં;
‘‘Āturaṃ asuciṃ pūtiṃ, passa kulla samussayaṃ;
ઉગ્ઘરન્તં પગ્ઘરન્તં, બાલાનં અભિનન્દિત’’ન્તિ. –
Uggharantaṃ paggharantaṃ, bālānaṃ abhinandita’’nti. –
આહ . તં સુત્વા થેરો સમ્મદેવ સરીરસભાવં ઉપધારેન્તો અસુભસઞ્ઞં પટિલભિત્વા તત્થ પઠમં ઝાનં નિબ્બત્તેત્વા તં પાદકં કત્વા વિપસ્સનં વડ્ઢેત્વા અરહત્તં પાપુણિત્વા અત્તનો પટિપત્તિં પચ્ચવેક્ખિત્વા –
Āha . Taṃ sutvā thero sammadeva sarīrasabhāvaṃ upadhārento asubhasaññaṃ paṭilabhitvā tattha paṭhamaṃ jhānaṃ nibbattetvā taṃ pādakaṃ katvā vipassanaṃ vaḍḍhetvā arahattaṃ pāpuṇitvā attano paṭipattiṃ paccavekkhitvā –
૩૯૩.
393.
‘‘કુલ્લો સિવથિકં ગન્ત્વા, અદ્દસ ઇત્થિમુજ્ઝિતં;
‘‘Kullo sivathikaṃ gantvā, addasa itthimujjhitaṃ;
અપવિદ્ધં સુસાનસ્મિં, ખજ્જન્તિં કિમિહી ફુટં.
Apaviddhaṃ susānasmiṃ, khajjantiṃ kimihī phuṭaṃ.
૩૯૪.
394.
‘‘આતુરં…પે॰… બાલાનં અભિનન્દિતં.
‘‘Āturaṃ…pe… bālānaṃ abhinanditaṃ.
૩૯૫.
395.
‘‘ધમ્માદાસં ગહેત્વાન, ઞાણદસ્સનપત્તિયા;
‘‘Dhammādāsaṃ gahetvāna, ñāṇadassanapattiyā;
પચ્ચવેક્ખિં ઇમં કાયં, તુચ્છં સન્તરબાહિરં.
Paccavekkhiṃ imaṃ kāyaṃ, tucchaṃ santarabāhiraṃ.
૩૯૬.
396.
‘‘યથા ઇદં તથા એતં, યથા એતં તથા ઇદં;
‘‘Yathā idaṃ tathā etaṃ, yathā etaṃ tathā idaṃ;
યથા અધો તથા ઉદ્ધં, યથા ઉદ્ધં તથા અધો.
Yathā adho tathā uddhaṃ, yathā uddhaṃ tathā adho.
૩૯૭.
397.
‘‘યથા દિવા તથા રત્તિં, યથા રત્તિં તથા દિવા;
‘‘Yathā divā tathā rattiṃ, yathā rattiṃ tathā divā;
યથા પુરે તથા પચ્છા, યથા પચ્છા તથા પુરે.
Yathā pure tathā pacchā, yathā pacchā tathā pure.
૩૯૮.
398.
‘‘પઞ્ચઙ્ગિકેન તુરિયેન, ન રતી હોતિ તાદિસી;
‘‘Pañcaṅgikena turiyena, na ratī hoti tādisī;
યથા એકગ્ગચિત્તસ્સ, સમ્મા ધમ્મં વિપસ્સતો’’તિ. –
Yathā ekaggacittassa, sammā dhammaṃ vipassato’’ti. –
ઉદાનવસેન ઇમા ગાથા અભાસિ.
Udānavasena imā gāthā abhāsi.
તત્થ કુલ્લોતિ અત્તાનમેવ થેરો પરં વિય કત્વા વદતિ.
Tattha kulloti attānameva thero paraṃ viya katvā vadati.
આતુરન્તિ નાનપ્પકારેહિ દુક્ખેહિ અભિણ્હં પટિપીળિતં. અસુચિન્તિ સુચિરહિતં જેગુચ્છં પટિક્કૂલં. પૂતિન્તિ દુગ્ગન્ધં. પસ્સાતિ સભાવતો ઓલોકેહિ. કુલ્લાતિ ઓવાદકાલે ભગવા થેરં આલપતિ. ઉદાનકાલે પન થેરો સયમેવ અત્તાનં વદતિ. સમુસ્સયન્તિ સરીરં. ઉગ્ઘરન્તન્તિ ઉદ્ધં વણમુખેહિ અસુચિં સવન્તં. પગ્ઘરન્તન્તિ અધો વણમુખેહિ સમન્તતો ચ અસુચિં સવન્તં. બાલાનં અભિનન્દિતન્તિ બાલેહિ અન્ધપુથુજ્જનેહિ દિટ્ઠિતણ્હાભિનન્દનાહિ ‘‘અહં મમ’’ન્તિ અભિનિવિસ્સ નન્દિતં.
Āturanti nānappakārehi dukkhehi abhiṇhaṃ paṭipīḷitaṃ. Asucinti sucirahitaṃ jegucchaṃ paṭikkūlaṃ. Pūtinti duggandhaṃ. Passāti sabhāvato olokehi. Kullāti ovādakāle bhagavā theraṃ ālapati. Udānakāle pana thero sayameva attānaṃ vadati. Samussayanti sarīraṃ. Uggharantanti uddhaṃ vaṇamukhehi asuciṃ savantaṃ. Paggharantanti adho vaṇamukhehi samantato ca asuciṃ savantaṃ. Bālānaṃ abhinanditanti bālehi andhaputhujjanehi diṭṭhitaṇhābhinandanāhi ‘‘ahaṃ mama’’nti abhinivissa nanditaṃ.
ધમ્માદાસન્તિ ધમ્મમયં આદાસં. યથા હિ સત્તા અદાસેન અત્તનો મુખે કાયે વા ગુણદોસે પસ્સન્તિ, એવં યોગાવચરો યેન અત્તભાવે સંકિલેસવોદાનધમ્મે યાથાવતો પસ્સતિ, તં વિપસ્સનાઞાણં ઇધ ‘‘ધમ્માદાસ’’ન્તિ વુત્તં. તં ઞાણદસ્સનસ્સ મગ્ગઞાણસઙ્ખાતસ્સ ધમ્મચક્ખુસ્સ અધિગમાય અત્તનો સન્તાને ઉપ્પાદેત્વા. પચ્ચવેક્ખિં ઇમં કાયન્તિ ઇમં કરજકાયં નિચ્ચસારાદિવિરહતો તુચ્છં અત્તપરસન્તાનાનં વિભાગતો સન્તરબાહિરં ઞાણચક્ખુના પતિઅવેક્ખિં પસ્સિં.
Dhammādāsanti dhammamayaṃ ādāsaṃ. Yathā hi sattā adāsena attano mukhe kāye vā guṇadose passanti, evaṃ yogāvacaro yena attabhāve saṃkilesavodānadhamme yāthāvato passati, taṃ vipassanāñāṇaṃ idha ‘‘dhammādāsa’’nti vuttaṃ. Taṃ ñāṇadassanassa maggañāṇasaṅkhātassa dhammacakkhussa adhigamāya attano santāne uppādetvā. Paccavekkhiṃ imaṃ kāyanti imaṃ karajakāyaṃ niccasārādivirahato tucchaṃ attaparasantānānaṃ vibhāgato santarabāhiraṃ ñāṇacakkhunā patiavekkhiṃ passiṃ.
યથા પન પચ્ચવેક્ખિં, તં દસ્સેતું ‘‘યથા ઇદ’’ન્તિઆદિ વુત્તં. તત્થ યથા ઇદં તથા એતન્તિ યથા ઇદં મય્હં સરીરસઙ્ખાતં અસુભં આયુઉસ્માવિઞ્ઞાણાનં અનપગમા નાનાવિધં માયોપમં કિરિયં દસ્સેતિ, તથાવ એતં મતસરીરં પુબ્બે તેસં ધમ્માનં અનપગમા અહોસિ. યથા એતં એતરહિ મતસરીરં તેસં ધમ્માનં અપગમા ન કિઞ્ચિ કિરિયં દસ્સેતિ, તથા ઇદં મમ સરીરમ્પિ તેસં ધમ્માનં અપગમા નસ્સતેવાતિ. યથા ચ ઇદં મમ સરીરં એતરહિ સુસાને ન મતં ન સયિતં, ન ઉદ્ધુમાતકાદિભાવં ઉપગતં, તથા એતં એતરહિ મતસરીરમ્પિ પુબ્બે અહોસિ. યથા પનેતં એતરહિ મતસરીરં સુસાને સયિતં ઉદ્ધુમાતકાદિભાવં ઉપગતં, તથા ઇદં મમ સરીરમ્પિ ભવિસ્સતિ. અથ વા યથા ઇદં મમ સરીરં અસુચિ દુગ્ગન્ધં જેગુચ્છં પટિક્કૂલં અનિચ્ચં દુક્ખં અનત્તા, તથા એતં મતસરીરમ્પિ. યથા વા એતં મતસરીરં અસુચિઆદિસભાવઞ્ચેવ અનિચ્ચાદિસભાવઞ્ચ, તથા ઇદં મમ સરીરમ્પિ. યથા અધો તથા ઉદ્ધન્તિ યથા નાભિતો અધો હેટ્ઠા અયં કાયો અસુચિ દુગ્ગન્ધો જેગુચ્છો પટિક્કૂલો અનિચ્ચો દુક્ખો અનત્તા ચ, તથા ઉદ્ધં નાભિતો ઉપરિ અસુચિઆદિસભાવો ચ. યથા ઉદ્ધં તથા અધોતિ યથા ચ નાભિતો, ઉદ્ધં અસુચિઆદિસભાવો, તથા અધો નાભિતો હેટ્ઠાપિ.
Yathā pana paccavekkhiṃ, taṃ dassetuṃ ‘‘yathā ida’’ntiādi vuttaṃ. Tattha yathā idaṃ tathā etanti yathā idaṃ mayhaṃ sarīrasaṅkhātaṃ asubhaṃ āyuusmāviññāṇānaṃ anapagamā nānāvidhaṃ māyopamaṃ kiriyaṃ dasseti, tathāva etaṃ matasarīraṃ pubbe tesaṃ dhammānaṃ anapagamā ahosi. Yathā etaṃ etarahi matasarīraṃ tesaṃ dhammānaṃ apagamā na kiñci kiriyaṃ dasseti, tathā idaṃ mama sarīrampi tesaṃ dhammānaṃ apagamā nassatevāti. Yathā ca idaṃ mama sarīraṃ etarahi susāne na mataṃ na sayitaṃ, na uddhumātakādibhāvaṃ upagataṃ, tathā etaṃ etarahi matasarīrampi pubbe ahosi. Yathā panetaṃ etarahi matasarīraṃ susāne sayitaṃ uddhumātakādibhāvaṃ upagataṃ, tathā idaṃ mama sarīrampi bhavissati. Atha vā yathā idaṃ mama sarīraṃ asuci duggandhaṃ jegucchaṃ paṭikkūlaṃ aniccaṃ dukkhaṃ anattā, tathā etaṃ matasarīrampi. Yathā vā etaṃ matasarīraṃ asuciādisabhāvañceva aniccādisabhāvañca, tathā idaṃ mama sarīrampi. Yathā adho tathā uddhanti yathā nābhito adho heṭṭhā ayaṃ kāyo asuci duggandho jeguccho paṭikkūlo anicco dukkho anattā ca, tathā uddhaṃ nābhito upari asuciādisabhāvo ca. Yathā uddhaṃ tathā adhoti yathā ca nābhito, uddhaṃ asuciādisabhāvo, tathā adho nābhito heṭṭhāpi.
યથા દિવા તથા રત્તિન્તિ યથા અયં કાયો દિવા ‘‘અક્ખિમ્હા અક્ખિગૂથકો’’તિઆદિના (સુ॰ નિ॰ ૧૯૯) અસુચિ પગ્ઘરતિ, તથા રત્તિમ્પિ. યથા રત્તિં તથા દિવાતિ યથા ચ રત્તિં અયં કાયો અસુચિ પગ્ઘરતિ, તથા દિવાપિ, નયિમસ્સ કાલવિભાગેન અઞ્ઞથાભાવોતિ અત્થો. યથા પુરે તથા પચ્છાતિ યથા અયં કાયો પુરે પુબ્બે તરુણકાલે અસુચિ દુગ્ગન્ધો જેગુચ્છો પટિક્કૂલો, તથા ચ પચ્છા જિણ્ણકાલે. યથા ચ પચ્છા જિણ્ણકાલે અસુચિઆદિસભાવો, તથા પુરે તરુણકાલેપિ . યથા વા પુરે અતીતકાલે સવિઞ્ઞાણકાલે અસુચિઆદિસભાવો ચ અનિચ્ચાદિસભાવો ચ, તથા પચ્છા અનાગતકાલે અવિઞ્ઞાણકાલેતિ એવમ્પેત્થ અત્થો વેદિતબ્બો.
Yathādivā tathā rattinti yathā ayaṃ kāyo divā ‘‘akkhimhā akkhigūthako’’tiādinā (su. ni. 199) asuci paggharati, tathā rattimpi. Yathā rattiṃ tathā divāti yathā ca rattiṃ ayaṃ kāyo asuci paggharati, tathā divāpi, nayimassa kālavibhāgena aññathābhāvoti attho. Yathā pure tathā pacchāti yathā ayaṃ kāyo pure pubbe taruṇakāle asuci duggandho jeguccho paṭikkūlo, tathā ca pacchā jiṇṇakāle. Yathā ca pacchā jiṇṇakāle asuciādisabhāvo, tathā pure taruṇakālepi . Yathā vā pure atītakāle saviññāṇakāle asuciādisabhāvo ca aniccādisabhāvo ca, tathā pacchā anāgatakāle aviññāṇakāleti evampettha attho veditabbo.
પઞ્ચઙ્ગિકેન તુરિયેનાતિ ‘‘આતતં વિતતં આતતવિતતં ઘનં સુસીર’’ન્તિ એવં પઞ્ચઙ્ગિકેન પઞ્ચહિ અઙ્ગેહિ સમન્નાગતેન તુરિયેન પરિચરિયમાનસ્સ કામસુખસમઙ્ગિનો ઇસ્સરજનસ્સ તાદિસી તથારૂપા રતિ સુખસ્સાદો ન હોતિ. યથા એકગ્ગચિત્તસ્સ, સમ્મા ધમ્મં વિપસ્સતોતિ સમથવિપસ્સનં યુગનદ્ધં કત્વા ઇન્દ્રિયાનં એકરસભાવેન વીથિપટિપન્નાય વિપસ્સનાય ખન્ધાનં ઉદયબ્બયં પસ્સન્તસ્સ યોગાવચરસ્સ યાદિસા ધમ્મરતિ, તસ્સા કલમ્પિ કામરતિ ન ઉપેતીતિ. વુત્તઞ્હેતં ભગવતા –
Pañcaṅgikena turiyenāti ‘‘ātataṃ vitataṃ ātatavitataṃ ghanaṃ susīra’’nti evaṃ pañcaṅgikena pañcahi aṅgehi samannāgatena turiyena paricariyamānassa kāmasukhasamaṅgino issarajanassa tādisī tathārūpā rati sukhassādo na hoti. Yathā ekaggacittassa, sammā dhammaṃ vipassatoti samathavipassanaṃ yuganaddhaṃ katvā indriyānaṃ ekarasabhāvena vīthipaṭipannāya vipassanāya khandhānaṃ udayabbayaṃ passantassa yogāvacarassa yādisā dhammarati, tassā kalampi kāmarati na upetīti. Vuttañhetaṃ bhagavatā –
‘‘યતો યતો સમ્મસતિ, ખન્ધાનં ઉદયબ્બયં;
‘‘Yato yato sammasati, khandhānaṃ udayabbayaṃ;
લભતી પીતિપામોજ્જં, અમતં તં વિજાનત’’ન્તિ. (ધ॰ પ॰ ૩૭૪);
Labhatī pītipāmojjaṃ, amataṃ taṃ vijānata’’nti. (dha. pa. 374);
ઇમા એવ ચ થેરસ્સ અઞ્ઞાબ્યાકરણગાથાપિ અહેસું.
Imā eva ca therassa aññābyākaraṇagāthāpi ahesuṃ.
કુલ્લત્થેરગાથાવણ્ણના નિટ્ઠિતા.
Kullattheragāthāvaṇṇanā niṭṭhitā.
Related texts:
તિપિટક (મૂલ) • Tipiṭaka (Mūla) / સુત્તપિટક • Suttapiṭaka / ખુદ્દકનિકાય • Khuddakanikāya / થેરગાથાપાળિ • Theragāthāpāḷi / ૪. કુલ્લત્થેરગાથા • 4. Kullattheragāthā