Library / Tipiṭaka / તિપિટક • Tipiṭaka / થેરગાથા-અટ્ઠકથા • Theragāthā-aṭṭhakathā |
૨. દુતિયવગ્ગો
2. Dutiyavaggo
૧. મહાચુન્દત્થેરગાથાવણ્ણના
1. Mahācundattheragāthāvaṇṇanā
સુસ્સૂસાતિ આયસ્મતો મહાચુન્દત્થેરસ્સ ગાથા. કા ઉપ્પત્તિ? અયમ્પિ પુરિમબુદ્ધેસુ કતાધિકારો તત્થ તત્થ ભવે પુઞ્ઞાનિ ઉપચિનન્તો વિપસ્સિસ્સ ભગવતો કાલે કુમ્ભકારકુલે નિબ્બત્તિત્વા વિઞ્ઞુતં પત્તો કુમ્ભકારકમ્મેન જીવન્તો એકદિવસં સત્થારં દિસ્વા પસન્નમાનસો એકં મત્તિકાપત્તં સ્વાભિસઙ્ખતં કત્વા ભગવતો અદાસિ. સો તેન પુઞ્ઞકમ્મેન દેવમનુસ્સેસુ સંસરન્તો ઇમસ્મિં બુદ્ધુપ્પાદે મગધરટ્ઠે નાલકગામે રૂપસારિયા બ્રાહ્મણિયા પુત્તો સારિપુત્તત્થેરસ્સ કનિટ્ઠભાતા હુત્વા નિબ્બત્તિ, ચુન્દોતિસ્સ નામં અહોસિ. સો વયપ્પત્તો ધમ્મસેનાપતિં અનુપબ્બજિત્વા તં નિસ્સાય વિપસ્સનં પટ્ઠપેત્વા ઘટેન્તો વાયમન્તો નચિરસ્સેવ છળભિઞ્ઞો અહોસિ. તેન વુત્તં અપદાને (અપ॰ થેર ૨.૫૧.૩૯-૫૦) –
Sussūsāti āyasmato mahācundattherassa gāthā. Kā uppatti? Ayampi purimabuddhesu katādhikāro tattha tattha bhave puññāni upacinanto vipassissa bhagavato kāle kumbhakārakule nibbattitvā viññutaṃ patto kumbhakārakammena jīvanto ekadivasaṃ satthāraṃ disvā pasannamānaso ekaṃ mattikāpattaṃ svābhisaṅkhataṃ katvā bhagavato adāsi. So tena puññakammena devamanussesu saṃsaranto imasmiṃ buddhuppāde magadharaṭṭhe nālakagāme rūpasāriyā brāhmaṇiyā putto sāriputtattherassa kaniṭṭhabhātā hutvā nibbatti, cundotissa nāmaṃ ahosi. So vayappatto dhammasenāpatiṃ anupabbajitvā taṃ nissāya vipassanaṃ paṭṭhapetvā ghaṭento vāyamanto nacirasseva chaḷabhiñño ahosi. Tena vuttaṃ apadāne (apa. thera 2.51.39-50) –
‘‘નગરે હંસવતિયા, કુમ્ભકારો અહોસહં;
‘‘Nagare haṃsavatiyā, kumbhakāro ahosahaṃ;
અદ્દસં વિરજં બુદ્ધં, ઓઘતિણ્ણમનાસવં.
Addasaṃ virajaṃ buddhaṃ, oghatiṇṇamanāsavaṃ.
‘‘સુકતં મત્તિકાપત્તં, બુદ્ધસેટ્ઠસ્સદાસહં;
‘‘Sukataṃ mattikāpattaṃ, buddhaseṭṭhassadāsahaṃ;
પત્તં દત્વા ભગવતો, ઉજુભૂતસ્સ તાદિનો.
Pattaṃ datvā bhagavato, ujubhūtassa tādino.
‘‘ભવે નિબ્બત્તમાનોહં, સોણ્ણથાલે લભામહં;
‘‘Bhave nibbattamānohaṃ, soṇṇathāle labhāmahaṃ;
રૂપિમયે ચ સોવણ્ણે, તટ્ટિકે ચ મણીમયે.
Rūpimaye ca sovaṇṇe, taṭṭike ca maṇīmaye.
‘‘પાતિયો પરિભુઞ્જામિ, પુઞ્ઞકમ્મસ્સિદં ફલં;
‘‘Pātiyo paribhuñjāmi, puññakammassidaṃ phalaṃ;
યસાનઞ્ચ ધનાનઞ્ચ, અગ્ગભૂતો ચ હોમહં.
Yasānañca dhanānañca, aggabhūto ca homahaṃ.
‘‘યથાપિ ભદ્દકે ખેત્તે, બીજં અપ્પમ્પિ રોપિતં;
‘‘Yathāpi bhaddake khette, bījaṃ appampi ropitaṃ;
સમ્માધારં પવેચ્છન્તે, ફલં તોસેતિ કસ્સકં.
Sammādhāraṃ pavecchante, phalaṃ toseti kassakaṃ.
‘‘તથેવિદં પત્તદાનં, બુદ્ધખેત્તમ્હિ રોપિતં;
‘‘Tathevidaṃ pattadānaṃ, buddhakhettamhi ropitaṃ;
પીતિધારે પવસ્સન્તે, ફલં મં તોસયિસ્સતિ.
Pītidhāre pavassante, phalaṃ maṃ tosayissati.
‘‘યાવતા ખેત્તા વિજ્જન્તિ, સઙ્ઘાપિ ચ ગણાપિ ચ;
‘‘Yāvatā khettā vijjanti, saṅghāpi ca gaṇāpi ca;
બુદ્ધખેત્તસમો નત્થિ, સુખદો સબ્બપાણિનં.
Buddhakhettasamo natthi, sukhado sabbapāṇinaṃ.
‘‘નમો તે પુરિસાજઞ્ઞ, નમો તે પુરિસુત્તમ;
‘‘Namo te purisājañña, namo te purisuttama;
એકપત્તં દદિત્વાન, પત્તોમ્હિ અચલં પદં.
Ekapattaṃ daditvāna, pattomhi acalaṃ padaṃ.
‘‘એકનવુતિતો કપ્પે, યં પત્તમદદિં તદા;
‘‘Ekanavutito kappe, yaṃ pattamadadiṃ tadā;
દુગ્ગતિં નાભિજાનામિ, પત્તદાનસ્સિદં ફલં.
Duggatiṃ nābhijānāmi, pattadānassidaṃ phalaṃ.
‘‘કિલેસા ઝાપિતા મય્હં…પે॰… કતં બુદ્ધસ્સ સાસન’’ન્તિ.
‘‘Kilesā jhāpitā mayhaṃ…pe… kataṃ buddhassa sāsana’’nti.
છળભિઞ્ઞો પન હુત્વા અત્તના પટિલદ્ધસમ્પત્તિયા કારણભૂતં ગરૂપનિસ્સયં વિવેકવાસઞ્ચ કિત્તેન્તો –
Chaḷabhiñño pana hutvā attanā paṭiladdhasampattiyā kāraṇabhūtaṃ garūpanissayaṃ vivekavāsañca kittento –
૧૪૧.
141.
‘‘સુસ્સૂસા સુતવદ્ધની, સુતં પઞ્ઞાય વદ્ધનં;
‘‘Sussūsā sutavaddhanī, sutaṃ paññāya vaddhanaṃ;
પઞ્ઞાય અત્થં જાનાતિ, ઞાતો અત્થો સુખાવહો.
Paññāya atthaṃ jānāti, ñāto attho sukhāvaho.
૧૪૨.
142.
‘‘સેવેથ પન્તાનિ સેનાસનાનિ, ચરેય્ય સંયોજનવિપ્પમોક્ખં;
‘‘Sevetha pantāni senāsanāni, careyya saṃyojanavippamokkhaṃ;
સચે રતિં નાધિગચ્છેય્ય તત્થ, સઙ્ઘે વસે રક્ખિતત્તો સતીમા’’તિ. –
Sace ratiṃ nādhigaccheyya tattha, saṅghe vase rakkhitatto satīmā’’ti. –
ગાથાદ્વયં અભાસિ.
Gāthādvayaṃ abhāsi.
તત્થ સુસ્સૂસાતિ સોતબ્બયુત્તસ્સ સબ્બસુતસ્સ સોતુમિચ્છા, ગરુસન્નિવાસોપિ. દિટ્ઠધમ્મિકાદિભેદઞ્હિ અત્થં સોતુમિચ્છન્તેન કલ્યાણમિત્તે ઉપસઙ્કમિત્વા વત્તકરણેન પયિરુપાસિત્વા યદા તે પયિરુપાસનાય આરાધિતચિત્તા કઞ્ચિ ઉપનિસીદિતુકામા હોન્તિ, અથ ને ઉપનિસીદિત્વા અધિગતાય સોતુમિચ્છાય ઓહિતસોતેન સોતબ્બં હોતીતિ ગરુસન્નિવાસોપિ સુસ્સૂસાહેતુતાય ‘‘સુસ્સૂસા’’તિ વુચ્ચતિ. સા પનાયં સુસ્સૂસા સચ્ચપટિચ્ચસમુપ્પાદાદિપટિસંયુત્તં સુતં તંસમઙ્ગિનો પુગ્ગલસ્સ વડ્ઢેતિ બ્રૂહેતીતિ સુતવદ્ધની, બાહુસચ્ચકારીતિ અત્થો. સુતં પઞ્ઞાય વદ્ધનન્તિ યં તં ‘‘સુતધરો સુતસન્નિચયો’’તિ (મ॰ નિ॰ ૧.૩૩૯; અ॰ નિ॰ ૪.૨૨) ‘‘ઇધેકચ્ચસ્સ બહુકં સુતં હોતિ સુત્તં ગેય્યં વેય્યાકરણ’’ન્તિ (અ॰ નિ॰ ૪.૬) ચ એવમાદિના નયેન વુત્તં બાહુસચ્ચં, તં અકુસલપ્પહાનકુસલાધિગમનહેતુભૂતં પઞ્ઞં વદ્ધેતીતિ સુતં પઞ્ઞાય વદ્ધનં, વુત્તઞ્હેતં ભગવતા –
Tattha sussūsāti sotabbayuttassa sabbasutassa sotumicchā, garusannivāsopi. Diṭṭhadhammikādibhedañhi atthaṃ sotumicchantena kalyāṇamitte upasaṅkamitvā vattakaraṇena payirupāsitvā yadā te payirupāsanāya ārādhitacittā kañci upanisīditukāmā honti, atha ne upanisīditvā adhigatāya sotumicchāya ohitasotena sotabbaṃ hotīti garusannivāsopi sussūsāhetutāya ‘‘sussūsā’’ti vuccati. Sā panāyaṃ sussūsā saccapaṭiccasamuppādādipaṭisaṃyuttaṃ sutaṃ taṃsamaṅgino puggalassa vaḍḍheti brūhetīti sutavaddhanī, bāhusaccakārīti attho. Sutaṃ paññāya vaddhananti yaṃ taṃ ‘‘sutadharo sutasannicayo’’ti (ma. ni. 1.339; a. ni. 4.22) ‘‘idhekaccassa bahukaṃ sutaṃ hoti suttaṃ geyyaṃ veyyākaraṇa’’nti (a. ni. 4.6) ca evamādinā nayena vuttaṃ bāhusaccaṃ, taṃ akusalappahānakusalādhigamanahetubhūtaṃ paññaṃ vaddhetīti sutaṃ paññāya vaddhanaṃ, vuttañhetaṃ bhagavatā –
‘‘સુતાવુધો ખો, ભિક્ખવે, અરિયસાવકો અકુસલં પજહતિ, કુસલં ભાવેતિ, સાવજ્જં પજહતિ, અનવજ્જં ભાવેતિ, સુદ્ધં અત્તાનં પરિહરતી’’તિ (અ॰ નિ॰ ૭.૬૭).
‘‘Sutāvudho kho, bhikkhave, ariyasāvako akusalaṃ pajahati, kusalaṃ bhāveti, sāvajjaṃ pajahati, anavajjaṃ bhāveti, suddhaṃ attānaṃ pariharatī’’ti (a. ni. 7.67).
પઞ્ઞાય અત્થં જાનાતીતિ બહુસ્સુતો સુતમયઞાણે ઠિતો તં પટિપત્તિં પટિપજ્જન્તો સુતાનુસારેન અત્થૂપપરિક્ખાય ધમ્મનિજ્ઝાનેન ભાવનાય ચ લોકિયલોકુત્તરભેદં દિટ્ઠધમ્માદિવિભાગં દુક્ખાદિવિભાગઞ્ચ અત્થં યથાભૂતં પજાનાતિ ચ પટિવિજ્ઝતિ ચ, તેનાહ ભગવા –
Paññāya atthaṃ jānātīti bahussuto sutamayañāṇe ṭhito taṃ paṭipattiṃ paṭipajjanto sutānusārena atthūpaparikkhāya dhammanijjhānena bhāvanāya ca lokiyalokuttarabhedaṃ diṭṭhadhammādivibhāgaṃ dukkhādivibhāgañca atthaṃ yathābhūtaṃ pajānāti ca paṭivijjhati ca, tenāha bhagavā –
‘‘સુતસ્સ યથાપરિયત્તસ્સ અત્થમઞ્ઞાય ધમ્મમઞ્ઞાય ધમ્માનુધમ્મપ્પટિપન્નો હોતી’’તિ (અ॰ નિ॰ ૪.૬).
‘‘Sutassa yathāpariyattassa atthamaññāya dhammamaññāya dhammānudhammappaṭipanno hotī’’ti (a. ni. 4.6).
‘‘ધતાનં ધમ્માનં અત્થં ઉપપરિક્ખતિ, અત્થં ઉપપરિક્ખતો ધમ્મા નિજ્ઝાનં ખમન્તિ, ધમ્મનિજ્ઝાનક્ખન્તિયા સતિ છન્દો જાયતિ, છન્દજાતો ઉસ્સહતિ, ઉસ્સહિત્વા તુલેતિ, તુલયિત્વા પદહતિ, પહિતત્તો સમાનો કાયેન ચેવ પરમસચ્ચં સચ્છિકરોતિ, પઞ્ઞાય ચ નં અતિવિજ્ઝ પસ્સતી’’તિ (મ॰ નિ॰ ૨.૪૩૨) ચ.
‘‘Dhatānaṃ dhammānaṃ atthaṃ upaparikkhati, atthaṃ upaparikkhato dhammā nijjhānaṃ khamanti, dhammanijjhānakkhantiyā sati chando jāyati, chandajāto ussahati, ussahitvā tuleti, tulayitvā padahati, pahitatto samāno kāyena ceva paramasaccaṃ sacchikaroti, paññāya ca naṃ ativijjha passatī’’ti (ma. ni. 2.432) ca.
ઞાતો અત્થો સુખાવહોતિ યથાવુત્તો દિટ્ઠધમ્મિકાદિઅત્થો ચેવ દુક્ખાદિઅત્થો ચ યાથાવતો ઞાતો અધિગતો લોકિયલોકુત્તરભેદં સુખં આવહતિ નિપ્ફાદેતીતિ અત્થો.
Ñāto attho sukhāvahoti yathāvutto diṭṭhadhammikādiattho ceva dukkhādiattho ca yāthāvato ñāto adhigato lokiyalokuttarabhedaṃ sukhaṃ āvahati nipphādetīti attho.
ઠિતાય ભાવનાપઞ્ઞાય સુતમત્તેનેવ ન સિજ્ઝતીતિ તસ્સા પટિપજ્જનવિધિં દસ્સેન્તો ‘‘સેવેથ…પે॰…વિપ્પમોક્ખ’’ન્તિ આહ. તત્થ સેવેથ પન્તાનિ સેનાસનાનીતિ કાયવિવેકમાહ. તેન સંયોજનપ્પહાનસ્સ ચ વક્ખમાનત્તા વિવેકારહસ્સેવ વિવેકવાસોતિ સીલસંવરાદયો ઇધ અવુત્તસિદ્ધા વેદિતબ્બા. ચરેય્ય સંયોજનવિપ્પમોક્ખન્તિ યથા સંયોજનેહિ ચિત્તં વિપ્પમુચ્ચતિ, તથા વિપસ્સનાભાવનં મગ્ગભાવનઞ્ચ ચરેય્ય પટિપજ્જેય્યાતિ અત્થો. સચે રતિં નાધિગચ્છેય્ય તત્થાતિ તેસુ પન્તસેનાસનેસુ યથાલદ્ધેસુ અધિકુસલધમ્મેસુ ચ રતિં પુબ્બેનાપરં વિસેસસ્સ અલાભતો અભિરતિં ન લભેય્ય, સઙ્ઘે ભિક્ખુસમૂહે રક્ખિતત્તો કમ્મટ્ઠાનપરિગણ્હનતો રક્ખિતચિત્તો છસુ દ્વારેસુ સતિઆરક્ખાય ઉપટ્ઠપનેન સતિમા વસેય્ય વિહરેય્ય, એવં વિહરન્તસ્સ ચ અપિ નામ સંયોજનવિપ્પમોક્ખો ભવેય્યાતિ અધિપ્પાયો.
Ṭhitāya bhāvanāpaññāya sutamatteneva na sijjhatīti tassā paṭipajjanavidhiṃ dassento ‘‘sevetha…pe…vippamokkha’’nti āha. Tattha sevetha pantāni senāsanānīti kāyavivekamāha. Tena saṃyojanappahānassa ca vakkhamānattā vivekārahasseva vivekavāsoti sīlasaṃvarādayo idha avuttasiddhā veditabbā. Careyya saṃyojanavippamokkhanti yathā saṃyojanehi cittaṃ vippamuccati, tathā vipassanābhāvanaṃ maggabhāvanañca careyya paṭipajjeyyāti attho. Sace ratiṃ nādhigaccheyya tatthāti tesu pantasenāsanesu yathāladdhesu adhikusaladhammesu ca ratiṃ pubbenāparaṃ visesassa alābhato abhiratiṃ na labheyya, saṅghe bhikkhusamūhe rakkhitatto kammaṭṭhānaparigaṇhanato rakkhitacitto chasu dvāresu satiārakkhāya upaṭṭhapanena satimā vaseyya vihareyya, evaṃ viharantassa ca api nāma saṃyojanavippamokkho bhaveyyāti adhippāyo.
મહાચુન્દત્થેરગાથાવણ્ણના નિટ્ઠિતા.
Mahācundattheragāthāvaṇṇanā niṭṭhitā.
Related texts:
તિપિટક (મૂલ) • Tipiṭaka (Mūla) / સુત્તપિટક • Suttapiṭaka / ખુદ્દકનિકાય • Khuddakanikāya / થેરગાથાપાળિ • Theragāthāpāḷi / ૧. મહાચુન્દત્થેરગાથા • 1. Mahācundattheragāthā