Library / Tipiṭaka / તિપિટક • Tipiṭaka / જાતક-અટ્ઠકથા • Jātaka-aṭṭhakathā

    [૫૩૪] ૨. મહાહંસજાતકવણ્ણના

    [534] 2. Mahāhaṃsajātakavaṇṇanā

    એતે હંસા પક્કમન્તીતિ ઇદં સત્થા વેળુવને વિહરન્તો આનન્દથેરસ્સ જીવિતપરિચ્ચાગમેવ આરબ્ભ કથેસિ. વત્થુ હેટ્ઠા વુત્તસદિસમેવ, ઇધ પન સત્થા અતીતં આહરન્તો ઇદમાહરિ.

    Ete haṃsā pakkamantīti idaṃ satthā veḷuvane viharanto ānandatherassa jīvitapariccāgameva ārabbha kathesi. Vatthu heṭṭhā vuttasadisameva, idha pana satthā atītaṃ āharanto idamāhari.

    અતીતે બારાણસિયં સંયમસ્સ નામ બારાણસિરઞ્ઞો ખેમા નામ અગ્ગમહેસી અહોસિ. તદા બોધિસત્તો નવુતિહંસસહસ્સપરિવુતો ચિત્તકૂટે વિહાસિ. અથેકદિવસં ખેમા દેવી પચ્ચૂસસમયે સુપિનં અદ્દસ. સુવણ્ણવણ્ણા હંસા આગન્ત્વા રાજપલ્લઙ્કે નિસીદિત્વા મધુરસ્સરેન ધમ્મકથં કથેસું. દેવિયા સાધુકારં દત્વા ધમ્મં સુણન્તિયા ધમ્મસ્સવનેન અતિત્તાય એવ રત્તિ વિભાયિ. હંસા ધમ્મં કથેત્વા સીહપઞ્જરેન નિક્ખમિત્વા અગમંસુ. સા વેગેનુટ્ઠાય ‘‘પલાયમાને હંસે ગણ્હથ ગણ્હથા’’તિ વત્વા હત્થં પસારેન્તીયેવ પબુજ્ઝિ. તસ્સા કથં સુત્વા પરિચારિકાયો ‘‘કુહિં હંસા’’તિ થોકં અવહસિંસુ. સા તસ્મિં ખણે સુપિનભાવં ઞત્વા ચિન્તેસિ – ‘‘અહં અભૂતં ન પસ્સામિ, અદ્ધા ઇમસ્મિં લોકે સુવણ્ણવણ્ણા હંસા ભવિસ્સન્તિ, સચે ખો પન ‘સુવણ્ણહંસાનં ધમ્મં સોતુકામામ્હી’તિ રાજાનં વક્ખામિ, ‘અમ્હેહિ સુવણ્ણહંસા નામ ન દિટ્ઠપુબ્બા, હંસાનઞ્ચ કથા નામ અભૂતાયેવા’તિ વત્વા નિરુસ્સુક્કો ભવિસ્સતિ, ‘દોહળો’તિ વુત્તે પન યેન કેનચિ ઉપાયેન પરિયેસિસ્સતિ, એવં મે મનોરથો સમિજ્ઝિસ્સતી’’તિ. સા ગિલાનાલયં દસ્સેત્વા પરિચારિકાનં સઞ્ઞં દત્વા નિપજ્જિ.

    Atīte bārāṇasiyaṃ saṃyamassa nāma bārāṇasirañño khemā nāma aggamahesī ahosi. Tadā bodhisatto navutihaṃsasahassaparivuto cittakūṭe vihāsi. Athekadivasaṃ khemā devī paccūsasamaye supinaṃ addasa. Suvaṇṇavaṇṇā haṃsā āgantvā rājapallaṅke nisīditvā madhurassarena dhammakathaṃ kathesuṃ. Deviyā sādhukāraṃ datvā dhammaṃ suṇantiyā dhammassavanena atittāya eva ratti vibhāyi. Haṃsā dhammaṃ kathetvā sīhapañjarena nikkhamitvā agamaṃsu. Sā vegenuṭṭhāya ‘‘palāyamāne haṃse gaṇhatha gaṇhathā’’ti vatvā hatthaṃ pasārentīyeva pabujjhi. Tassā kathaṃ sutvā paricārikāyo ‘‘kuhiṃ haṃsā’’ti thokaṃ avahasiṃsu. Sā tasmiṃ khaṇe supinabhāvaṃ ñatvā cintesi – ‘‘ahaṃ abhūtaṃ na passāmi, addhā imasmiṃ loke suvaṇṇavaṇṇā haṃsā bhavissanti, sace kho pana ‘suvaṇṇahaṃsānaṃ dhammaṃ sotukāmāmhī’ti rājānaṃ vakkhāmi, ‘amhehi suvaṇṇahaṃsā nāma na diṭṭhapubbā, haṃsānañca kathā nāma abhūtāyevā’ti vatvā nirussukko bhavissati, ‘dohaḷo’ti vutte pana yena kenaci upāyena pariyesissati, evaṃ me manoratho samijjhissatī’’ti. Sā gilānālayaṃ dassetvā paricārikānaṃ saññaṃ datvā nipajji.

    રાજા રાજાસને નિસિન્નો તસ્સા દસ્સનવેલાય તં અદિસ્વા ‘‘કહં, ખેમા દેવી’’તિ પુચ્છિત્વા ‘‘ગિલાના’’તિ સુત્વા તસ્સા સન્તિકં ગન્ત્વા સયનેકદેસે નિસીદિત્વા પિટ્ઠિં પરિમજ્જન્તો ‘‘કિં તે અફાસુક’’ન્તિ પુચ્છિ. ‘‘દેવ અઞ્ઞં અફાસુકં નત્થિ, દોહળો પન મે ઉપ્પન્નો’’તિ. તેન હિ ‘‘ભણ, દેવિ, યં ઇચ્છસિ, તં સીઘં તે ઉપનામેસ્સામી’’તિ. ‘‘મહારાજ, અહમેકસ્સ સુવણ્ણહંસસ્સ સમુસ્સિતસેતચ્છત્તે રાજપલ્લઙ્કે નિસિન્નસ્સ ગન્ધમાલાદીહિ પૂજં કત્વા સાધુકારં દદમાના ધમ્મકથં સોતુમિચ્છામિ, સચે લભામિ, ઇચ્ચેતં કુસલં, નો ચે, જીવિતં મે નત્થી’’તિ. અથ નં રાજા ‘‘સચે મનુસ્સલોકે અત્થિ, લભિસ્સસિ , મા ચિન્તયી’’તિ અસ્સાસેત્વા સિરિગબ્ભતો નિક્ખમ્મ અમચ્ચેહિ સદ્ધિં મન્તેસિ – ‘‘અમ્ભો, ખેમા દેવી, ‘સુવણ્ણહંસસ્સ ધમ્મકથં સોતું લભન્તી જીવિસ્સામિ, અલભન્તિયા મે જીવિતં નત્થી’તિ વદતિ, અત્થિ નુ ખો સુવણ્ણવણ્ણા હંસા’’તિ. ‘‘દેવ અમ્હેહિ નેવ દિટ્ઠપુબ્બા ન સુતપુબ્બા’’તિ. ‘‘કે પન જાનેય્યુ’’ન્તિ? ‘‘બ્રાહ્મણા, દેવા’’તિ. રાજા બ્રાહ્મણે પક્કોસાપેત્વા સક્કારં કત્વા પુચ્છિ – ‘‘હોન્તિ નુ ખો આચરિયા સુવણ્ણવણ્ણા હંસા’’તિ? ‘‘આમ, મહારાજ અમ્હાકં મન્તેસુમચ્છા, કક્કટકા, કચ્છપા, મિગા, મોરા, હંસાતિ છ એતે તિરચ્છાનગતા સુવણ્ણવણ્ણા હોન્તીતિ આગતા, તત્થ ધતરટ્ઠકુલહંસા નામ પણ્ડિતા ઞાણસમ્પન્ના, ઇતિ મનુસ્સેહિ સદ્ધિં સત્ત સુવણ્ણવણ્ણા હોન્તી’’તિ.

    Rājā rājāsane nisinno tassā dassanavelāya taṃ adisvā ‘‘kahaṃ, khemā devī’’ti pucchitvā ‘‘gilānā’’ti sutvā tassā santikaṃ gantvā sayanekadese nisīditvā piṭṭhiṃ parimajjanto ‘‘kiṃ te aphāsuka’’nti pucchi. ‘‘Deva aññaṃ aphāsukaṃ natthi, dohaḷo pana me uppanno’’ti. Tena hi ‘‘bhaṇa, devi, yaṃ icchasi, taṃ sīghaṃ te upanāmessāmī’’ti. ‘‘Mahārāja, ahamekassa suvaṇṇahaṃsassa samussitasetacchatte rājapallaṅke nisinnassa gandhamālādīhi pūjaṃ katvā sādhukāraṃ dadamānā dhammakathaṃ sotumicchāmi, sace labhāmi, iccetaṃ kusalaṃ, no ce, jīvitaṃ me natthī’’ti. Atha naṃ rājā ‘‘sace manussaloke atthi, labhissasi , mā cintayī’’ti assāsetvā sirigabbhato nikkhamma amaccehi saddhiṃ mantesi – ‘‘ambho, khemā devī, ‘suvaṇṇahaṃsassa dhammakathaṃ sotuṃ labhantī jīvissāmi, alabhantiyā me jīvitaṃ natthī’ti vadati, atthi nu kho suvaṇṇavaṇṇā haṃsā’’ti. ‘‘Deva amhehi neva diṭṭhapubbā na sutapubbā’’ti. ‘‘Ke pana jāneyyu’’nti? ‘‘Brāhmaṇā, devā’’ti. Rājā brāhmaṇe pakkosāpetvā sakkāraṃ katvā pucchi – ‘‘honti nu kho ācariyā suvaṇṇavaṇṇā haṃsā’’ti? ‘‘Āma, mahārāja amhākaṃ mantesumacchā, kakkaṭakā, kacchapā, migā, morā, haṃsāti cha ete tiracchānagatā suvaṇṇavaṇṇā hontīti āgatā, tattha dhataraṭṭhakulahaṃsā nāma paṇḍitā ñāṇasampannā, iti manussehi saddhiṃ satta suvaṇṇavaṇṇā hontī’’ti.

    તં સુત્વા રાજા અત્તમનો હુત્વા ‘‘કહં નુ ખો આચરિયા ધતરટ્ઠહંસા વસન્તી’’તિ પુચ્છિત્વા ‘‘ન જાનામ, મહારાજા’’તિ વુત્તે ‘‘અથ કે પન જાનિસ્સન્તી’’તિ વત્વા ‘‘લુદ્દપુત્તા’’તિ વુત્તે સબ્બે અત્તનો વિજિતે લુદ્દકે સન્નિપાતાપેત્વા પુચ્છિ – ‘‘તાતા, સુવણ્ણવણ્ણા ધતરટ્ઠકુલહંસા નામ કહં વસન્તી’’તિ? અથેકો લુદ્દો ‘‘હિમવન્તે કિર, દેવ, ચિત્તકૂટપબ્બતેતિ નો કુલપરમ્પરાય કથેન્તી’’તિ આહ. ‘‘જાનાસિ પન નેસં ગહણૂપાય’’ન્તિ? ‘‘ન જાનામિ, દેવા’’તિ. ‘‘કે પન જાનિસ્સન્તી’’તિ? બ્રાહ્મણાતિ. સો બ્રાહ્મણપણ્ડિતે પક્કોસાપેત્વા ચિત્તકૂટપબ્બતે સુવણ્ણવણ્ણાનં હંસાનં અત્થિભાવં આરોચેત્વા ‘‘જાનાથ નુ ખો તેસં ગહણૂપાય’’ન્તિ પુચ્છિ. ‘‘મહારાજ, કિં તેહિ ગન્ત્વા ગહિતેહિ, ઉપાયેન તે નગરસમીપં આનેત્વા ગહેસ્સામા’’તિ. ‘‘કો પન ઉપાયો’’તિ? ‘‘મહારાજ, નગરતો અવિદૂરે ઉત્તરેન તિગાવુતમત્તે તિગાવુતપ્પમાણં ખેમં નામ સરં કારાપેત્વા ઉદકસ્સ પૂરેત્વા નાનાધઞ્ઞાનિ રોપેત્વા પઞ્ચવણ્ણપદુમસઞ્છન્નં કારાપેત્વા એકં પણ્ડિતં નેસાદં પટિચ્છાપેત્વા મનુસ્સાનં ઉપગન્તું અદત્વા ચતૂસુ કણ્ણેસુ ઠિતેહિ અભયં ઘોસાપેથ, તં સુત્વા નાનાસકુણા દસ દિસા ઓતરિસ્સન્તિ, તેપિ હંસા પરમ્પરાય તસ્સ સરસ્સ ખેમભાવં સુત્વા આગચ્છિસ્સન્તિ, અથ ને વાલપાસેહિ બન્ધાપેત્વા ગણ્હાપેય્યાથા’’તિ.

    Taṃ sutvā rājā attamano hutvā ‘‘kahaṃ nu kho ācariyā dhataraṭṭhahaṃsā vasantī’’ti pucchitvā ‘‘na jānāma, mahārājā’’ti vutte ‘‘atha ke pana jānissantī’’ti vatvā ‘‘luddaputtā’’ti vutte sabbe attano vijite luddake sannipātāpetvā pucchi – ‘‘tātā, suvaṇṇavaṇṇā dhataraṭṭhakulahaṃsā nāma kahaṃ vasantī’’ti? Atheko luddo ‘‘himavante kira, deva, cittakūṭapabbateti no kulaparamparāya kathentī’’ti āha. ‘‘Jānāsi pana nesaṃ gahaṇūpāya’’nti? ‘‘Na jānāmi, devā’’ti. ‘‘Ke pana jānissantī’’ti? Brāhmaṇāti. So brāhmaṇapaṇḍite pakkosāpetvā cittakūṭapabbate suvaṇṇavaṇṇānaṃ haṃsānaṃ atthibhāvaṃ ārocetvā ‘‘jānātha nu kho tesaṃ gahaṇūpāya’’nti pucchi. ‘‘Mahārāja, kiṃ tehi gantvā gahitehi, upāyena te nagarasamīpaṃ ānetvā gahessāmā’’ti. ‘‘Ko pana upāyo’’ti? ‘‘Mahārāja, nagarato avidūre uttarena tigāvutamatte tigāvutappamāṇaṃ khemaṃ nāma saraṃ kārāpetvā udakassa pūretvā nānādhaññāni ropetvā pañcavaṇṇapadumasañchannaṃ kārāpetvā ekaṃ paṇḍitaṃ nesādaṃ paṭicchāpetvā manussānaṃ upagantuṃ adatvā catūsu kaṇṇesu ṭhitehi abhayaṃ ghosāpetha, taṃ sutvā nānāsakuṇā dasa disā otarissanti, tepi haṃsā paramparāya tassa sarassa khemabhāvaṃ sutvā āgacchissanti, atha ne vālapāsehi bandhāpetvā gaṇhāpeyyāthā’’ti.

    તં સુત્વા રાજા તેહિ વુત્તપદેસે વુત્તપ્પકારં સરં કારાપેત્વા છેકં નેસાદં પક્કોસાપેત્વા તસ્સ સહસ્સં દાપેત્વા ‘‘ત્વં ઇતો પટ્ઠાય અત્તનો કમ્મં મા કરિ, પુત્તદારં તે અહં પોસેસ્સામિ, ત્વં અપ્પમત્તો ખેમં સરં રક્ખન્તો મનુસ્સે પટિક્કમાપેત્વા ચતૂસુ કણ્ણેસુ અભયં ઘોસાપેત્વા આગતાગતે સકુણે મમ આચિક્ખેય્યાસિ, સુવણ્ણહંસેસુ આગતેસુ મહન્તં સક્કારં લભિસ્સસી’’તિ તમસ્સાસેત્વા ખેમં સરં પટિચ્છાપેસિ. સો તતો પટ્ઠાય રઞ્ઞા વુત્તનયેનેવ તત્થ પટિપજ્જિ, ‘‘ખેમં સરં રક્ખતી’’તિ ચસ્સ ‘‘ખેમનેસાદો’’ત્વેવ નામં ઉદપાદિ . તતો પટ્ઠાય ચ નાનપ્પકારા સકુણા ઓતરિંસુ, ‘‘ખેમં નિબ્ભયં સર’’ન્તિ પરમ્પરાઘોસેન નાનાહંસા આગમિંસુ. પઠમં તાવ તિણહંસા આગમિંસુ, તેસં ઘોસેન પણ્ડુહંસા, તેસં ઘોસેન મનોસિલાવણ્ણા હંસા, તેસં ઘોસેન સેતહંસા, તેસં ઘોસેન પાકહંસા આગમિંસુ. તેસુ આગતેસુ ખેમકો રઞ્ઞો આરોચેસિ – ‘‘દેવ, પઞ્ચવણ્ણા હંસા આગન્ત્વા સરે ગોચરં ગણ્હન્તિ, પાકહંસાનં આગતત્તા ઇદાનિ કતિપાહેનેવ સુવણ્ણહંસા આગમિસ્સન્તિ, મા ચિન્તયિત્થ, દેવા’’તિ.

    Taṃ sutvā rājā tehi vuttapadese vuttappakāraṃ saraṃ kārāpetvā chekaṃ nesādaṃ pakkosāpetvā tassa sahassaṃ dāpetvā ‘‘tvaṃ ito paṭṭhāya attano kammaṃ mā kari, puttadāraṃ te ahaṃ posessāmi, tvaṃ appamatto khemaṃ saraṃ rakkhanto manusse paṭikkamāpetvā catūsu kaṇṇesu abhayaṃ ghosāpetvā āgatāgate sakuṇe mama ācikkheyyāsi, suvaṇṇahaṃsesu āgatesu mahantaṃ sakkāraṃ labhissasī’’ti tamassāsetvā khemaṃ saraṃ paṭicchāpesi. So tato paṭṭhāya raññā vuttanayeneva tattha paṭipajji, ‘‘khemaṃ saraṃ rakkhatī’’ti cassa ‘‘khemanesādo’’tveva nāmaṃ udapādi . Tato paṭṭhāya ca nānappakārā sakuṇā otariṃsu, ‘‘khemaṃ nibbhayaṃ sara’’nti paramparāghosena nānāhaṃsā āgamiṃsu. Paṭhamaṃ tāva tiṇahaṃsā āgamiṃsu, tesaṃ ghosena paṇḍuhaṃsā, tesaṃ ghosena manosilāvaṇṇā haṃsā, tesaṃ ghosena setahaṃsā, tesaṃ ghosena pākahaṃsā āgamiṃsu. Tesu āgatesu khemako rañño ārocesi – ‘‘deva, pañcavaṇṇā haṃsā āgantvā sare gocaraṃ gaṇhanti, pākahaṃsānaṃ āgatattā idāni katipāheneva suvaṇṇahaṃsā āgamissanti, mā cintayittha, devā’’ti.

    તં સુત્વા રાજા ‘‘અઞ્ઞેન તત્થ ન ગન્તબ્બં, યો ગચ્છિસ્સતિ, હત્થપાદછેદનઞ્ચ ઘરવિલોપઞ્ચ પાપુણિસ્સતી’’તિ નગર ભેરિં ચરાપેસિ. તતો પટ્ઠાય તત્થ કોચિ ન ગચ્છતિ. ચિત્તકૂટસ્સ પનાવિદૂરે કઞ્ચનગુહાયંપાકહંસા વસન્તિ, તેપિ મહબ્બલા. ધતરટ્ઠકુલેન સદ્ધિં તેસં સરીરવણ્ણોવ વિસેસો. પાકહંસરઞ્ઞો પન ધીતા સુવણ્ણવણ્ણા અહોસિ. સો તં ધતરટ્ઠમહિસ્સરસ્સ અનુરૂપાતિ તસ્સ પાદપરિચારિકં કત્વા પેસેસિ. સા તસ્સ પિયા અહોસિ મનાપા, તેનેવ ચ કારણેન તાનિ દ્વે હંસકુલાનિ અઞ્ઞમઞ્ઞં વિસ્સાસિકાનિ જાતાનિ.

    Taṃ sutvā rājā ‘‘aññena tattha na gantabbaṃ, yo gacchissati, hatthapādachedanañca gharavilopañca pāpuṇissatī’’ti nagara bheriṃ carāpesi. Tato paṭṭhāya tattha koci na gacchati. Cittakūṭassa panāvidūre kañcanaguhāyaṃpākahaṃsā vasanti, tepi mahabbalā. Dhataraṭṭhakulena saddhiṃ tesaṃ sarīravaṇṇova viseso. Pākahaṃsarañño pana dhītā suvaṇṇavaṇṇā ahosi. So taṃ dhataraṭṭhamahissarassa anurūpāti tassa pādaparicārikaṃ katvā pesesi. Sā tassa piyā ahosi manāpā, teneva ca kāraṇena tāni dve haṃsakulāni aññamaññaṃ vissāsikāni jātāni.

    અથેકદિવસં બોધિસત્તસ્સ પરિવારહંસા પાકહંસે પુચ્છિંસુ – ‘‘તુમ્હે ઇમેસુ દિવસેસુ કહં ગોચરં ગણ્હથા’’તિ? ‘‘મયં બારાણસિતો અવિદૂરે ખેમસરે ગોચરં ગણ્હામ, તુમ્હે પન કુહિં આહિણ્ડથા’’તિ. ‘‘અસુકં નામા’’તિ વુત્તે ‘‘કસ્મા ખેમસરં ન ગચ્છથ, સો હિ સરો રમણીયો નાનાસકુણસમાકિણ્ણો પઞ્ચવણ્ણપદુમસઞ્છન્નો નાનાધઞ્ઞફલસમ્પન્નો નાનપ્પકારભમરગણનિકૂજિતો ચતૂસુ કણ્ણેસુ નિચ્ચં પવત્તઅભયઘોસનો, કોચિ નં ઉપસઙ્કમિતું સમત્થો નામ નત્થિ, પગેવ અઞ્ઞં ઉપદ્દવં કાતું, એવરૂપો સો સરો’’તિ ખેમસરં વણ્ણયિંસુ. તે તેસં વચનં સુત્વા ‘‘બારાણસિયા સમીપે કિર એવરૂપો ખેમો નામ સરો અત્થિ, પાકહંસા તત્થ ગન્ત્વા ગોચરં ગણ્હન્તિ, તુમ્હેપિ ધતરટ્ઠમહિસ્સરસ્સ આરોચેથ, સચે અનુજાનાતિ, મયમ્પિ તત્થ ગન્ત્વા ગોચરં ગણ્હેય્યામા’’તિ સુમુખસ્સ કથેસું. સુમુખો રઞ્ઞો આરોચેસિ. સો ચિન્તેસિ – ‘‘મનુસ્સા નામ બહુમાયા ખરમન્તા ઉપાયકુસલા, ભવિતબ્બમેત્થ કારણેન, એત્તકં કાલં એસો સરો નત્થિ, ઇદાનિ અમ્હાકં ગહણત્થાય કતો ભવિસ્સતી’’તિ. સો સુમુખં આહ – ‘‘મા વો તત્થ ગમનં રુચ્ચથ, ન સો સરો તેહિ સુધમ્મતાય કતો, અમ્હાકં ગહણત્થાયેવ કતો, મનુસ્સા નામ બહુમાયા ખરમન્તા ઉપાયકુસલા, તુમ્હે સકેયેવ ગોચરે ચરથા’’તિ .

    Athekadivasaṃ bodhisattassa parivārahaṃsā pākahaṃse pucchiṃsu – ‘‘tumhe imesu divasesu kahaṃ gocaraṃ gaṇhathā’’ti? ‘‘Mayaṃ bārāṇasito avidūre khemasare gocaraṃ gaṇhāma, tumhe pana kuhiṃ āhiṇḍathā’’ti. ‘‘Asukaṃ nāmā’’ti vutte ‘‘kasmā khemasaraṃ na gacchatha, so hi saro ramaṇīyo nānāsakuṇasamākiṇṇo pañcavaṇṇapadumasañchanno nānādhaññaphalasampanno nānappakārabhamaragaṇanikūjito catūsu kaṇṇesu niccaṃ pavattaabhayaghosano, koci naṃ upasaṅkamituṃ samattho nāma natthi, pageva aññaṃ upaddavaṃ kātuṃ, evarūpo so saro’’ti khemasaraṃ vaṇṇayiṃsu. Te tesaṃ vacanaṃ sutvā ‘‘bārāṇasiyā samīpe kira evarūpo khemo nāma saro atthi, pākahaṃsā tattha gantvā gocaraṃ gaṇhanti, tumhepi dhataraṭṭhamahissarassa ārocetha, sace anujānāti, mayampi tattha gantvā gocaraṃ gaṇheyyāmā’’ti sumukhassa kathesuṃ. Sumukho rañño ārocesi. So cintesi – ‘‘manussā nāma bahumāyā kharamantā upāyakusalā, bhavitabbamettha kāraṇena, ettakaṃ kālaṃ eso saro natthi, idāni amhākaṃ gahaṇatthāya kato bhavissatī’’ti. So sumukhaṃ āha – ‘‘mā vo tattha gamanaṃ ruccatha, na so saro tehi sudhammatāya kato, amhākaṃ gahaṇatthāyeva kato, manussā nāma bahumāyā kharamantā upāyakusalā, tumhe sakeyeva gocare carathā’’ti .

    સુવણ્ણહંસા ‘‘ખેમં સરં ગન્તુકામમ્હા’’તિ દુતિયમ્પિ તતિયમ્પિ સુમુખસ્સ આરોચેસું. સો તેસં તત્થ ગન્તુકામતં મહાસત્તસ્સ આરોચેસિ. અથ મહાસત્તો ‘‘મમ ઞાતકા મં નિસ્સાય મા કિલમન્તુ, તેન હિ ગચ્છામા’’તિ નવુતિહંસસહસ્સપરિવુતો તત્થ ગન્ત્વા ગોચરં ગહેત્વા હંસકીળં કીળિત્વા ચિત્તકૂટમેવ પચ્ચાગમિ. ખેમકો તેસં ગોચરં ચરિત્વા ગતકાલે ગન્ત્વા તેસં આગતભાવં રઞ્ઞો આરોચેસિ. રાજા તુટ્ઠચિત્તો હુત્વા, ‘‘સમ્મ ખેમક, એકં વા દ્વે વા હંસે ગણ્હિતું વાયમ, મહન્તં તે યસં દસ્સામી’’તિ વત્વા પરિબ્બયં દત્વા તં ઉય્યોજેસિ. સો તત્થ ગન્ત્વા ચાટિપઞ્જરે નિસીદિત્વા હંસાનં ચરણટ્ઠાનં વીમંસિ. બોધિસત્તા નામ નિલ્લોલુપ્પચારિનો હોન્તિ, તસ્મા મહાસત્તો ઓતિણ્ણટ્ઠાનતો પટ્ઠાય સપદાનં સાલિં ખાદન્તો અગમાસિ. સેસા ઇતો ચિતો ચ ખાદન્તા વિચરિંસુ.

    Suvaṇṇahaṃsā ‘‘khemaṃ saraṃ gantukāmamhā’’ti dutiyampi tatiyampi sumukhassa ārocesuṃ. So tesaṃ tattha gantukāmataṃ mahāsattassa ārocesi. Atha mahāsatto ‘‘mama ñātakā maṃ nissāya mā kilamantu, tena hi gacchāmā’’ti navutihaṃsasahassaparivuto tattha gantvā gocaraṃ gahetvā haṃsakīḷaṃ kīḷitvā cittakūṭameva paccāgami. Khemako tesaṃ gocaraṃ caritvā gatakāle gantvā tesaṃ āgatabhāvaṃ rañño ārocesi. Rājā tuṭṭhacitto hutvā, ‘‘samma khemaka, ekaṃ vā dve vā haṃse gaṇhituṃ vāyama, mahantaṃ te yasaṃ dassāmī’’ti vatvā paribbayaṃ datvā taṃ uyyojesi. So tattha gantvā cāṭipañjare nisīditvā haṃsānaṃ caraṇaṭṭhānaṃ vīmaṃsi. Bodhisattā nāma nilloluppacārino honti, tasmā mahāsatto otiṇṇaṭṭhānato paṭṭhāya sapadānaṃ sāliṃ khādanto agamāsi. Sesā ito cito ca khādantā vicariṃsu.

    અથ લુદ્દપુત્તો ‘‘અયં હંસો નિલ્લોલુપ્પચારી, ઇમં બન્ધિતું વટ્ટતી’’તિ ચિન્તેત્વા પુનદિવસે હંસેસુ સરં અનોતિણ્ણેસુયેવ ચાટિપઞ્જરે નિસિન્નો તં ઠાનં ગન્ત્વા અવિદૂરે પઞ્જરે અત્તાનં પટિચ્છાદેત્વા છિદ્દેન ઓલોકેન્તો અચ્છિ. તસ્મિં ખણે મહાસત્તો નવુતિહંસસહસ્સપુરક્ખતો હિય્યો ઓતિણ્ણટ્ઠાનેયેવ ઓતરિત્વા ઓધિયં નિસીદિત્વા સાલિં ખાદન્તો પાયાસિ. નેસાદો પઞ્જરછિદ્દેન ઓલોકેન્તો તસ્સ રૂપસોભગ્ગપ્પત્તં અત્તભાવં દિસ્વા ‘‘અયં હંસો સકટનાભિપ્પમાણસરીરો સુવણ્ણવણ્ણો, તીહિ રત્તરાજીહિ ગીવાયં પરિક્ખિત્તો, તિસ્સો રાજિયો ગલેન ઓતરિત્વા ઉરન્તરેન ગતા, તિસ્સો પચ્છાભાગેન નિબ્બિજ્ઝિત્વા ગતા, રત્તકમ્બલસુત્તસિક્કાય ઠપિતકઞ્ચનક્ખન્ધો વિય અતિરોચતિ, ઇમિના એતેસં રઞ્ઞા ભવિતબ્બં, ઇમમેવ ગણ્હિસ્સામી’’તિ ચિન્તેસિ. હંસરાજાપિ બહું ગોચરં ચરિત્વા જલકીળં કીળિત્વા હંસગણપરિવુતો ચિત્તકૂટમેવ અગમાસિ. ઇમિના નિયામેનેવ પઞ્ચ દિવસે ગોચરં ગણ્હિ. છટ્ઠે દિવસે ખેમકો કાળઅસ્સવાલમયં દળ્હં મહારજ્જું વટ્ટિત્વા યટ્ઠિયા પાસં કત્વા ‘‘સ્વે હંસરાજા ઇમસ્મિં ઓકાસે ઓતરિસ્સતી’’તિ તથતો ઞત્વા અન્તોઉદકે યટ્ઠિપાસં ઓડ્ડિ.

    Atha luddaputto ‘‘ayaṃ haṃso nilloluppacārī, imaṃ bandhituṃ vaṭṭatī’’ti cintetvā punadivase haṃsesu saraṃ anotiṇṇesuyeva cāṭipañjare nisinno taṃ ṭhānaṃ gantvā avidūre pañjare attānaṃ paṭicchādetvā chiddena olokento acchi. Tasmiṃ khaṇe mahāsatto navutihaṃsasahassapurakkhato hiyyo otiṇṇaṭṭhāneyeva otaritvā odhiyaṃ nisīditvā sāliṃ khādanto pāyāsi. Nesādo pañjarachiddena olokento tassa rūpasobhaggappattaṃ attabhāvaṃ disvā ‘‘ayaṃ haṃso sakaṭanābhippamāṇasarīro suvaṇṇavaṇṇo, tīhi rattarājīhi gīvāyaṃ parikkhitto, tisso rājiyo galena otaritvā urantarena gatā, tisso pacchābhāgena nibbijjhitvā gatā, rattakambalasuttasikkāya ṭhapitakañcanakkhandho viya atirocati, iminā etesaṃ raññā bhavitabbaṃ, imameva gaṇhissāmī’’ti cintesi. Haṃsarājāpi bahuṃ gocaraṃ caritvā jalakīḷaṃ kīḷitvā haṃsagaṇaparivuto cittakūṭameva agamāsi. Iminā niyāmeneva pañca divase gocaraṃ gaṇhi. Chaṭṭhe divase khemako kāḷaassavālamayaṃ daḷhaṃ mahārajjuṃ vaṭṭitvā yaṭṭhiyā pāsaṃ katvā ‘‘sve haṃsarājā imasmiṃ okāse otarissatī’’ti tathato ñatvā antoudake yaṭṭhipāsaṃ oḍḍi.

    પુનદિવસે હંસરાજા ઓતરન્તો પાદં પાસે પવેસન્તોયેવ ઓતરિ. અથસ્સ પાસો પાદં અયપટ્ટકેન કડ્ઢન્તો વિય આબન્ધિત્વા ગણ્હિ. સો ‘‘છિન્દિસ્સામિ ન’’ન્તિ વેગં જનેત્વા કડ્ઢિત્વા પાતેસિ. પઠમવારે સુવણ્ણવણ્ણં ચમ્મં છિજ્જિ, દુતિયવારે કમ્બલવણ્ણં મંસં છિજ્જિ, તતિયવારે ન્હારુ છિજ્જિ, ચતુત્થવારે પન ‘‘પાદા છિજ્જેય્યું, રઞ્ઞો પન હીનઙ્ગતા નામ અનનુચ્છવિકા’’તિ ન વાયામં અકાસિ, બલવવેદના ચ પવત્તિંસુ. સો ચિન્તેસિ – ‘‘સચાહં બદ્ધરવં રવિસ્સામિ, ઞાતકા મે ઞત્રસ્તા હુત્વા ગોચરં અગ્ગહેત્વા છાતજ્ઝત્તાવ પલાયન્તા દુબ્બલત્તા સમુદ્દે પતિસ્સન્તી’’તિ. સો વેદનં અધિવાસેત્વા પાસવસે વત્તેત્વા સાલિં ખાદન્તો વિય હુત્વા તેસં યાવદત્થં ચરિત્વા હંસકીળં કીળનકાલે મહન્તેન સદ્દેન બદ્ધરવં રવિ. તં સુત્વા હંસા મરણભયતજ્જિતા વગ્ગવગ્ગા ચિત્તકૂટાભિમુખા પુરિમનયેનેવ પક્કમિંસુ.

    Punadivase haṃsarājā otaranto pādaṃ pāse pavesantoyeva otari. Athassa pāso pādaṃ ayapaṭṭakena kaḍḍhanto viya ābandhitvā gaṇhi. So ‘‘chindissāmi na’’nti vegaṃ janetvā kaḍḍhitvā pātesi. Paṭhamavāre suvaṇṇavaṇṇaṃ cammaṃ chijji, dutiyavāre kambalavaṇṇaṃ maṃsaṃ chijji, tatiyavāre nhāru chijji, catutthavāre pana ‘‘pādā chijjeyyuṃ, rañño pana hīnaṅgatā nāma ananucchavikā’’ti na vāyāmaṃ akāsi, balavavedanā ca pavattiṃsu. So cintesi – ‘‘sacāhaṃ baddharavaṃ ravissāmi, ñātakā me ñatrastā hutvā gocaraṃ aggahetvā chātajjhattāva palāyantā dubbalattā samudde patissantī’’ti. So vedanaṃ adhivāsetvā pāsavase vattetvā sāliṃ khādanto viya hutvā tesaṃ yāvadatthaṃ caritvā haṃsakīḷaṃ kīḷanakāle mahantena saddena baddharavaṃ ravi. Taṃ sutvā haṃsā maraṇabhayatajjitā vaggavaggā cittakūṭābhimukhā purimanayeneva pakkamiṃsu.

    સુમુખોપિ હેટ્ઠા વુત્તનયેનેવ ચિન્તેત્વા વિચિનિત્વા તીસુપિ કોટ્ઠાસેસુ મહાસત્તં અદિસ્વા ‘‘અદ્ધા તસ્સેવેદં ભયં ઉપ્પન્ન’’ન્તિ નિવત્તિત્વા આગતો મહાસત્તં પાસેન બદ્ધં લોહિતમક્ખિતં દુક્ખાતુરં પઙ્કપિટ્ઠે નિપન્નં દિસ્વા ‘‘મા ભાયિ, મહારાજ, અહં મમ જીવિતં પરિચ્ચજિત્વા તુમ્હે મોચેસ્સામી’’તિ વદન્તો ઓતરિત્વા મહાસત્તં અસ્સાસેન્તો પઙ્કપિટ્ઠે નિસીદિ. મહાસત્તો ‘‘નવુતિહંસસહસ્સેસુ મં છડ્ડેત્વા પલાયન્તેસુ અયં સુમુખો એકકોવ આગતો, કિં નુ ખો લુદ્દપુત્તસ્સ આગતકાલે મં છડ્ડેત્વા પલાયિસ્સતિ, ઉદાહુ નો’’તિ વીમંસનવસેન લોહિતમક્ખિતો પાસયટ્ઠિયં ઓલમ્બન્તોયેવ તિસ્સો ગાથા અભાસિ –

    Sumukhopi heṭṭhā vuttanayeneva cintetvā vicinitvā tīsupi koṭṭhāsesu mahāsattaṃ adisvā ‘‘addhā tassevedaṃ bhayaṃ uppanna’’nti nivattitvā āgato mahāsattaṃ pāsena baddhaṃ lohitamakkhitaṃ dukkhāturaṃ paṅkapiṭṭhe nipannaṃ disvā ‘‘mā bhāyi, mahārāja, ahaṃ mama jīvitaṃ pariccajitvā tumhe mocessāmī’’ti vadanto otaritvā mahāsattaṃ assāsento paṅkapiṭṭhe nisīdi. Mahāsatto ‘‘navutihaṃsasahassesu maṃ chaḍḍetvā palāyantesu ayaṃ sumukho ekakova āgato, kiṃ nu kho luddaputtassa āgatakāle maṃ chaḍḍetvā palāyissati, udāhu no’’ti vīmaṃsanavasena lohitamakkhito pāsayaṭṭhiyaṃ olambantoyeva tisso gāthā abhāsi –

    ૮૯.

    89.

    ‘‘એતે હંસા પક્કમન્તિ, વક્કઙ્ગા ભયમેરિતા;

    ‘‘Ete haṃsā pakkamanti, vakkaṅgā bhayameritā;

    હરિત્તચ હેમવણ્ણ, કામં સુમુખ પક્કમ.

    Harittaca hemavaṇṇa, kāmaṃ sumukha pakkama.

    ૯૦.

    90.

    ‘‘ઓહાય મં ઞાતિગણા, એકં પાસવસં ગતં;

    ‘‘Ohāya maṃ ñātigaṇā, ekaṃ pāsavasaṃ gataṃ;

    અનપેક્ખમાના ગચ્છન્તિ, કિં એકો અવહીયસિ.

    Anapekkhamānā gacchanti, kiṃ eko avahīyasi.

    ૯૧.

    91.

    ‘‘પતેવ પતતં સેટ્ઠ, નત્થિ બદ્ધે સહાયતા;

    ‘‘Pateva patataṃ seṭṭha, natthi baddhe sahāyatā;

    મા અનીઘાય હાપેસિ, કામં સુમુખ પક્કમા’’તિ.

    Mā anīghāya hāpesi, kāmaṃ sumukha pakkamā’’ti.

    તત્થ ભયમેરિતાતિ ભયેન એરિતા ભયટ્ટિતા ભયચલિતા. તતિયપદે ‘‘હરી’’તિપિ ‘‘હેમ’’ન્તિપિ સુવણ્ણસ્સેવ નામં. સો ચ હરિત્તચતાય હેમવણ્ણો, તેન તં એવં આલપતિ. સુમુખાતિ સુન્દરમુખ. અનપેક્ખમાનાતિ તવ ઞાતકા મં અનોલોકેન્તા નિરાલયા હુત્વા. પતેવાતિ ઉપ્પતાહિયેવ. મા અનીઘાયાતિ ઇતો ગન્ત્વા પત્તબ્બાય નિદુક્ખભાવાય વીરિયં મા હાપેસિ.

    Tattha bhayameritāti bhayena eritā bhayaṭṭitā bhayacalitā. Tatiyapade ‘‘harī’’tipi ‘‘hema’’ntipi suvaṇṇasseva nāmaṃ. So ca harittacatāya hemavaṇṇo, tena taṃ evaṃ ālapati. Sumukhāti sundaramukha. Anapekkhamānāti tava ñātakā maṃ anolokentā nirālayā hutvā. Patevāti uppatāhiyeva. Mā anīghāyāti ito gantvā pattabbāya nidukkhabhāvāya vīriyaṃ mā hāpesi.

    તં સુત્વા સુમુખો ‘‘અયં હંસરાજા મમ પિયમિત્તભાવં ન જાનાતિ, અનુપ્પિયભાણી મિત્તોતિ મં સલ્લક્ખેતિ, સિનેહભાવમસ્સ દસ્સેસ્સામી’’તિ ચિન્તેત્વા ચતસ્સો ગાથા અભાસિ –

    Taṃ sutvā sumukho ‘‘ayaṃ haṃsarājā mama piyamittabhāvaṃ na jānāti, anuppiyabhāṇī mittoti maṃ sallakkheti, sinehabhāvamassa dassessāmī’’ti cintetvā catasso gāthā abhāsi –

    ૯૨.

    92.

    ‘‘નાહં દુક્ખપરેતોપિ, ધતરટ્ઠ તુવં જહે;

    ‘‘Nāhaṃ dukkhaparetopi, dhataraṭṭha tuvaṃ jahe;

    જીવિતં મરણં વા મે, તયા સદ્ધિં ભવિસ્સતિ.

    Jīvitaṃ maraṇaṃ vā me, tayā saddhiṃ bhavissati.

    ૯૩.

    93.

    ‘‘નાહં દુક્ખપરેતોપિ, ધતરટ્ઠ તુવં જહે;

    ‘‘Nāhaṃ dukkhaparetopi, dhataraṭṭha tuvaṃ jahe;

    ન મં અનરિયસંયુત્તે, કમ્મે યોજેતુમરહસિ.

    Na maṃ anariyasaṃyutte, kamme yojetumarahasi.

    ૯૪.

    94.

    ‘‘સકુમારો સખાત્યસ્મિ, સચિત્તે ચસ્મિ તે ઠિતો;

    ‘‘Sakumāro sakhātyasmi, sacitte casmi te ṭhito;

    ઞાતો સેનાપતી ત્યાહં, હંસાનં પવરુત્તમ.

    Ñāto senāpatī tyāhaṃ, haṃsānaṃ pavaruttama.

    ૯૫.

    95.

    ‘‘કથં અહં વિકત્તિસ્સં, ઞાતિમજ્ઝે ઇતો ગતો;

    ‘‘Kathaṃ ahaṃ vikattissaṃ, ñātimajjhe ito gato;

    તં હિત્વા પતતં સેટ્ઠ, કિં તે વક્ખામિતો ગતો;

    Taṃ hitvā patataṃ seṭṭha, kiṃ te vakkhāmito gato;

    ઇધ પાણં ચજિસ્સામિ, નાનરિયં કત્તુમુસ્સહે’’તિ.

    Idha pāṇaṃ cajissāmi, nānariyaṃ kattumussahe’’ti.

    તત્થ નાહન્તિ અહં, મહારાજ, કાયિકચેતસિકેન દુક્ખેન ફુટ્ઠોપિ તં ન જહામિ. અનરિયસંયુત્તેતિ મિત્તદુબ્ભીહિ અહિરિકેહિ કત્તબ્બતાય અનરિયભાવેન સંયુત્તે. કમ્મેતિ તં જહિત્વા પક્કમનકમ્મે. સકુમારોતિ સમાનકુમારો, એકદિવસેનેવ પટિસન્ધિં ગહેત્વા એકદિવસે અણ્ડકોસં પદાલેત્વા એકતો વડ્ઢિતકુમારોતિ અત્થો. સખાત્યસ્મીતિ અહં તે દક્ખિણક્ખિસમો પિયસહાયો. સચિત્તેતિ તવ સકે ચિત્તે અહં ઠિતો તવ વસે વત્તામિ, તયિ જીવન્તે જીવામિ, ન જીવન્તે ન જીવામીતિ અત્થો. ‘‘સંચિત્તે’’તિપિ પાઠો, તવ ચિત્તે અહં સણ્ઠિતો સુટ્ઠુ ઠિતોતિ અત્થો. ઞાતોતિ સબ્બહંસાનં અન્તરે પઞ્ઞાતો. વિકત્તિસ્સન્તિ ‘‘કુહિં હંસરાજા’’તિ પુચ્છિતો અહં કિન્તિ કથેસ્સામિ. કિં તે વક્ખામીતિ તે તવ પવત્તિં પુચ્છન્તે હંસગણે કિં વક્ખામિ.

    Tattha nāhanti ahaṃ, mahārāja, kāyikacetasikena dukkhena phuṭṭhopi taṃ na jahāmi. Anariyasaṃyutteti mittadubbhīhi ahirikehi kattabbatāya anariyabhāvena saṃyutte. Kammeti taṃ jahitvā pakkamanakamme. Sakumāroti samānakumāro, ekadivaseneva paṭisandhiṃ gahetvā ekadivase aṇḍakosaṃ padāletvā ekato vaḍḍhitakumāroti attho. Sakhātyasmīti ahaṃ te dakkhiṇakkhisamo piyasahāyo. Sacitteti tava sake citte ahaṃ ṭhito tava vase vattāmi, tayi jīvante jīvāmi, na jīvante na jīvāmīti attho. ‘‘Saṃcitte’’tipi pāṭho, tava citte ahaṃ saṇṭhito suṭṭhu ṭhitoti attho. Ñātoti sabbahaṃsānaṃ antare paññāto. Vikattissanti ‘‘kuhiṃ haṃsarājā’’ti pucchito ahaṃ kinti kathessāmi. Kiṃ te vakkhāmīti te tava pavattiṃ pucchante haṃsagaṇe kiṃ vakkhāmi.

    એવં સુમુખેન ચતૂહિ ગાથાહિ સીહનાદે નદિતે તસ્સ ગુણં પકાસેન્તો મહાસત્તો આહ –

    Evaṃ sumukhena catūhi gāthāhi sīhanāde nadite tassa guṇaṃ pakāsento mahāsatto āha –

    ૯૬.

    96.

    ‘‘એસો હિ ધમ્મો સુમુખ, યં ત્વં અરિયપથે ઠિતો;

    ‘‘Eso hi dhammo sumukha, yaṃ tvaṃ ariyapathe ṭhito;

    યો ભત્તારં સખારં મં, ન પરિચ્ચત્તુમુસ્સહે.

    Yo bhattāraṃ sakhāraṃ maṃ, na pariccattumussahe.

    ૯૭.

    97.

    ‘‘તઞ્હિ મે પેક્ખમાનસ્સ, ભયં ન ત્વેવ જાયતિ;

    ‘‘Tañhi me pekkhamānassa, bhayaṃ na tveva jāyati;

    અધિગચ્છસિ ત્વં મય્હં, એવંભૂતસ્સ જીવિત’’ન્તિ.

    Adhigacchasi tvaṃ mayhaṃ, evaṃbhūtassa jīvita’’nti.

    તત્થ એસો ધમ્મોતિ એસ પોરાણકપણ્ડિતાનં સભાવો. ભત્તારં સખારં મન્તિ સામિકઞ્ચ સહાયઞ્ચ મં. ભયન્તિ ચિત્તુત્રાસો મય્હં ન જાયતિ, ચિત્તકૂટપબ્બતે હંસગણમજ્ઝે ઠિતો વિય હોમિ. મય્હન્તિ મમ જીવિતં ત્વં લભાપેસ્સસિ.

    Tattha eso dhammoti esa porāṇakapaṇḍitānaṃ sabhāvo. Bhattāraṃ sakhāraṃ manti sāmikañca sahāyañca maṃ. Bhayanti cittutrāso mayhaṃ na jāyati, cittakūṭapabbate haṃsagaṇamajjhe ṭhito viya homi. Mayhanti mama jīvitaṃ tvaṃ labhāpessasi.

    એવં તેસં કથેન્તાનઞ્ઞેવ લુદ્દપુત્તો સરપરિયન્તે ઠિતો હંસે તીહિ ખન્ધેહિ પલાયન્તે દિસ્વા ‘‘કિં નુ ખો’’તિ પાસટ્ઠાનં ઓલોકેન્તો બોધિસત્તં પાસયટ્ઠિયં ઓલમ્બન્તં દિસ્વા સઞ્જાતસોમનસ્સો કચ્છં દળ્હં બન્ધિત્વા મુગ્ગરં ગહેત્વા કપ્પુટ્ઠાનગ્ગિ વિય અવત્થરમાનો પણ્હિયા અક્કન્તકલલે ઉપરિસીસેન ગન્ત્વા પુરતો પતન્તે વેગેન ઉપસઙ્કમિ. તમત્થં પકાસેન્તો સત્થા આહ –

    Evaṃ tesaṃ kathentānaññeva luddaputto sarapariyante ṭhito haṃse tīhi khandhehi palāyante disvā ‘‘kiṃ nu kho’’ti pāsaṭṭhānaṃ olokento bodhisattaṃ pāsayaṭṭhiyaṃ olambantaṃ disvā sañjātasomanasso kacchaṃ daḷhaṃ bandhitvā muggaraṃ gahetvā kappuṭṭhānaggi viya avattharamāno paṇhiyā akkantakalale uparisīsena gantvā purato patante vegena upasaṅkami. Tamatthaṃ pakāsento satthā āha –

    ૯૮.

    98.

    ‘‘ઇચ્ચેવં મન્તયન્તાનં, અરિયાનં અરિયવુત્તિનં;

    ‘‘Iccevaṃ mantayantānaṃ, ariyānaṃ ariyavuttinaṃ;

    દણ્ડમાદાય નેસાદો, આપતી તુરિતો ભુસં.

    Daṇḍamādāya nesādo, āpatī turito bhusaṃ.

    ૯૯.

    99.

    ‘‘તમાપતન્તં દિસ્વાન, સુમુખો અતિબ્રૂહયિ;

    ‘‘Tamāpatantaṃ disvāna, sumukho atibrūhayi;

    અટ્ઠાસિ પુરતો રઞ્ઞો, હંસો વિસ્સાસયં બ્યથં.

    Aṭṭhāsi purato rañño, haṃso vissāsayaṃ byathaṃ.

    ૧૦૦.

    100.

    ‘‘મા ભાયિ પતતં સેટ્ઠ, ન હિ ભાયન્તિ તાદિસા;

    ‘‘Mā bhāyi patataṃ seṭṭha, na hi bhāyanti tādisā;

    અહં યોગં પયુઞ્જિસ્સં, યુત્તં ધમ્મૂપસઞ્હિતં;

    Ahaṃ yogaṃ payuñjissaṃ, yuttaṃ dhammūpasañhitaṃ;

    તેન પરિયાપદાનેન, ખિપ્પં પાસા પમોક્ખસી’’તિ.

    Tena pariyāpadānena, khippaṃ pāsā pamokkhasī’’ti.

    તત્થ અરિયવુત્તિનન્તિ અરિયાચારે વત્તમાનાનં. ભુસન્તિ દળ્હં બલવં. અતિબ્રૂહયીતિ અનન્તરગાથાય આગતં ‘‘મા ભાયી’’તિ વચનં વદન્તો અતિબ્રૂહેસિ મહાસદ્દં નિચ્છારેસિ. અટ્ઠાસીતિ સચે નેસાદો રાજાનં પહરિસ્સતિ, અહં પહારં સમ્પટિચ્છિસ્સામીતિ જીવિતં પરિચ્ચજિત્વા પુરતો અટ્ઠાસિ. વિસ્સાસયન્તિ વિસ્સાસેન્તો અસ્સાસેન્તો. બ્યથન્તિ બ્યથિતં ભીતં રાજાનં ‘‘મા ભાયી’’તિ ઇમિના વચનેન વિસ્સાસેન્તો. તાદિસાતિ તુમ્હાદિસા ઞાણવીરિયસમ્પન્ના. યોગન્તિ ઞાણવીરિયયોગં. યુત્તન્તિ અનુચ્છવિકં. ધમ્મૂપસઞ્હિતન્તિ કારણનિસ્સિતં. તેન પરિયાપદાનેનાતિ તેન મયા પયુત્તેન યોગેન પરિસુદ્ધેન. પમોક્ખસીતિ મુચ્ચિસ્સસિ.

    Tattha ariyavuttinanti ariyācāre vattamānānaṃ. Bhusanti daḷhaṃ balavaṃ. Atibrūhayīti anantaragāthāya āgataṃ ‘‘mā bhāyī’’ti vacanaṃ vadanto atibrūhesi mahāsaddaṃ nicchāresi. Aṭṭhāsīti sace nesādo rājānaṃ paharissati, ahaṃ pahāraṃ sampaṭicchissāmīti jīvitaṃ pariccajitvā purato aṭṭhāsi. Vissāsayanti vissāsento assāsento. Byathanti byathitaṃ bhītaṃ rājānaṃ ‘‘mā bhāyī’’ti iminā vacanena vissāsento. Tādisāti tumhādisā ñāṇavīriyasampannā. Yoganti ñāṇavīriyayogaṃ. Yuttanti anucchavikaṃ. Dhammūpasañhitanti kāraṇanissitaṃ. Tena pariyāpadānenāti tena mayā payuttena yogena parisuddhena. Pamokkhasīti muccissasi.

    એવં સુમુખો મહાસત્તં અસ્સાસેત્વા લુદ્દપુત્તસ્સ સન્તિકં ગન્ત્વા મધુરં માનુસિં વાચં નિચ્છારેન્તો, ‘‘સમ્મ, ત્વં કોનામોસી’’તિ પુચ્છિત્વા ‘‘સુવણ્ણવણ્ણહંસરાજ, અહં ખેમકો નામા’’તિ વુત્તે, ‘‘સમ્મ ખેમક, ‘તયા ઓડ્ડિતવાલપાસે યો વા સો વા હંસો બદ્ધો’તિ સઞ્ઞં મા કરિ, નવુતિયા હંસસહસ્સાનં પવરો ધતરટ્ઠહંસરાજા તે પાસે બદ્ધો, ઞાણસીલાચારસમ્પન્નો સઙ્ગાહકપક્ખે ઠિતો, ન તં મારેતું યુત્તો, અહં તવ ઇમિના કત્તબ્બકિચ્ચં કરિસ્સામિ, અયમ્પિ સુવણ્ણવણ્ણો, અહમ્પિ તથેવ, અહં એતસ્સત્થાય અત્તનો જીવિતં પરિચ્ચજિસ્સામિ, સચે ત્વં એતસ્સ પત્તાનિ ગણ્હિતુકામોસિ, મમ પત્તાનિ ગણ્હ, અથોપિ ચમ્મમંસન્હારુઅટ્ઠીનમઞ્ઞતરં ગણ્હિતુકામોસિ, મમેવ સરીરતો ગણ્હ, અથ નં કીળાહંસં કાતુકામોસિ, મઞ્ઞેવ કર, જીવન્તમેવ વિક્કિણિત્વા સચે ધનં ઉપ્પાદેતુકામોસિ, મં જીવન્તમેવ વિક્કિણિત્વા ધનં ઉપ્પાદેહિ, મા એતં ઞાણાદિગુણસંયુત્તં હંસરાજાનં અવધિ, સચે હિ નં વધિસ્સસિ, નિરયાદીહિ ન મુચ્ચિસ્સસી’’તિ તં નિરયાદિભયેન સન્તજ્જેત્વા અત્તનો મધુરકથં ગણ્હાપેત્વા પુન બોધિસત્તસ્સ સન્તિકં ગન્ત્વા તં અસ્સાસેન્તો અટ્ઠાસિ. નેસાદો તસ્સ કથં સુત્વા ‘‘અયં તિરચ્છાનગતો સમાનો મનુસ્સેહિપિ કાતું અસક્કુણેય્યં એવરૂપં મિત્તધમ્મં કરોતિ, મનુસ્સાપિ એવં મિત્તધમ્મે ઠાતું ન સક્કોન્તિ, અહો એસ ઞાણસમ્પન્નો મધુરકથો ધમ્મિકો’’તિ સકલસરીરં પીતિસોમનસ્સપરિપુણ્ણં કત્વા પહટ્ઠલોમો દણ્ડં છડ્ડેત્વા સિરસિ અઞ્જલિં પતિટ્ઠપેત્વા સૂરિયં નમસ્સન્તો વિય સુમુખસ્સ ગુણં કિત્તેન્તો અટ્ઠાસિ. તમત્થં પકાસેન્તો સત્થા આહ –

    Evaṃ sumukho mahāsattaṃ assāsetvā luddaputtassa santikaṃ gantvā madhuraṃ mānusiṃ vācaṃ nicchārento, ‘‘samma, tvaṃ konāmosī’’ti pucchitvā ‘‘suvaṇṇavaṇṇahaṃsarāja, ahaṃ khemako nāmā’’ti vutte, ‘‘samma khemaka, ‘tayā oḍḍitavālapāse yo vā so vā haṃso baddho’ti saññaṃ mā kari, navutiyā haṃsasahassānaṃ pavaro dhataraṭṭhahaṃsarājā te pāse baddho, ñāṇasīlācārasampanno saṅgāhakapakkhe ṭhito, na taṃ māretuṃ yutto, ahaṃ tava iminā kattabbakiccaṃ karissāmi, ayampi suvaṇṇavaṇṇo, ahampi tatheva, ahaṃ etassatthāya attano jīvitaṃ pariccajissāmi, sace tvaṃ etassa pattāni gaṇhitukāmosi, mama pattāni gaṇha, athopi cammamaṃsanhāruaṭṭhīnamaññataraṃ gaṇhitukāmosi, mameva sarīrato gaṇha, atha naṃ kīḷāhaṃsaṃ kātukāmosi, maññeva kara, jīvantameva vikkiṇitvā sace dhanaṃ uppādetukāmosi, maṃ jīvantameva vikkiṇitvā dhanaṃ uppādehi, mā etaṃ ñāṇādiguṇasaṃyuttaṃ haṃsarājānaṃ avadhi, sace hi naṃ vadhissasi, nirayādīhi na muccissasī’’ti taṃ nirayādibhayena santajjetvā attano madhurakathaṃ gaṇhāpetvā puna bodhisattassa santikaṃ gantvā taṃ assāsento aṭṭhāsi. Nesādo tassa kathaṃ sutvā ‘‘ayaṃ tiracchānagato samāno manussehipi kātuṃ asakkuṇeyyaṃ evarūpaṃ mittadhammaṃ karoti, manussāpi evaṃ mittadhamme ṭhātuṃ na sakkonti, aho esa ñāṇasampanno madhurakatho dhammiko’’ti sakalasarīraṃ pītisomanassaparipuṇṇaṃ katvā pahaṭṭhalomo daṇḍaṃ chaḍḍetvā sirasi añjaliṃ patiṭṭhapetvā sūriyaṃ namassanto viya sumukhassa guṇaṃ kittento aṭṭhāsi. Tamatthaṃ pakāsento satthā āha –

    ૧૦૧.

    101.

    ‘‘તસ્સ તં વચનં સુત્વા, સુમુખસ્સ સુભાસિતં;

    ‘‘Tassa taṃ vacanaṃ sutvā, sumukhassa subhāsitaṃ;

    પહટ્ઠલોમો નેસાદો, અઞ્જલિસ્સ પણામયિ.

    Pahaṭṭhalomo nesādo, añjalissa paṇāmayi.

    ૧૦૨.

    102.

    ‘‘ન મે સુતં વા દિટ્ઠં વા, ભાસન્તો માનુસિં દિજો;

    ‘‘Na me sutaṃ vā diṭṭhaṃ vā, bhāsanto mānusiṃ dijo;

    અરિયં બ્રુવાનો વક્કઙ્ગો, ચજન્તો માનુસિં ગિરં.

    Ariyaṃ bruvāno vakkaṅgo, cajanto mānusiṃ giraṃ.

    ૧૦૩.

    103.

    ‘‘કિં નુ તાયં દિજો હોતિ, મુત્તો બદ્ધં ઉપાસસિ;

    ‘‘Kiṃ nu tāyaṃ dijo hoti, mutto baddhaṃ upāsasi;

    ઓહાય સકુણા યન્તિ, કિં એકો અવહીયસી’’તિ.

    Ohāya sakuṇā yanti, kiṃ eko avahīyasī’’ti.

    તત્થ અઞ્જલિસ્સ પણામયીતિ અઞ્જલિં અસ્સ ઉપનામયિ, ‘‘ન મે’’તિ ગાથાયસ્સ થુતિં કરોતિ. તત્થ માનુસિન્તિ મનુસ્સવાચં. અરિયન્તિ સુન્દરં નિદ્દોસં. ચજન્તોતિ વિસ્સજ્જેન્તો. ઇદં વુત્તં હોતિ – સમ્મ, ત્વં દિજો સમાનો અજ્જ મયા સદ્ધિં માનુસિં વાચં ભાસન્તો નિદ્દોસં બ્રુવાનો માનુસિં ગિરં ચજન્તો પચ્ચક્ખતો દિટ્ઠો, ઇતો પુબ્બે પન ઇદં અચ્છરિયં મયા નેવ સુતં ન દિટ્ઠન્તિ. કિં નુ તાયન્તિ યં એતં ત્વં ઉપાસસિ, કિં નુ તે અયં હોતિ.

    Tattha añjalissa paṇāmayīti añjaliṃ assa upanāmayi, ‘‘na me’’ti gāthāyassa thutiṃ karoti. Tattha mānusinti manussavācaṃ. Ariyanti sundaraṃ niddosaṃ. Cajantoti vissajjento. Idaṃ vuttaṃ hoti – samma, tvaṃ dijo samāno ajja mayā saddhiṃ mānusiṃ vācaṃ bhāsanto niddosaṃ bruvāno mānusiṃ giraṃ cajanto paccakkhato diṭṭho, ito pubbe pana idaṃ acchariyaṃ mayā neva sutaṃ na diṭṭhanti. Kiṃ nu tāyanti yaṃ etaṃ tvaṃ upāsasi, kiṃ nu te ayaṃ hoti.

    એવં તુટ્ઠચિત્તેન નેસાદેન પુટ્ઠો સુમુખો ‘‘અયં મુદુકો જાતો, ઇદાનિસ્સ ભિય્યોસોમત્તાય મુદુભાવત્થં મમ ગુણં દસ્સેસામી’’તિ ચિન્તેત્વા આહ –

    Evaṃ tuṭṭhacittena nesādena puṭṭho sumukho ‘‘ayaṃ muduko jāto, idānissa bhiyyosomattāya mudubhāvatthaṃ mama guṇaṃ dassesāmī’’ti cintetvā āha –

    ૧૦૪.

    104.

    ‘‘રાજા મે સો દિજામિત્ત, સેનાપચ્ચસ્સ કારયિં;

    ‘‘Rājā me so dijāmitta, senāpaccassa kārayiṃ;

    તમાપદે પરિચ્ચતું, નુસ્સહે વિહગાધિપં.

    Tamāpade pariccatuṃ, nussahe vihagādhipaṃ.

    ૧૦૫.

    105.

    ‘‘મહાગણાય ભત્તા મે, મા એકો બ્યસનં અગા;

    ‘‘Mahāgaṇāya bhattā me, mā eko byasanaṃ agā;

    તથા તં સમ્મ નેસાદ, ભત્તાયં અભિતો રમે’’તિ.

    Tathā taṃ samma nesāda, bhattāyaṃ abhito rame’’ti.

    તત્થ નુસ્સહેતિ ન સમત્થોમ્હિ. મહાગણાયાતિ મહતો હંસગણસ્સ. મા એકોતિ માદિસે સેવકે વિજ્જમાને મા એકકો બ્યસનં અગા. તથા તન્તિ યથા અહં વદામિ, તથેવ તં. સમ્માતિ વયસ્સ. ભત્તાયં અભિતો રમેતિ ભત્તા અયં મમ, અહમસ્સ અભિતો રમે સન્તિકે રમામિ ન ઉક્કણ્ઠામીતિ.

    Tattha nussaheti na samatthomhi. Mahāgaṇāyāti mahato haṃsagaṇassa. Mā ekoti mādise sevake vijjamāne mā ekako byasanaṃ agā. Tathā tanti yathā ahaṃ vadāmi, tatheva taṃ. Sammāti vayassa. Bhattāyaṃ abhito rameti bhattā ayaṃ mama, ahamassa abhito rame santike ramāmi na ukkaṇṭhāmīti.

    નેસાદો તં તસ્સ ધમ્મનિસ્સિતં મધુરકથં સુત્વા સોમનસ્સપ્પત્તો પહટ્ઠલોમો ‘‘સચાહં એતં સીલાદિગુણસંયુત્તં હંસરાજાનં વધિસ્સામિ, ચતૂહિ અપાયેહિ ન મુચ્ચિસ્સામિ, રાજા મં યદિચ્છતિ, તં કરોતુ, અહમેતં સુમુખસ્સ દાયં કત્વા વિસ્સજ્જેસ્સામી’’તિ ચિન્તેત્વા ગાથમાહ –

    Nesādo taṃ tassa dhammanissitaṃ madhurakathaṃ sutvā somanassappatto pahaṭṭhalomo ‘‘sacāhaṃ etaṃ sīlādiguṇasaṃyuttaṃ haṃsarājānaṃ vadhissāmi, catūhi apāyehi na muccissāmi, rājā maṃ yadicchati, taṃ karotu, ahametaṃ sumukhassa dāyaṃ katvā vissajjessāmī’’ti cintetvā gāthamāha –

    ૧૦૬.

    106.

    ‘‘અરિયવત્તસિ વક્કઙ્ગ, યો પિણ્ડમપચાયસિ;

    ‘‘Ariyavattasi vakkaṅga, yo piṇḍamapacāyasi;

    ચજામિ તે તં ભત્તારં, ગચ્છથૂભો યથાસુખ’’ન્તિ.

    Cajāmi te taṃ bhattāraṃ, gacchathūbho yathāsukha’’nti.

    તત્થ અરિયવત્તસીતિ મિત્તધમ્મરક્ખણસઙ્ખાતેન આચારઅરિયાનં વત્તેન સમન્નાગતોસિ. પિણ્ડમપચાયસીતિ ભત્તુ સન્તિકા લદ્ધં પિણ્ડં સેનાપતિટ્ઠાનં પૂજેસિ. ગચ્છથૂભોતિ દ્વેપિ જના અસ્સુમુખે ઞાતિસઙ્ઘે હાસયમાના યથાસુખં ગચ્છથાતિ.

    Tattha ariyavattasīti mittadhammarakkhaṇasaṅkhātena ācāraariyānaṃ vattena samannāgatosi. Piṇḍamapacāyasīti bhattu santikā laddhaṃ piṇḍaṃ senāpatiṭṭhānaṃ pūjesi. Gacchathūbhoti dvepi janā assumukhe ñātisaṅghe hāsayamānā yathāsukhaṃ gacchathāti.

    એવં વત્વા નેસાદો મુદુચિત્તેન મહાસત્તં ઉપસઙ્કમિત્વા યટ્ઠિં ઓનામેત્વા પઙ્કપિટ્ઠે નિસીદાપેત્વા પાસયટ્ઠિયા મોચેત્વા તં ઉક્ખિપિત્વા સરતો નીહરિત્વા તરુણદબ્બતિણપિટ્ઠે નિસીદાપેત્વા પાદે બદ્ધપાસં સણિકં મોચેત્વા મહાસત્તે બલવસિનેહં પચ્ચુપટ્ઠાપેત્વા મેત્તચિત્તેન ઉદકં આદાય લોહિતં ધોવિત્વા પુનપ્પુનં પરિમજ્જિ, અથસ્સ મેત્તાનુભાવેન સિરાય સિરા, મંસેન મંસં, ચમ્મેન ચમ્મં ઘટિતં, પાદો પાકતિકો અહોસિ, ઇતરેન નિબ્બિસેસો. બોધિસત્તો સુખપ્પત્તો હુત્વા પકતિભાવેન નિસીદિ. સુમુખો અત્તાનં નિસ્સાય રઞ્ઞો સુખિતભાવં દિસ્વા સઞ્જાતસોમનસ્સો ચિન્તેસિ – ‘‘ઇમિના અમ્હાકં મહાઉપકારો કતો, અમ્હેહિ એતસ્સ કતો ઉપકારો નામ નત્થિ, સચે એસ રાજરાજમહામત્તાનં અત્થાય અમ્હે ગણ્હિ, તેસં સન્તિકં નેત્વા બહું ધનં લભિસ્સતિ, સચે અત્તનો અત્થાય ગણ્હિ, અમ્હે વિક્કિણિત્વા ધનં લભિસ્સતેવ, પુચ્છિસ્સામિ તાવ ન’’ન્તિ. અથ નં ઉપકારં કાતુકામતાય પુચ્છન્તો આહ –

    Evaṃ vatvā nesādo muducittena mahāsattaṃ upasaṅkamitvā yaṭṭhiṃ onāmetvā paṅkapiṭṭhe nisīdāpetvā pāsayaṭṭhiyā mocetvā taṃ ukkhipitvā sarato nīharitvā taruṇadabbatiṇapiṭṭhe nisīdāpetvā pāde baddhapāsaṃ saṇikaṃ mocetvā mahāsatte balavasinehaṃ paccupaṭṭhāpetvā mettacittena udakaṃ ādāya lohitaṃ dhovitvā punappunaṃ parimajji, athassa mettānubhāvena sirāya sirā, maṃsena maṃsaṃ, cammena cammaṃ ghaṭitaṃ, pādo pākatiko ahosi, itarena nibbiseso. Bodhisatto sukhappatto hutvā pakatibhāvena nisīdi. Sumukho attānaṃ nissāya rañño sukhitabhāvaṃ disvā sañjātasomanasso cintesi – ‘‘iminā amhākaṃ mahāupakāro kato, amhehi etassa kato upakāro nāma natthi, sace esa rājarājamahāmattānaṃ atthāya amhe gaṇhi, tesaṃ santikaṃ netvā bahuṃ dhanaṃ labhissati, sace attano atthāya gaṇhi, amhe vikkiṇitvā dhanaṃ labhissateva, pucchissāmi tāva na’’nti. Atha naṃ upakāraṃ kātukāmatāya pucchanto āha –

    ૧૦૭.

    107.

    ‘‘સચે અત્તપ્પયોગેન, ઓહિતો હંસપક્ખિનં;

    ‘‘Sace attappayogena, ohito haṃsapakkhinaṃ;

    પટિગ્ગણ્હામ તે સમ્મ, એતં અભયદક્ખિણં.

    Paṭiggaṇhāma te samma, etaṃ abhayadakkhiṇaṃ.

    ૧૦૮.

    108.

    ‘‘નો ચે અત્તપ્પયોગેન, ઓહિતો હંસપક્ખિનં;

    ‘‘No ce attappayogena, ohito haṃsapakkhinaṃ;

    અનિસ્સરો મુઞ્ચમમ્હે, થેય્યં કયિરાસિ લુદ્દકા’’તિ.

    Anissaro muñcamamhe, theyyaṃ kayirāsi luddakā’’ti.

    તત્થ સચેતિ, સમ્મ નેસાદ, સચે તયા અત્તનો પયોગેન અત્તનો અત્થાય હંસાનઞ્ચેવ સેસપક્ખીનઞ્ચ પાસો ઓહિતો. અનિસ્સરોતિ અનિસ્સરો હુત્વા અમ્હે મુઞ્ચન્તો યેનાસિ આણત્તો, તસ્સસન્તકં ગણ્હન્તો થેય્યં કયિરાસિ.

    Tattha saceti, samma nesāda, sace tayā attano payogena attano atthāya haṃsānañceva sesapakkhīnañca pāso ohito. Anissaroti anissaro hutvā amhe muñcanto yenāsi āṇatto, tassasantakaṃ gaṇhanto theyyaṃ kayirāsi.

    તં સુત્વા નેસાદો ‘‘નાહં તુમ્હે અત્તનો અત્થાય ગણ્હિં, બારાણસિરઞ્ઞા પન સંયમેન ગણ્હાપિતોમ્હી’’તિ વત્વા દેવિયા દિટ્ઠસુપિનકાલતો પટ્ઠાય યાવ રઞ્ઞા તેસં આગતભાવં સુત્વા, ‘‘સમ્મ ખેમક, એકં વા દ્વે વા હંસે ગણ્હિતું વાયમ, મહન્તં તે યસં દસ્સામી’’તિ વત્વા પરિબ્બયં દત્વા ઉય્યોજિતભાવો, તાવ સબ્બં પવત્તિં આરોચેસિ. તં સુત્વા સુમુખો ‘‘ઇમિના નેસાદેન અત્તનો જીવિતં અગણેત્વા અમ્હે વિસ્સજ્જેન્તેન દુક્કરં કતં, સચે મયં ઇતો ચિત્તકૂટં ગમિસ્સામ, નેવ ધતરટ્ઠરઞ્ઞો પઞ્ઞાનુભાવો, ન મય્હં મિત્તધમ્મો પાકટો ભવિસ્સતિ, ન લુદ્દપુત્તો મહન્તં યસં લચ્છતિ, ન રાજા પઞ્ચસુ સીલેસુ પતિટ્ઠહિસ્સતિ, ન દેવિયા મનોરથો મત્થકં પાપુણિસ્સતી’’તિ ચિન્તેત્વા , ‘‘સમ્મ, એવં સન્તે અમ્હે વિસ્સજ્જેતું ન લભસિ, રઞ્ઞો નો દસ્સેહિ, સો અમ્હે યથારુચિં કરિસ્સતી’’તિ ઇમમત્થં પકાસેન્તો ગાથમાહ –

    Taṃ sutvā nesādo ‘‘nāhaṃ tumhe attano atthāya gaṇhiṃ, bārāṇasiraññā pana saṃyamena gaṇhāpitomhī’’ti vatvā deviyā diṭṭhasupinakālato paṭṭhāya yāva raññā tesaṃ āgatabhāvaṃ sutvā, ‘‘samma khemaka, ekaṃ vā dve vā haṃse gaṇhituṃ vāyama, mahantaṃ te yasaṃ dassāmī’’ti vatvā paribbayaṃ datvā uyyojitabhāvo, tāva sabbaṃ pavattiṃ ārocesi. Taṃ sutvā sumukho ‘‘iminā nesādena attano jīvitaṃ agaṇetvā amhe vissajjentena dukkaraṃ kataṃ, sace mayaṃ ito cittakūṭaṃ gamissāma, neva dhataraṭṭharañño paññānubhāvo, na mayhaṃ mittadhammo pākaṭo bhavissati, na luddaputto mahantaṃ yasaṃ lacchati, na rājā pañcasu sīlesu patiṭṭhahissati, na deviyā manoratho matthakaṃ pāpuṇissatī’’ti cintetvā , ‘‘samma, evaṃ sante amhe vissajjetuṃ na labhasi, rañño no dassehi, so amhe yathāruciṃ karissatī’’ti imamatthaṃ pakāsento gāthamāha –

    ૧૦૯.

    109.

    ‘‘યસ્સ ત્વં ભતકો રઞ્ઞો, કામં તસ્સેવ પાપય;

    ‘‘Yassa tvaṃ bhatako rañño, kāmaṃ tasseva pāpaya;

    તત્થ સંયમનો રાજા, યથાભિઞ્ઞં કરિસ્સતી’’તિ.

    Tattha saṃyamano rājā, yathābhiññaṃ karissatī’’ti.

    તત્થ તસ્સેવાતિ તસ્સેવ સન્તિકં નેહિ. તત્થાતિ તસ્મિં રાજનિવેસને. યથાભિઞ્ઞન્તિ યથાધિપ્પાયં યથારુચિં.

    Tattha tassevāti tasseva santikaṃ nehi. Tatthāti tasmiṃ rājanivesane. Yathābhiññanti yathādhippāyaṃ yathāruciṃ.

    તં સુત્વા નેસાદો ‘‘મા વો ભદ્દન્તે રાજદસ્સનં રુચ્ચિત્થ, રાજાનો નામ સપ્પટિભયા, કીળાહંસે વા વો કરેય્યું મારેય્યું વા’’તિ આહ. અથ નં સુમુખો, ‘‘સમ્મ લુદ્દક મા અમ્હાકં ચિન્તયિ, અહં તાદિસસ્સ કક્ખળસ્સ ધમ્મકથાય મદ્દવં જનેસિં, રઞ્ઞો કિં ન જનેસ્સામિ, રાજાનો હિ પણ્ડિતા સુભાસિતદુબ્ભાસિતઞ્ઞુ, ખિપ્પં નો રઞ્ઞો સન્તિકં નેહિ, નયન્તો ચ મા બન્ધનેન નયિ, પુપ્ફપઞ્જરે પન નિસીદાપેત્વા નેહિ, પુપ્ફપઞ્જરં કરોન્તો ધતરટ્ઠસ્સ મહન્તં સેતપદુમસઞ્છન્નં, મમ ખુદ્દકં રત્તપદુમસઞ્છન્નં કત્વા ધતરટ્ઠં પુરતો, મમં પચ્છતો નીચતરં કત્વા આદાય ખિપ્પં નેત્વા રઞ્ઞો દસ્સેહી’’તિ આહ. સો તસ્સ વચનં સુત્વા ‘‘સુમુખો રાજાનં દિસ્વા મમ મહન્તં યસં દાતુકામો ભવિસ્સતી’’તિ સઞ્જાતસોમનસ્સો મુદૂહિ લતાહિ પઞ્જરે કત્વા પદુમેહિ છાદેત્વા વુત્તનયેનેવ તે ગહેત્વા અગમાસિ. તમત્થં પકાસેન્તો સત્થા આહ –

    Taṃ sutvā nesādo ‘‘mā vo bhaddante rājadassanaṃ ruccittha, rājāno nāma sappaṭibhayā, kīḷāhaṃse vā vo kareyyuṃ māreyyuṃ vā’’ti āha. Atha naṃ sumukho, ‘‘samma luddaka mā amhākaṃ cintayi, ahaṃ tādisassa kakkhaḷassa dhammakathāya maddavaṃ janesiṃ, rañño kiṃ na janessāmi, rājāno hi paṇḍitā subhāsitadubbhāsitaññu, khippaṃ no rañño santikaṃ nehi, nayanto ca mā bandhanena nayi, pupphapañjare pana nisīdāpetvā nehi, pupphapañjaraṃ karonto dhataraṭṭhassa mahantaṃ setapadumasañchannaṃ, mama khuddakaṃ rattapadumasañchannaṃ katvā dhataraṭṭhaṃ purato, mamaṃ pacchato nīcataraṃ katvā ādāya khippaṃ netvā rañño dassehī’’ti āha. So tassa vacanaṃ sutvā ‘‘sumukho rājānaṃ disvā mama mahantaṃ yasaṃ dātukāmo bhavissatī’’ti sañjātasomanasso mudūhi latāhi pañjare katvā padumehi chādetvā vuttanayeneva te gahetvā agamāsi. Tamatthaṃ pakāsento satthā āha –

    ૧૧૦.

    110.

    ‘‘ઇચ્ચેવં વુત્તો નેસાદો, હેમવણ્ણે હરિત્તચે;

    ‘‘Iccevaṃ vutto nesādo, hemavaṇṇe harittace;

    ઉભો હત્થેહિ સઙ્ગય્હ, પઞ્જરે અજ્ઝવોદહિ.

    Ubho hatthehi saṅgayha, pañjare ajjhavodahi.

    ૧૧૧.

    111.

    ‘‘તે પઞ્જરગતે પક્ખી, ઉભો ભસ્સરવણ્ણિને;

    ‘‘Te pañjaragate pakkhī, ubho bhassaravaṇṇine;

    સુમુખં ધતરટ્ઠઞ્ચ, લુદ્દો આદાય પક્કમી’’તિ.

    Sumukhaṃ dhataraṭṭhañca, luddo ādāya pakkamī’’ti.

    તત્થ અજ્ઝવોદહીતિ ઓદહિ ઠપેસિ. ભસ્સરવણ્ણિનેતિ પભાસમ્પન્નવણ્ણે.

    Tattha ajjhavodahīti odahi ṭhapesi. Bhassaravaṇṇineti pabhāsampannavaṇṇe.

    એવં લુદ્દસ્સ તે આદાય પક્કમનકાલે ધતરટ્ઠો પાકહંસરાજધીતરં અત્તનો ભરિયં સરિત્વા સુમુખં આમન્તેત્વા કિલેસવસેન વિલપિ. તમત્થં પકાસેન્તો સત્થા આહ –

    Evaṃ luddassa te ādāya pakkamanakāle dhataraṭṭho pākahaṃsarājadhītaraṃ attano bhariyaṃ saritvā sumukhaṃ āmantetvā kilesavasena vilapi. Tamatthaṃ pakāsento satthā āha –

    ૧૧૨.

    112.

    ‘‘હરીયમાનો ધતરટ્ઠો, સુમુખં એતદબ્રવિ;

    ‘‘Harīyamāno dhataraṭṭho, sumukhaṃ etadabravi;

    બાળ્હં ભાયામિ સુમુખ, સામાય લક્ખણૂરુયા;

    Bāḷhaṃ bhāyāmi sumukha, sāmāya lakkhaṇūruyā;

    અસ્માકં વધમઞ્ઞાય, અથત્તાનં વધિસ્સતિ.

    Asmākaṃ vadhamaññāya, athattānaṃ vadhissati.

    ૧૧૩.

    113.

    ‘‘પાકહંસા ચ સુમુખ, સુહેમા હેમસુત્તચા;

    ‘‘Pākahaṃsā ca sumukha, suhemā hemasuttacā;

    કોઞ્ચી સમુદ્દતીરેવ, કપણા નૂન રુચ્છતી’’તિ.

    Koñcī samuddatīreva, kapaṇā nūna rucchatī’’ti.

    તત્થ ભાયામીતિ મરણતો ભાયામિ. સામાયાતિ સુવણ્ણવણ્ણાય. લક્ખણૂરુયાતિ લક્ખણસમ્પન્નઊરુયા. વચમઞ્ઞાયાતિ વધં જાનિત્વા ‘‘મમ પિયસામિકો મારિતો’’તિ સઞ્ઞી હુત્વા. વધિસ્સતીતિ કિં મે પિયસામિકે મતે જીવિતેનાતિ મરિસ્સતિ. પાકહંસાતિ પાકહંસરાજધીતા. સુહેમાતિ એવંનામિકા. હેમસુત્તચાતિ હેમસદિસસુન્દરતચા. રુચ્છતીતિ યથા લોણિસઙ્ખાતં સમુદ્દં ઓતરિત્વા મતે પતિમ્હિ કોઞ્ચી સકુણિકા કપણા રોદતિ, એવં નૂન સા રોદિસ્સતીતિ.

    Tattha bhāyāmīti maraṇato bhāyāmi. Sāmāyāti suvaṇṇavaṇṇāya. Lakkhaṇūruyāti lakkhaṇasampannaūruyā. Vacamaññāyāti vadhaṃ jānitvā ‘‘mama piyasāmiko mārito’’ti saññī hutvā. Vadhissatīti kiṃ me piyasāmike mate jīvitenāti marissati. Pākahaṃsāti pākahaṃsarājadhītā. Suhemāti evaṃnāmikā. Hemasuttacāti hemasadisasundaratacā. Rucchatīti yathā loṇisaṅkhātaṃ samuddaṃ otaritvā mate patimhi koñcī sakuṇikā kapaṇā rodati, evaṃ nūna sā rodissatīti.

    તં સુત્વા સુમુખો ‘‘અયં હંસરાજા અઞ્ઞે ઓવદિતું યુત્તો માતુગામં નિસ્સાય કિલેસવસેન વિલપતિ, ઉદકસ્સ આદિત્તકાલો વિય વતિયા ઉટ્ઠાય કેદારખાદનકાલો વિય ચ જાતો, યંનૂનાહં અત્તનો બલેન માતુગામસ્સ દોસં પકાસેત્વા એતં સઞ્ઞાપેય્ય’’ન્તિ ચિન્તેત્વા ગાથમાહ –

    Taṃ sutvā sumukho ‘‘ayaṃ haṃsarājā aññe ovadituṃ yutto mātugāmaṃ nissāya kilesavasena vilapati, udakassa ādittakālo viya vatiyā uṭṭhāya kedārakhādanakālo viya ca jāto, yaṃnūnāhaṃ attano balena mātugāmassa dosaṃ pakāsetvā etaṃ saññāpeyya’’nti cintetvā gāthamāha –

    ૧૧૪.

    114.

    ‘‘એવં મહન્તો લોકસ્સ, અપ્પમેય્યો મહાગણી;

    ‘‘Evaṃ mahanto lokassa, appameyyo mahāgaṇī;

    એકિત્થિમનુસોચેય્ય, નયિદં પઞ્ઞવતામિવ.

    Ekitthimanusoceyya, nayidaṃ paññavatāmiva.

    ૧૧૫.

    115.

    ‘‘વાતોવ ગન્ધમાદેતિ, ઉભયં છેકપાપકં;

    ‘‘Vātova gandhamādeti, ubhayaṃ chekapāpakaṃ;

    બાલો આમકપક્કંવ, લોલો અન્ધોવ આમિસં.

    Bālo āmakapakkaṃva, lolo andhova āmisaṃ.

    ૧૧૬.

    116.

    ‘‘અવિનિચ્છયઞ્ઞુ અત્થેસુ, મન્દોવ પટિભાસિ મં;

    ‘‘Avinicchayaññu atthesu, mandova paṭibhāsi maṃ;

    કિચ્ચાકિચ્ચં ન જાનાસિ, સમ્પત્તો કાલપરિયાયં.

    Kiccākiccaṃ na jānāsi, sampatto kālapariyāyaṃ.

    ૧૧૭.

    117.

    ‘‘અડ્ઢુમ્મત્તો ઉદીરેસિ, યો સેય્યા મઞ્ઞસિત્થિયો;

    ‘‘Aḍḍhummatto udīresi, yo seyyā maññasitthiyo;

    બહુસાધારણા હેતા, સોણ્ડાનંવ સુરાઘરં.

    Bahusādhāraṇā hetā, soṇḍānaṃva surāgharaṃ.

    ૧૧૮.

    118.

    ‘‘માયા ચેતા મરીચી ચ, સોકા રોગા ચુપદ્દવા;

    ‘‘Māyā cetā marīcī ca, sokā rogā cupaddavā;

    ખરા ચ બન્ધના ચેતા, મચ્ચુપાસા ગુહાસયા;

    Kharā ca bandhanā cetā, maccupāsā guhāsayā;

    તાસુ યો વિસ્સસે પોસો, સો નરેસુ નરાધમો’’તિ.

    Tāsu yo vissase poso, so naresu narādhamo’’ti.

    તત્થ મહન્તોતિ મહન્તો સમાનો. લોકસ્સાતિ હંસલોકસ્સ. અપ્પમેય્યોતિ ગુણેહિ પમેતું અસક્કુણેય્યો. મહાગણીતિ મહન્તેન ગણેન સમન્નાગતો ગણસત્થા. એકિત્થિન્તિ યં એવરૂપો ભવં એકં ઇત્થિં અનુસોચેય્ય, ઇદં અનુસોચનં ન પઞ્ઞવતં ઇવ, તેનાહં અજ્જ તં બાલોતિ મઞ્ઞામીતિ અધિપ્પાયેનેવમાહ.

    Tattha mahantoti mahanto samāno. Lokassāti haṃsalokassa. Appameyyoti guṇehi pametuṃ asakkuṇeyyo. Mahāgaṇīti mahantena gaṇena samannāgato gaṇasatthā. Ekitthinti yaṃ evarūpo bhavaṃ ekaṃ itthiṃ anusoceyya, idaṃ anusocanaṃ na paññavataṃ iva, tenāhaṃ ajja taṃ bāloti maññāmīti adhippāyenevamāha.

    આદેતીતિ ગણ્હાતિ. છેકપાપકન્તિ સુન્દરાસુન્દરં. આમકપક્કતિ આમકઞ્ચ પક્કઞ્ચ. લોલોતિ રસલોલો. ઇદં વુત્તં હોતિ – મહારાજ, યથા નામ વાતો પદુમસરાદીનિ પહરિત્વા સુગન્ધમ્પિ સઙ્કારટ્ઠાનાદીનિ પહરિત્વા દુગ્ગન્ધમ્પીતિ ઉભયં છેકપાપકં ગન્ધં આદિયતિ, યથા ચ બાલો કુમારકો અમ્બજમ્બૂનં હેટ્ઠા નિસિન્નો હત્થં પસારેત્વા પતિતપતિતં આમકમ્પિ પક્કમ્પિ ફલં ગહેત્વા ખાદતિ, યથા ચ રસલોલો અન્ધો ભત્તે ઉપનીતે યંકિઞ્ચિ સમક્ખિકમ્પિ નિમ્મક્ખિકમ્પિ આમિસં આદિયતિ, એવં ઇત્થિયો નામ કિલેસવસેન અડ્ઢમ્પિ દુગ્ગતમ્પિ કુલીનમ્પિ અકુલીનમ્પિ અભિરૂપમ્પિ વિરૂપમ્પિ ગણ્હન્તિ ભજન્તિ, તાદિસાનં પાપધમ્માનં ઇત્થીનં કિંકારણા વિપ્પલપસિ, મહારાજાતિ.

    Ādetīti gaṇhāti. Chekapāpakanti sundarāsundaraṃ. Āmakapakkati āmakañca pakkañca. Loloti rasalolo. Idaṃ vuttaṃ hoti – mahārāja, yathā nāma vāto padumasarādīni paharitvā sugandhampi saṅkāraṭṭhānādīni paharitvā duggandhampīti ubhayaṃ chekapāpakaṃ gandhaṃ ādiyati, yathā ca bālo kumārako ambajambūnaṃ heṭṭhā nisinno hatthaṃ pasāretvā patitapatitaṃ āmakampi pakkampi phalaṃ gahetvā khādati, yathā ca rasalolo andho bhatte upanīte yaṃkiñci samakkhikampi nimmakkhikampi āmisaṃ ādiyati, evaṃ itthiyo nāma kilesavasena aḍḍhampi duggatampi kulīnampi akulīnampi abhirūpampi virūpampi gaṇhanti bhajanti, tādisānaṃ pāpadhammānaṃ itthīnaṃ kiṃkāraṇā vippalapasi, mahārājāti.

    અત્થેસૂતિ કારણાકારણેસુ. મન્દોતિ અન્ધબાલો. પટિભાસિ મન્તિ મમ ઉપટ્ઠાસિ. કાલપરિયાયન્તિ એવરૂપં મરણકાલં પત્તો ‘‘ઇમસ્મિં કાલે ઇદં કત્તબ્બં, ઇદં નકત્તબ્બં, ઇદં વત્તબ્બં, ઇદં ન વત્તબ્બ’’ન્તિ ન જાનાસિ દેવાતિ. અડ્ઢુમ્મત્તોતિ અડ્ઢુમ્મત્તકો મઞ્ઞે હુત્વા. ઉદીરેસીતિ યથા સુરં પિવિત્વા નાતિમત્તો પુરિસો યં વા તં વા પલપતિ, એવં પલપસીતિ અત્થો. સેય્યાતિ વરા ઉત્તમા.

    Atthesūti kāraṇākāraṇesu. Mandoti andhabālo. Paṭibhāsi manti mama upaṭṭhāsi. Kālapariyāyanti evarūpaṃ maraṇakālaṃ patto ‘‘imasmiṃ kāle idaṃ kattabbaṃ, idaṃ nakattabbaṃ, idaṃ vattabbaṃ, idaṃ na vattabba’’nti na jānāsi devāti. Aḍḍhummattoti aḍḍhummattako maññe hutvā. Udīresīti yathā suraṃ pivitvā nātimatto puriso yaṃ vā taṃ vā palapati, evaṃ palapasīti attho. Seyyāti varā uttamā.

    ‘‘માયા ચા’’તિઆદીસુ, દેવ, ઇત્થિયો નામેતા વઞ્ચનટ્ઠેન માયા, અગય્હુપગટ્ઠેન મરીચી, સોકાદીનં પચ્ચયત્તા સોકા, રોગા, અનેકપ્પકારા ઉપદ્દવા, કોધાદીહિ થદ્ધભાવેનેવ ખરા. તા હિ નિસ્સાય અન્દુબન્ધનાદીહિ બન્ધનતો બન્ધના ચેતા, ઇત્થિયો નામ સરીરગુહાસયવસેનેવ મચ્ચુ નામ એતા, દેવાતિ. ‘‘કામહેતુ, કામનિદાનં, કામાધિકરણં, કામાનમેવ હેતુ રાજાનો ચોરં ગહેત્વા’’તિ (મ॰ નિ॰ ૧.૧૬૮-૧૬૯) સુત્તેનપેસ અત્થો દીપેતબ્બો.

    ‘‘Māyā cā’’tiādīsu, deva, itthiyo nāmetā vañcanaṭṭhena māyā, agayhupagaṭṭhena marīcī, sokādīnaṃ paccayattā sokā, rogā, anekappakārā upaddavā, kodhādīhi thaddhabhāveneva kharā. Tā hi nissāya andubandhanādīhi bandhanato bandhanā cetā, itthiyo nāma sarīraguhāsayavaseneva maccu nāma etā, devāti. ‘‘Kāmahetu, kāmanidānaṃ, kāmādhikaraṇaṃ, kāmānameva hetu rājāno coraṃ gahetvā’’ti (ma. ni. 1.168-169) suttenapesa attho dīpetabbo.

    તતો ધતરટ્ઠો માતુગામે પટિબદ્ધચિત્તતાય ‘‘ત્વં માતુગામસ્સ ગુણં ન જાનાસિ, પણ્ડિતા એવ એતં જાનન્તિ, ન હેતા ગરહિતબ્બા’’તિ દીપેન્તો આહ –

    Tato dhataraṭṭho mātugāme paṭibaddhacittatāya ‘‘tvaṃ mātugāmassa guṇaṃ na jānāsi, paṇḍitā eva etaṃ jānanti, na hetā garahitabbā’’ti dīpento āha –

    ૧૧૯.

    119.

    ‘‘યં વુદ્ધેહિ ઉપઞ્ઞાતં, કો તં નિન્દિતુમરહતિ;

    ‘‘Yaṃ vuddhehi upaññātaṃ, ko taṃ ninditumarahati;

    મહાભૂતિત્થિયો નામ, લોકસ્મિં ઉદપજ્જિસું.

    Mahābhūtitthiyo nāma, lokasmiṃ udapajjisuṃ.

    ૧૨૦.

    120.

    ‘‘ખિડ્ડા પણિહિતા ત્યાસુ, રતિ ત્યાસુ પતિટ્ઠિતા;

    ‘‘Khiḍḍā paṇihitā tyāsu, rati tyāsu patiṭṭhitā;

    બીજાનિ ત્યાસુ રૂહન્તિ, યદિદં સત્તા પજાયરે;

    Bījāni tyāsu rūhanti, yadidaṃ sattā pajāyare;

    તાસુ કો નિબ્બિદે પોસો, પાણમાસજ્જ પાણિભિ.

    Tāsu ko nibbide poso, pāṇamāsajja pāṇibhi.

    ૧૨૧.

    121.

    ‘‘ત્વમેવ નઞ્ઞો સુમુખ, થીનં અત્થેસુ યુઞ્જસિ;

    ‘‘Tvameva nañño sumukha, thīnaṃ atthesu yuñjasi;

    તસ્સ ત્યજ્જ ભયે જાતે, ભીતે ન જાયતે મતિ.

    Tassa tyajja bhaye jāte, bhīte na jāyate mati.

    ૧૨૨.

    122.

    ‘‘સબ્બો હિ સંસયં પત્તો, ભયં ભીરૂ તિતિક્ખતિ;

    ‘‘Sabbo hi saṃsayaṃ patto, bhayaṃ bhīrū titikkhati;

    પણ્ડિતા ચ મહન્તાનો, અત્થે યુઞ્જન્તિ દુય્યુજે.

    Paṇḍitā ca mahantāno, atthe yuñjanti duyyuje.

    ૧૨૩.

    123.

    ‘‘એતદત્થાય રાજાનો, સૂરમિચ્છન્તિ મન્તિનં;

    ‘‘Etadatthāya rājāno, sūramicchanti mantinaṃ;

    પટિબાહતિ યં સૂરો, આપદં અત્તપરિયાયં.

    Paṭibāhati yaṃ sūro, āpadaṃ attapariyāyaṃ.

    ૧૨૪.

    124.

    ‘‘મા નો અજ્જ વિકન્તિંસુ, રઞ્ઞો સૂદા મહાનસે;

    ‘‘Mā no ajja vikantiṃsu, rañño sūdā mahānase;

    તથા હિ વણ્ણો પત્તાનં, ફલં વેળુંવ તં વધિ.

    Tathā hi vaṇṇo pattānaṃ, phalaṃ veḷuṃva taṃ vadhi.

    ૧૨૫.

    125.

    ‘‘મુત્તોપિ ન ઇચ્છિ ઉડ્ડેતું, સયં બન્ધં ઉપાગમિ;

    ‘‘Muttopi na icchi uḍḍetuṃ, sayaṃ bandhaṃ upāgami;

    સોપજ્જ સંસયં પત્તો, અત્થં ગણ્હાહિ મા મુખ’’ન્તિ.

    Sopajja saṃsayaṃ patto, atthaṃ gaṇhāhi mā mukha’’nti.

    તત્થ યન્તિ યં માતુગામસઙ્ખાતં વત્થુ પઞ્ઞાવુદ્ધેહિ ઞાતં, તેસમેવ પાકટં, ન બાલાનં. મહાભૂતાતિ મહાગુણા મહાનિસંસા. ઉદપજ્જિસુન્તિ પઠમકપ્પિકકાલે ઇત્થિલિઙ્ગસ્સેવ પઠમં પાતુભૂતત્તા પઠમં નિબ્બત્તાતિ અત્થો. ત્યાસૂતિ સુમુખ તાસુ ઇત્થીસુ કાયવચીખિડ્ડા ચ પણિહિતા ઓહિતા ઠપિતા, કામગુણરતિ ચ પતિટ્ઠિતા. બીજાનીતિ બુદ્ધપચ્ચેકબુદ્ધઅરિયસાવકચક્કવત્તિઆદિબીજાનિ તાસુ રુહન્તિ. યદિદન્તિ યે એતે સબ્બેપિ સત્તા. પજાયરેતિ સબ્બે તાસઞ્ઞેવ કુચ્છિમ્હિ સંવદ્ધાતિ દીપેતિ. નિબ્બિદેતિ નિબ્બિન્દેય્ય. પાણમાસજ્જ પાણિભીતિ અત્તનો પાણેહિપિ તાસં પાણં આસાદેત્વા અત્તનો જીવિતં ચજન્તોપિ તા લભિત્વા કો નિબ્બિન્દેય્યાતિ અત્થો.

    Tattha yanti yaṃ mātugāmasaṅkhātaṃ vatthu paññāvuddhehi ñātaṃ, tesameva pākaṭaṃ, na bālānaṃ. Mahābhūtāti mahāguṇā mahānisaṃsā. Udapajjisunti paṭhamakappikakāle itthiliṅgasseva paṭhamaṃ pātubhūtattā paṭhamaṃ nibbattāti attho. Tyāsūti sumukha tāsu itthīsu kāyavacīkhiḍḍā ca paṇihitā ohitā ṭhapitā, kāmaguṇarati ca patiṭṭhitā. Bījānīti buddhapaccekabuddhaariyasāvakacakkavattiādibījāni tāsu ruhanti. Yadidanti ye ete sabbepi sattā. Pajāyareti sabbe tāsaññeva kucchimhi saṃvaddhāti dīpeti. Nibbideti nibbindeyya. Pāṇamāsajja pāṇibhīti attano pāṇehipi tāsaṃ pāṇaṃ āsādetvā attano jīvitaṃ cajantopi tā labhitvā ko nibbindeyyāti attho.

    નઞ્ઞોતિ ન અઞ્ઞો, સુમુખ, મયા ચિત્તકૂટતલે હંસગણમજ્ઝે નિસિન્નેન તં અદિસ્વા ‘‘કહં નુ સુમુખો’’તિ વુત્તે ‘‘એસ માતુગામં ગહેત્વા કઞ્ચનગુહાયં ઉત્તમરતિં અનુભોતી’’તિ વદન્તિ, એવં ત્વમેવ થીનં અત્થેસુ યુઞ્જસિ યુત્તપયુત્તો હોસિ, ન અઞ્ઞોતિ અત્થો. તસ્સ ત્યજ્જાતિ તસ્સ તે અજ્જ મરણભયે જાતે ઇમિના ભીતેન મરણભયેન ભીતો મઞ્ઞે, અયં માતુગામસ્સ દોસદસ્સને નિપુણા મતિ જાયતેતિ અધિપ્પાયેનેવમાહ.

    Naññoti na añño, sumukha, mayā cittakūṭatale haṃsagaṇamajjhe nisinnena taṃ adisvā ‘‘kahaṃ nu sumukho’’ti vutte ‘‘esa mātugāmaṃ gahetvā kañcanaguhāyaṃ uttamaratiṃ anubhotī’’ti vadanti, evaṃ tvameva thīnaṃ atthesu yuñjasi yuttapayutto hosi, na aññoti attho. Tassa tyajjāti tassa te ajja maraṇabhaye jāte iminā bhītena maraṇabhayena bhīto maññe, ayaṃ mātugāmassa dosadassane nipuṇā mati jāyateti adhippāyenevamāha.

    સબ્બો હીતિ યો હિ કોચિ. સંસયં પત્તોતિ જીવિતસંસયપ્પત્તો. ભીરૂતિ ભીરૂ હુત્વાપિ ભયં અધિવાસેતિ. મહન્તાનોતિ યે પન પણ્ડિતા ચ હોન્તિ મહન્તે ચ ઠાને ઠિતા મહન્તાનો, તે દુય્યુજે અત્થે યુઞ્જન્તિ ઘટેન્તિ વાયમન્તિ, તસ્મા ‘‘મા ભાયિ, ધીરો હોહી’’તિ તં ઉસ્સાહેન્તો એવમાહ. આપદન્તિ સામિનો આગતં આપદં એસ સૂરો પટિબાહતિ, એતદત્થાય સૂરં મન્તિનં ઇચ્છન્તિ. અત્તપરિયાયન્તિ અત્તનો પરિત્તાણમ્પિ ચ કાતું સક્કોતીતિ અધિપ્પાયો.

    Sabbo hīti yo hi koci. Saṃsayaṃ pattoti jīvitasaṃsayappatto. Bhīrūti bhīrū hutvāpi bhayaṃ adhivāseti. Mahantānoti ye pana paṇḍitā ca honti mahante ca ṭhāne ṭhitā mahantāno, te duyyuje atthe yuñjanti ghaṭenti vāyamanti, tasmā ‘‘mā bhāyi, dhīro hohī’’ti taṃ ussāhento evamāha. Āpadanti sāmino āgataṃ āpadaṃ esa sūro paṭibāhati, etadatthāya sūraṃ mantinaṃ icchanti. Attapariyāyanti attano parittāṇampi ca kātuṃ sakkotīti adhippāyo.

    વિકન્તિંસૂતિ છિન્દિંસુ. ઇદં વુત્તં હોતિ – સમ્મ સુમુખ, ત્વં મયા અત્તનો અનન્તરે ઠાને ઠપિતો, તસ્મા યથા અજ્જ રઞ્ઞો સૂદા અમ્હે મંસત્થાય ન વિકન્તિંસુ, તથા કરોહિ, તાદિસો હિ અમ્હાકં પત્તવણ્ણો. તં વધીતિ સ્વાયં વણ્ણો યથા નામ વેળું નિસ્સાય જાતં ફલં વેળુમેવ વધતિ, તથા મા તં વધિ, તઞ્ચ મઞ્ચ મા વધીતિ અધિપ્પાયેનેવમાહ.

    Vikantiṃsūti chindiṃsu. Idaṃ vuttaṃ hoti – samma sumukha, tvaṃ mayā attano anantare ṭhāne ṭhapito, tasmā yathā ajja rañño sūdā amhe maṃsatthāya na vikantiṃsu, tathā karohi, tādiso hi amhākaṃ pattavaṇṇo. Taṃ vadhīti svāyaṃ vaṇṇo yathā nāma veḷuṃ nissāya jātaṃ phalaṃ veḷumeva vadhati, tathā mā taṃ vadhi, tañca mañca mā vadhīti adhippāyenevamāha.

    મુત્તોપીતિ યથાસુખં ચિત્તકૂટપબ્બતં ગચ્છાતિ એવં લુદ્દપુત્તેન મયા સદ્ધિં મુત્તો વિસ્સજ્જિતો સમાનોપિ ઉડ્ડિતું ન ઇચ્છિ. સયન્તિ રાજાનં દટ્ઠુકામો હુત્વા સયમેવ બન્ધં ઉપગતોતિ એવમિદં અમ્હાકં ભયં તં નિસ્સાય આગતં. સોપજ્જાતિ સોપિ અજ્જ જીવિતસંસયં પત્તો. અત્થં ગણ્હાહિ મા મુખન્તિ ઇદાનિ અમ્હાકં મુઞ્ચનકારણં ગણ્હ, યથા મુચ્ચામ, તથા વાયમ, ‘‘વાતોવ ગન્ધમાદેતી’’તિઆદીનિ વદન્તો ઇત્થિગરહત્થાય મુખં મા પસારયિ.

    Muttopīti yathāsukhaṃ cittakūṭapabbataṃ gacchāti evaṃ luddaputtena mayā saddhiṃ mutto vissajjito samānopi uḍḍituṃ na icchi. Sayanti rājānaṃ daṭṭhukāmo hutvā sayameva bandhaṃ upagatoti evamidaṃ amhākaṃ bhayaṃ taṃ nissāya āgataṃ. Sopajjāti sopi ajja jīvitasaṃsayaṃ patto. Atthaṃ gaṇhāhi mā mukhanti idāni amhākaṃ muñcanakāraṇaṃ gaṇha, yathā muccāma, tathā vāyama, ‘‘vātova gandhamādetī’’tiādīni vadanto itthigarahatthāya mukhaṃ mā pasārayi.

    એવં મહાસત્તો માતુગામં વણ્ણેત્વા સુમુખં અપ્પટિભાણં કત્વા તસ્સ અનત્તમનભાવં વિદિત્વા ઇદાનિ નં પગ્ગણ્હન્તો ગાથમાહ –

    Evaṃ mahāsatto mātugāmaṃ vaṇṇetvā sumukhaṃ appaṭibhāṇaṃ katvā tassa anattamanabhāvaṃ viditvā idāni naṃ paggaṇhanto gāthamāha –

    ૧૨૬.

    126.

    ‘‘સો તં યોગં પયુઞ્જસ્સુ, યુત્તં ધમ્મૂપસંહિતં;

    ‘‘So taṃ yogaṃ payuñjassu, yuttaṃ dhammūpasaṃhitaṃ;

    તવ પરિયાપદાનેન, મમ પાણેસનં ચરા’’તિ.

    Tava pariyāpadānena, mama pāṇesanaṃ carā’’ti.

    તત્થ સોતિ, સમ્મ સુમુખ, સો ત્વં. તં યોગન્તિ યં પુબ્બે ‘‘અહં યોગં પયુઞ્જિસ્સં, યુત્તં ધમ્મૂપસંહિત’’ન્તિ અવચાસિ, તં ઇદાનિ પયુઞ્જસ્સુ. તવ પરિયાપદાનેનાતિ તવ તેન યોગેન પરિસુદ્ધેન. ‘‘પરિયોદાતેના’’તિપિ પાઠો, પરિત્તાણેનાતિ અત્થો, તયા કતત્તા તવ સન્તકેન પરિત્તાણેન મમ જીવિતપરિયેસનં ચરાતિ અધિપ્પાયો.

    Tattha soti, samma sumukha, so tvaṃ. Taṃ yoganti yaṃ pubbe ‘‘ahaṃ yogaṃ payuñjissaṃ, yuttaṃ dhammūpasaṃhita’’nti avacāsi, taṃ idāni payuñjassu. Tava pariyāpadānenāti tava tena yogena parisuddhena. ‘‘Pariyodātenā’’tipi pāṭho, parittāṇenāti attho, tayā katattā tava santakena parittāṇena mama jīvitapariyesanaṃ carāti adhippāyo.

    અથ સુમુખો ‘‘અયં અતિવિય મરણભયભીતો મમ ઞાણબલં ન જાનાતિ, રાજાનં દિસ્વા થોકં કથં લભિત્વા જાનિસ્સામિ, અસ્સાસેસ્સામિ તાવ ન’’ન્તિ ચિન્તેત્વા ગાથમાહ –

    Atha sumukho ‘‘ayaṃ ativiya maraṇabhayabhīto mama ñāṇabalaṃ na jānāti, rājānaṃ disvā thokaṃ kathaṃ labhitvā jānissāmi, assāsessāmi tāva na’’nti cintetvā gāthamāha –

    ૧૨૭.

    127.

    ‘‘મા ભાયિ પતતં સેટ્ઠ, ન હિ ભાયન્તિ તાદિસા;

    ‘‘Mā bhāyi patataṃ seṭṭha, na hi bhāyanti tādisā;

    અહં યોગં પયુઞ્જિસ્સં, યુત્તં ધમ્મૂપસંહિતં;

    Ahaṃ yogaṃ payuñjissaṃ, yuttaṃ dhammūpasaṃhitaṃ;

    મમ પરિયાપદાનેન, ખિપ્પં પાસા પમોક્ખસી’’તિ.

    Mama pariyāpadānena, khippaṃ pāsā pamokkhasī’’ti.

    તત્થ પાસાતિ દુક્ખપાસતો.

    Tattha pāsāti dukkhapāsato.

    ઇતિ તેસં સકુણભાસાય કથેન્તાનં લુદ્દપુત્તો ન કિઞ્ચિ અઞ્ઞાસિ, કેવલં પન તે કાજેનાદાય બારાણસિં પાવિસિ. અચ્છરિયબ્ભુતજાતેન અઞ્જલિના મહાજનેન અનુગ્ગચ્છમાનો સો રાજદ્વારં પત્વા અત્તનો આગતભાવં રઞ્ઞો આરોચાપેસિ. તમત્થં પકાસેન્તો સત્થા આહ –

    Iti tesaṃ sakuṇabhāsāya kathentānaṃ luddaputto na kiñci aññāsi, kevalaṃ pana te kājenādāya bārāṇasiṃ pāvisi. Acchariyabbhutajātena añjalinā mahājanena anuggacchamāno so rājadvāraṃ patvā attano āgatabhāvaṃ rañño ārocāpesi. Tamatthaṃ pakāsento satthā āha –

    ૧૨૮.

    128.

    ‘‘સો લુદ્દો હંસકાજેન, રાજદ્વારં ઉપાગમિ;

    ‘‘So luddo haṃsakājena, rājadvāraṃ upāgami;

    પટિવેદેથ મં રઞ્ઞો, ધતરટ્ઠાયમાગતો’’તિ.

    Paṭivedetha maṃ rañño, dhataraṭṭhāyamāgato’’ti.

    તત્થ પટિવેદેથ મન્તિ ખેમકો આગતોતિ એવં મં રઞ્ઞો નિવેદેથ. ધતરટ્ઠાયન્તિ અયં ધતરટ્ઠો આગતોતિ પટિવેદેથ.

    Tattha paṭivedetha manti khemako āgatoti evaṃ maṃ rañño nivedetha. Dhataraṭṭhāyanti ayaṃ dhataraṭṭho āgatoti paṭivedetha.

    દોવારિકો ગન્ત્વા પટિવેદેસિ. રાજા સઞ્જાતસોમનસ્સો ‘‘ખિપ્પં આગચ્છતૂ’’તિ વત્વા અમચ્ચગણપરિવુતો સમુસ્સિતસેતચ્છત્તે રાજપલ્લઙ્કે નિસિન્નો ખેમકં હંસકાજં આદાય મહાતલં અભિરુળ્હં દિસ્વા સુવણ્ણવણ્ણે હંસે ઓલોકેત્વા ‘‘સમ્પુણ્ણો મે મનોરથો’’તિ તસ્સ કત્તબ્બકિચ્ચં અમચ્ચે આણાપેસિ. તમત્થં પકાસેન્તો સત્થા આહ –

    Dovāriko gantvā paṭivedesi. Rājā sañjātasomanasso ‘‘khippaṃ āgacchatū’’ti vatvā amaccagaṇaparivuto samussitasetacchatte rājapallaṅke nisinno khemakaṃ haṃsakājaṃ ādāya mahātalaṃ abhiruḷhaṃ disvā suvaṇṇavaṇṇe haṃse oloketvā ‘‘sampuṇṇo me manoratho’’ti tassa kattabbakiccaṃ amacce āṇāpesi. Tamatthaṃ pakāsento satthā āha –

    ૧૨૯.

    129.

    ‘‘તે દિસ્વા પુઞ્ઞસઙ્કાસે, ઉભો લક્ખણસમ્મતે;

    ‘‘Te disvā puññasaṅkāse, ubho lakkhaṇasammate;

    ખલુ સંયમનો રાજા, અમચ્ચે અજ્ઝભાસથ.

    Khalu saṃyamano rājā, amacce ajjhabhāsatha.

    ૧૩૦.

    130.

    ‘‘દેથ લુદ્દસ્સ વત્થાનિ, અન્નં પાનઞ્ચ ભોજનં;

    ‘‘Detha luddassa vatthāni, annaṃ pānañca bhojanaṃ;

    કામંકરો હિરઞ્ઞસ્સ, યાવન્તો એસ ઇચ્છતી’’તિ.

    Kāmaṃkaro hiraññassa, yāvanto esa icchatī’’ti.

    તત્થ પુઞ્ઞસઙ્કાસેતિ અત્તનો પુઞ્ઞસદિસે. લક્ખણસમ્મતેતિ સેટ્ઠસમ્મતે અભિઞ્ઞાતે. ખલૂતિ નિપાતો, તસ્સ ‘‘તે ખલુ દિસ્વા’’તિ પુરિમપદેન સમ્બન્ધો. ‘‘દેથા’’તિઆદીનિ રાજા પસન્નાકારં કરોન્તો આહ. તત્થ કામંકરો હિરઞ્ઞસ્સાતિ હિરઞ્ઞં અસ્સ કામકિરિયા અત્થુ. યાવન્તોતિ યત્તકં એસ ઇચ્છતિ, તત્તકં હિરઞ્ઞમસ્સ દેથાતિ અત્થો.

    Tattha puññasaṅkāseti attano puññasadise. Lakkhaṇasammateti seṭṭhasammate abhiññāte. Khalūti nipāto, tassa ‘‘te khalu disvā’’ti purimapadena sambandho. ‘‘Dethā’’tiādīni rājā pasannākāraṃ karonto āha. Tattha kāmaṃkaro hiraññassāti hiraññaṃ assa kāmakiriyā atthu. Yāvantoti yattakaṃ esa icchati, tattakaṃ hiraññamassa dethāti attho.

    એવં પસન્નાકારં કારેત્વા પીતિસોમનસ્સાસમુસ્સહિતો ‘‘ગચ્છથ નં અલઙ્કરિત્વા આનેથા’’તિ આહ. અથ નં અમચ્ચા રાજનિવેસના ઓતારેત્વા કપ્પિતકેસમસ્સું ન્હાતાનુલિત્તં સબ્બાલઙ્કારપટિમણ્ડિતં કત્વા રઞ્ઞો દસ્સેસું. અથસ્સ રાજા સંવચ્છરે સતસહસ્સુટ્ઠાનકે દ્વાદસ ગામે આજઞ્ઞયુત્તં રથં અલઙ્કતમહાગેહઞ્ચાતિ મહન્તં યસં દાપેસિ. સો મહન્તં યસં લભિત્વા અત્તનો કમ્મં પકાસેતું ‘‘ન તે, દેવ, મયા યો વા સો વા હંસો આનીતો, અયં પન નવુતિયા હંસસહસ્સાનં રાજા ધતરટ્ઠો નામ, અયં સેનાપતિ સુમુખો નામા’’તિ આહ . અથ નં રાજા ‘‘કથં તે, સમ્મ, એતે ગહિતા’’તિ પુચ્છિ. તમત્થં પકાસેન્તો સત્થા આહ –

    Evaṃ pasannākāraṃ kāretvā pītisomanassāsamussahito ‘‘gacchatha naṃ alaṅkaritvā ānethā’’ti āha. Atha naṃ amaccā rājanivesanā otāretvā kappitakesamassuṃ nhātānulittaṃ sabbālaṅkārapaṭimaṇḍitaṃ katvā rañño dassesuṃ. Athassa rājā saṃvacchare satasahassuṭṭhānake dvādasa gāme ājaññayuttaṃ rathaṃ alaṅkatamahāgehañcāti mahantaṃ yasaṃ dāpesi. So mahantaṃ yasaṃ labhitvā attano kammaṃ pakāsetuṃ ‘‘na te, deva, mayā yo vā so vā haṃso ānīto, ayaṃ pana navutiyā haṃsasahassānaṃ rājā dhataraṭṭho nāma, ayaṃ senāpati sumukho nāmā’’ti āha . Atha naṃ rājā ‘‘kathaṃ te, samma, ete gahitā’’ti pucchi. Tamatthaṃ pakāsento satthā āha –

    ૧૩૧.

    131.

    ‘‘દિસ્વા લુદ્દં પસન્નત્તં, કાસિરાજા તદબ્રવિ;

    ‘‘Disvā luddaṃ pasannattaṃ, kāsirājā tadabravi;

    યદ્યાયં સમ્મ ખેમક, પુણ્ણા હંસેહિ તિટ્ઠતિ.

    Yadyāyaṃ samma khemaka, puṇṇā haṃsehi tiṭṭhati.

    ૧૩૨.

    132.

    ‘‘કથં રુચિમજ્ઝગતં, પાસહત્થો ઉપાગમિ;

    ‘‘Kathaṃ rucimajjhagataṃ, pāsahattho upāgami;

    ઓકિણ્ણં ઞાતિસઙ્ઘેહિ, નિમ્મજ્ઝિમં કથં ગહી’’તિ.

    Okiṇṇaṃ ñātisaṅghehi, nimmajjhimaṃ kathaṃ gahī’’ti.

    તત્થ પસન્નત્તન્તિ પસન્નભાવં સોમનસ્સપ્પત્તં. યદ્યાયન્તિ, સમ્મ ખેમક, યદિ અયં અમ્હાકં પોક્ખરણી નવુતિહંસસહસ્સેહિ પુણ્ણા તિટ્ઠતિ. કથં રુચિમજ્ઝગતન્તિ એવં સન્તે ત્વં તેસં રુચીનં પિયદસ્સનાનં હંસાનં મજ્ઝગતં એતં ઞાતિસઙ્ઘેહિ ઓકિણ્ણં. નિમ્મજ્ઝિમન્તિ નેવ મજ્ઝિમં નેવ કનિટ્ઠં ઉત્તમં હંસરાજાનં કથં પાસહત્થો ઉપાગમિ કથં ગણ્હીતિ.

    Tattha pasannattanti pasannabhāvaṃ somanassappattaṃ. Yadyāyanti, samma khemaka, yadi ayaṃ amhākaṃ pokkharaṇī navutihaṃsasahassehi puṇṇā tiṭṭhati. Kathaṃ rucimajjhagatanti evaṃ sante tvaṃ tesaṃ rucīnaṃ piyadassanānaṃ haṃsānaṃ majjhagataṃ etaṃ ñātisaṅghehi okiṇṇaṃ. Nimmajjhimanti neva majjhimaṃ neva kaniṭṭhaṃ uttamaṃ haṃsarājānaṃ kathaṃ pāsahattho upāgami kathaṃ gaṇhīti.

    સો તસ્સ કથેન્તો આહ –

    So tassa kathento āha –

    ૧૩૩.

    133.

    ‘‘અજ્જ મે સત્તમા રત્તિ, અદનાનિ ઉપાસતો;

    ‘‘Ajja me sattamā ratti, adanāni upāsato;

    પદમેતસ્સ અન્વેસં, અપ્પમત્તો ઘટસ્સિતો.

    Padametassa anvesaṃ, appamatto ghaṭassito.

    ૧૩૪.

    134.

    ‘‘અથસ્સ પદમદ્દક્ખિં, ચરતો અદનેસનં;

    ‘‘Athassa padamaddakkhiṃ, carato adanesanaṃ;

    તત્થાહં ઓદહિં પાસં, એવં તં દિજમગ્ગહિ’’ન્તિ.

    Tatthāhaṃ odahiṃ pāsaṃ, evaṃ taṃ dijamaggahi’’nti.

    તત્થ અદનાનીતિ આદાનાનિ, ગોચરગ્ગહણટ્ઠાનાનીતિ અત્થો, અયમેવ વા પાઠો. ઉપાસતોતિ ઉપગચ્છન્તસ્સ. પદન્તિ ગોચરભૂમિયં અક્કન્તપદં. ઘટસ્સિતોતિ ચાટિપઞ્જરે નિસ્સિતો હુત્વા. અથસ્સાતિ અથ છટ્ઠે દિવસે એતસ્સ અદનેસનં ચરન્તસ્સ પદં અદ્દક્ખિં. એવં તન્તિ એવં તં દિજં અગ્ગહિન્તિ સબ્બં ગહિતોપાયં આચિક્ખિ.

    Tattha adanānīti ādānāni, gocaraggahaṇaṭṭhānānīti attho, ayameva vā pāṭho. Upāsatoti upagacchantassa. Padanti gocarabhūmiyaṃ akkantapadaṃ. Ghaṭassitoti cāṭipañjare nissito hutvā. Athassāti atha chaṭṭhe divase etassa adanesanaṃ carantassa padaṃ addakkhiṃ. Evaṃ tanti evaṃ taṃ dijaṃ aggahinti sabbaṃ gahitopāyaṃ ācikkhi.

    તં સુત્વા રાજા ‘‘અયં દ્વારે ઠત્વા પટિવેદેન્તોપિ ધતરટ્ઠસ્સેવાગમનં પટિવેદેસિ, ઇદાનિપિ એતં એકમેવ ગણ્હિન્તિ વદતિ, કિં નુ ખો એત્થ કારણ’’ન્તિ ચિન્તેત્વા ગાથમાહ –

    Taṃ sutvā rājā ‘‘ayaṃ dvāre ṭhatvā paṭivedentopi dhataraṭṭhassevāgamanaṃ paṭivedesi, idānipi etaṃ ekameva gaṇhinti vadati, kiṃ nu kho ettha kāraṇa’’nti cintetvā gāthamāha –

    ૧૩૫.

    135.

    ‘‘લુદ્દ દ્વે ઇમે સકુણા, અથ એકોતિ ભાસસિ;

    ‘‘Ludda dve ime sakuṇā, atha ekoti bhāsasi;

    ચિત્તં નુ તે વિપરિયત્તં, અદુ કિં નુ જિગીસસી’’તિ.

    Cittaṃ nu te vipariyattaṃ, adu kiṃ nu jigīsasī’’ti.

    તત્થ વિપરિયત્તન્તિ વિપલ્લત્થં. અદુ કિં નુ જિગીસસીતિ ઉદાહુ કિં નુ ચિન્તેસિ, કિં ઇતરં ગહેત્વા અઞ્ઞસ્સ દાતુકામો હુત્વા ચિન્તેસીતિ પુચ્છતિ.

    Tattha vipariyattanti vipallatthaṃ. Adu kiṃ nu jigīsasīti udāhu kiṃ nu cintesi, kiṃ itaraṃ gahetvā aññassa dātukāmo hutvā cintesīti pucchati.

    તતો લુદ્દો ‘‘ન મે, દેવ, ચિત્તં વિપલ્લત્થં, નાપિ અહં ઇતરં અઞ્ઞસ્સ દાતુકામો, અપિચ ખો પન મયા ઓહિતે પાસે એકોવ બદ્ધો’’તિ આવિ કરોન્તો આહ –

    Tato luddo ‘‘na me, deva, cittaṃ vipallatthaṃ, nāpi ahaṃ itaraṃ aññassa dātukāmo, apica kho pana mayā ohite pāse ekova baddho’’ti āvi karonto āha –

    ૧૩૬.

    136.

    ‘‘યસ્સ લોહિતકા તાલા, તપનીયનિભા સુભા;

    ‘‘Yassa lohitakā tālā, tapanīyanibhā subhā;

    ઉરં સંહચ્ચ તિટ્ઠન્તિ, સો મે બન્ધં ઉપાગમિ.

    Uraṃ saṃhacca tiṭṭhanti, so me bandhaṃ upāgami.

    ૧૩૭.

    137.

    ‘‘અથાયં ભસ્સરો પક્ખી, અબદ્ધો બદ્ધમાતુરં;

    ‘‘Athāyaṃ bhassaro pakkhī, abaddho baddhamāturaṃ;

    અરિયં બ્રુવાનો અટ્ઠાસિ, ચજન્તો માનુસિં ગિર’’ન્તિ.

    Ariyaṃ bruvāno aṭṭhāsi, cajanto mānusiṃ gira’’nti.

    તત્થ લોહિતકાતિ રત્તવણ્ણા. લાતાતિ રાજિયો. ઉરં સંહચ્ચાતિ ઉરં આહચ્ચ. ઇદં વુત્તં હોતિ – મહારાજ, યસ્સેતા રત્તસુવણ્ણસપ્પટિભાગા તિસ્સો લોહિતકા રાજિયો ગીવં પરિક્ખિપિત્વા ઉરં આહચ્ચ તિટ્ઠન્તિ, સો એકોવ મમ પાસે બન્ધં ઉપાગતોતિ. ભસ્સરોતિ પરિસુદ્ધો પભાસમ્પન્નો. આતુરન્તિ ગિલાનં દુક્ખિતં અટ્ઠાસીતિ.

    Tattha lohitakāti rattavaṇṇā. Lātāti rājiyo. Uraṃ saṃhaccāti uraṃ āhacca. Idaṃ vuttaṃ hoti – mahārāja, yassetā rattasuvaṇṇasappaṭibhāgā tisso lohitakā rājiyo gīvaṃ parikkhipitvā uraṃ āhacca tiṭṭhanti, so ekova mama pāse bandhaṃ upāgatoti. Bhassaroti parisuddho pabhāsampanno. Āturanti gilānaṃ dukkhitaṃ aṭṭhāsīti.

    અથ ધતરટ્ઠસ્સ બદ્ધભાવં ઞત્વા નિવત્તિત્વા એતં સમસ્સાસેત્વા મમાગમનકાલે ચ પચ્ચુગ્ગમનં કત્વા આકાસેયેવ મયા સદ્ધિં મધુરપટિસન્થારં કત્વા મનુસ્સભાસાય ધતરટ્ઠસ્સ ગુણં કથેન્તો અટ્ઠાસિ, મમ હદયં મુદુકં કત્વા પુન એતસ્સેવ પુરતો અટ્ઠાસિ. અથાહં, દેવ, સુમુખસ્સ સુભાસિતં સુત્વા પસન્નચિત્તો ધતરટ્ઠં વિસ્સજ્જેસિં, ઇતિ ધતરટ્ઠસ્સ પાસતો મોક્ખો, ઇમે હંસે આદાય મમ ઇધાગમનઞ્ચ સુમુખેનેવ કતન્તિ. એવં સો સુમુખસ્સ ગુણકથં કથેસિ. તં સુત્વા રાજા સુમુખસ્સ ધમ્મકથં સોતુકામો અહોસિ. લુદ્દપુત્તસ્સ સક્કારં કરોન્તસ્સેવ સૂરિયો અત્થઙ્ગતો, દીપા પજ્જલિતા, બહૂ ખત્તિયાદયો સન્નિપતિતા, ખેમા દેવીપિ વિવિધનાટકપરિવારા રઞ્ઞો દક્ખિણપસ્સે નિસીદિ. તસ્મિં ખણે રાજા સુમુખં કથાપેતુકામો ગાથમાહ –

    Atha dhataraṭṭhassa baddhabhāvaṃ ñatvā nivattitvā etaṃ samassāsetvā mamāgamanakāle ca paccuggamanaṃ katvā ākāseyeva mayā saddhiṃ madhurapaṭisanthāraṃ katvā manussabhāsāya dhataraṭṭhassa guṇaṃ kathento aṭṭhāsi, mama hadayaṃ mudukaṃ katvā puna etasseva purato aṭṭhāsi. Athāhaṃ, deva, sumukhassa subhāsitaṃ sutvā pasannacitto dhataraṭṭhaṃ vissajjesiṃ, iti dhataraṭṭhassa pāsato mokkho, ime haṃse ādāya mama idhāgamanañca sumukheneva katanti. Evaṃ so sumukhassa guṇakathaṃ kathesi. Taṃ sutvā rājā sumukhassa dhammakathaṃ sotukāmo ahosi. Luddaputtassa sakkāraṃ karontasseva sūriyo atthaṅgato, dīpā pajjalitā, bahū khattiyādayo sannipatitā, khemā devīpi vividhanāṭakaparivārā rañño dakkhiṇapasse nisīdi. Tasmiṃ khaṇe rājā sumukhaṃ kathāpetukāmo gāthamāha –

    ૧૩૮.

    138.

    ‘‘અથ કિં દાનિ સુમુખ, હનું સંહચ્ચ તિટ્ઠસિ;

    ‘‘Atha kiṃ dāni sumukha, hanuṃ saṃhacca tiṭṭhasi;

    અદુ મે પરિસં પત્તો, ભયા ભીતો ન ભાસસી’’તિ.

    Adu me parisaṃ patto, bhayā bhīto na bhāsasī’’ti.

    તત્થ હનું સંહચ્ચાતિ મધુરકથો કિર ત્વં, અથ કસ્મા ઇદાનિ મુખં પિધાય તિટ્ઠસિ. અદૂતિ કચ્ચિ. ભયા ભીતોતિ પરિસસારજ્જભયેન ભીતો હુત્વા.

    Tattha hanuṃ saṃhaccāti madhurakatho kira tvaṃ, atha kasmā idāni mukhaṃ pidhāya tiṭṭhasi. Adūti kacci. Bhayā bhītoti parisasārajjabhayena bhīto hutvā.

    તં સુત્વા સુમુખો અભીતભાવં દસ્સેન્તો ગાથમાહ –

    Taṃ sutvā sumukho abhītabhāvaṃ dassento gāthamāha –

    ૧૩૯.

    139.

    ‘‘નાહં કાસિપતિ ભીતો, ઓગય્હ પરિસં તવ;

    ‘‘Nāhaṃ kāsipati bhīto, ogayha parisaṃ tava;

    નાહં ભયા ન ભાસિસ્સં, વાક્યં અત્થસ્મિં તાદિસે’’તિ.

    Nāhaṃ bhayā na bhāsissaṃ, vākyaṃ atthasmiṃ tādise’’ti.

    તત્થ તાદિસેતિ અપિચ ખો પન તથારૂપે અત્થે ઉપ્પન્ને વાક્યં ભાસિસ્સામીતિ વચનોકાસં ઓલોકેન્તો નિસિન્નોમ્હીતિ અત્થો.

    Tattha tādiseti apica kho pana tathārūpe atthe uppanne vākyaṃ bhāsissāmīti vacanokāsaṃ olokento nisinnomhīti attho.

    તં સુત્વા રાજા તસ્સ કથં વડ્ઢેતુકામતાય પરિહાસં કરોન્તો આહ –

    Taṃ sutvā rājā tassa kathaṃ vaḍḍhetukāmatāya parihāsaṃ karonto āha –

    ૧૪૦.

    140.

    ‘‘ન તે અભિસરં પસ્સે, ન રથે નપિ પત્તિકે;

    ‘‘Na te abhisaraṃ passe, na rathe napi pattike;

    નાસ્સ ચમ્મંવ કીટં વા, વમ્મિતે ચ ધનુગ્ગહે.

    Nāssa cammaṃva kīṭaṃ vā, vammite ca dhanuggahe.

    ૧૪૧.

    141.

    ‘‘ન હિરઞ્ઞં સુવણ્ણં વા, નગરં વા સુમાપિતં;

    ‘‘Na hiraññaṃ suvaṇṇaṃ vā, nagaraṃ vā sumāpitaṃ;

    ઓકિણ્ણપરિખં દુગ્ગં, દળ્હમટ્ટાલકોટ્ઠકં;

    Okiṇṇaparikhaṃ duggaṃ, daḷhamaṭṭālakoṭṭhakaṃ;

    યત્થ પવિટ્ઠો સુમુખ, ભાયિતબ્બં ન ભાયસી’’તિ.

    Yattha paviṭṭho sumukha, bhāyitabbaṃ na bhāyasī’’ti.

    તત્થ અભિસરન્તિ રક્ખણત્થાય પરિવારેત્વા ઠિતં આવુધહત્થં પરિસં તે ન પસ્સામિ. નાસ્સાતિ એત્થ અસ્સાતિ નિપાતમત્તં. ચમ્મન્તિ સરપરિત્તાણચમ્મં. કીટન્તિ કીટં ચાટિકપાલાદિ વુચ્ચતિ. ચાટિકપાલહત્થાપિ તે સન્તિકે નત્થીતિ દીપેતિ. વમ્મિતેતિ ચમ્મસન્નદ્ધે. ન હિરઞ્ઞન્તિ યં નિસ્સાય ન ભાયસિ, તં હિરઞ્ઞમ્પિ તે ન પસ્સામિ.

    Tattha abhisaranti rakkhaṇatthāya parivāretvā ṭhitaṃ āvudhahatthaṃ parisaṃ te na passāmi. Nāssāti ettha assāti nipātamattaṃ. Cammanti saraparittāṇacammaṃ. Kīṭanti kīṭaṃ cāṭikapālādi vuccati. Cāṭikapālahatthāpi te santike natthīti dīpeti. Vammiteti cammasannaddhe. Na hiraññanti yaṃ nissāya na bhāyasi, taṃ hiraññampi te na passāmi.

    એવં રઞ્ઞા ‘‘કિં તે અભાયનકારણ’’ન્તિ વુત્તે તં કથેન્તો આહ –

    Evaṃ raññā ‘‘kiṃ te abhāyanakāraṇa’’nti vutte taṃ kathento āha –

    ૧૪૨.

    142.

    ‘‘ન મે અભિસરેનત્થો, નગરેન ધનેન વા;

    ‘‘Na me abhisarenattho, nagarena dhanena vā;

    અપથેન પથં યામ, અન્તલિક્ખેચરા મયં.

    Apathena pathaṃ yāma, antalikkhecarā mayaṃ.

    ૧૪૩.

    143.

    ‘‘સુતા ચ પણ્ડિતા ત્યમ્હા, નિપુણા ચત્થચિન્તકા;

    ‘‘Sutā ca paṇḍitā tyamhā, nipuṇā catthacintakā;

    ભાસેમત્થવતિં વાચં, સચ્ચે ચસ્સ પતિટ્ઠિતો.

    Bhāsematthavatiṃ vācaṃ, sacce cassa patiṭṭhito.

    ૧૪૪.

    144.

    ‘‘કિઞ્ચ તુય્હં અસચ્ચસ્સ, અનરિયસ્સ કરિસ્સતિ;

    ‘‘Kiñca tuyhaṃ asaccassa, anariyassa karissati;

    મુસાવાદિસ્સ લુદ્દસ્સ, ભણિતમ્પિ સુભાસિત’’ન્તિ.

    Musāvādissa luddassa, bhaṇitampi subhāsita’’nti.

    તત્થ અભિસરેનાતિ આરક્ખપરિવારેન. અત્થોતિ એતેન મમ કિચ્ચં નત્થિ. કસ્મા? યસ્મા અપથેન તુમ્હાદિસાનં અમગ્ગેન પથં માપેત્વા યામ, આકાસચારિનો મયન્તિ. પણ્ડિતા ત્યમ્હાતિ પણ્ડિતાતિ તયા સુતામ્હા, તેનેવ કારણેન અમ્હાકં સન્તિકા ધમ્મં સોતુકામો કિર નો ગાહાપેસિ. સચ્ચે ચસ્સાતિ સચે પન ત્વં સચ્ચે પતિટ્ઠિતો અસ્સ, અત્થવતિં કારણનિસ્સિતં વાચં ભાસેય્યામ. અસચ્ચસ્સાતિ વચીસચ્ચરહિતસ્સ તવ સુભાસિતં મુણ્ડસ્સ દન્તસૂચિ વિય કિં કરિસ્સતિ.

    Tattha abhisarenāti ārakkhaparivārena. Atthoti etena mama kiccaṃ natthi. Kasmā? Yasmā apathena tumhādisānaṃ amaggena pathaṃ māpetvā yāma, ākāsacārino mayanti. Paṇḍitā tyamhāti paṇḍitāti tayā sutāmhā, teneva kāraṇena amhākaṃ santikā dhammaṃ sotukāmo kira no gāhāpesi. Sacce cassāti sace pana tvaṃ sacce patiṭṭhito assa, atthavatiṃ kāraṇanissitaṃ vācaṃ bhāseyyāma. Asaccassāti vacīsaccarahitassa tava subhāsitaṃ muṇḍassa dantasūci viya kiṃ karissati.

    તં સુત્વા રાજા ‘‘કસ્મા મં મુસાવાદી અનરિયોતિ વદસિ, કિં મયા કત’’ન્તિ આહ. અથ નં સુમુખો ‘‘તેન હિ, મહારાજ, સુણાહી’’તિ વત્વા આહ –

    Taṃ sutvā rājā ‘‘kasmā maṃ musāvādī anariyoti vadasi, kiṃ mayā kata’’nti āha. Atha naṃ sumukho ‘‘tena hi, mahārāja, suṇāhī’’ti vatvā āha –

    ૧૪૫.

    145.

    ‘‘તં બ્રાહ્મણાનં વચના, ઇમં ખેમમકારયિ;

    ‘‘Taṃ brāhmaṇānaṃ vacanā, imaṃ khemamakārayi;

    અભયઞ્ચ તયા ઘુટ્ઠં, ઇમાયો દસધા દિસા.

    Abhayañca tayā ghuṭṭhaṃ, imāyo dasadhā disā.

    ૧૪૬.

    146.

    ‘‘ઓગય્હ તે પોક્ખરણિં, વિપ્પસન્નોદકં સુચિં;

    ‘‘Ogayha te pokkharaṇiṃ, vippasannodakaṃ suciṃ;

    પહૂતં ચાદનં તત્થ, અહિંસા ચેત્થ પક્ખિનં.

    Pahūtaṃ cādanaṃ tattha, ahiṃsā cettha pakkhinaṃ.

    ૧૪૭.

    147.

    ‘‘ઇદં સુત્વાન નિગ્ઘોસં, આગતમ્હ તવન્તિકે;

    ‘‘Idaṃ sutvāna nigghosaṃ, āgatamha tavantike;

    તે તે બદ્ધસ્મ પાસેન, એતં તે ભાસિતં મુસા.

    Te te baddhasma pāsena, etaṃ te bhāsitaṃ musā.

    ૧૪૮.

    148.

    ‘‘મુસાવાદં પુરક્ખત્વા, ઇચ્છાલોભઞ્ચ પાપકં;

    ‘‘Musāvādaṃ purakkhatvā, icchālobhañca pāpakaṃ;

    ઉભોસન્ધિમતિક્કમ્મ, અસાતં ઉપપજ્જતી’’તિ.

    Ubhosandhimatikkamma, asātaṃ upapajjatī’’ti.

    તત્થ તન્તિ ત્વં. ખેમન્તિ એવંનામિકં પોક્ખરણિં. ઘુટ્ઠન્તિ ચતૂસુ કણ્ણેસુ ઠત્વા ઘોસાપિતં. દસધાતિ ઇમાસુ દસધા ઠિતાસુ દિસાસુ તયા અભયં ઘુટ્ઠં. ઓગય્હાતિ ઓગાહેત્વા આગતાનં સન્તિકા. પહૂતં ચાદનન્તિ પહૂતઞ્ચ પદુમપુપ્ફસાલિઆદિકં અદનં. ઇદં સુત્વાનાતિ તેસં તં પોક્ખરણિં ઓગાહેત્વા આગતાનં સન્તિકા ઇદં અભયં સુત્વા તવન્તિકે તવ સમીપે તયા કારિતપોક્ખરણિં આગતામ્હાતિ અત્થો. તે તેતિ તે મયં તવ પાસેન બદ્ધા. પુરક્ખત્વાતિ પુરતો કત્વા . ઇચ્છાલોભન્તિ ઇચ્છાસઙ્ખાતં પાપકં લોભં. ઉભોસન્ધિન્તિ ઉભયં દેવલોકે ચ મનુસ્સલોકે ચ પટિસન્ધિં ઇમે પાપધમ્મે પુરતો કત્વા ચરન્તો પુગ્ગલો સુગતિપટિસન્ધિં અતિક્કમિત્વા અસાતં નિરયં ઉપપજ્જતીતિ.

    Tattha tanti tvaṃ. Khemanti evaṃnāmikaṃ pokkharaṇiṃ. Ghuṭṭhanti catūsu kaṇṇesu ṭhatvā ghosāpitaṃ. Dasadhāti imāsu dasadhā ṭhitāsu disāsu tayā abhayaṃ ghuṭṭhaṃ. Ogayhāti ogāhetvā āgatānaṃ santikā. Pahūtaṃ cādananti pahūtañca padumapupphasāliādikaṃ adanaṃ. Idaṃ sutvānāti tesaṃ taṃ pokkharaṇiṃ ogāhetvā āgatānaṃ santikā idaṃ abhayaṃ sutvā tavantike tava samīpe tayā kāritapokkharaṇiṃ āgatāmhāti attho. Te teti te mayaṃ tava pāsena baddhā. Purakkhatvāti purato katvā . Icchālobhanti icchāsaṅkhātaṃ pāpakaṃ lobhaṃ. Ubhosandhinti ubhayaṃ devaloke ca manussaloke ca paṭisandhiṃ ime pāpadhamme purato katvā caranto puggalo sugatipaṭisandhiṃ atikkamitvā asātaṃ nirayaṃ upapajjatīti.

    એવં પરિસમજ્ઝેયેવ રાજાનં લજ્જાપેસિ. અથ નં રાજા ‘‘નાહં, સુમુખ, તુમ્હે મારેત્વા મંસં ખાદિતુકામો ગણ્હાપેસિં, પણ્ડિતભાવં પન વો સુત્વા સુભાસિતં સોતુકામો ગણ્હાપેસિ’’ન્તિ પકાસેન્તો આહ –

    Evaṃ parisamajjheyeva rājānaṃ lajjāpesi. Atha naṃ rājā ‘‘nāhaṃ, sumukha, tumhe māretvā maṃsaṃ khāditukāmo gaṇhāpesiṃ, paṇḍitabhāvaṃ pana vo sutvā subhāsitaṃ sotukāmo gaṇhāpesi’’nti pakāsento āha –

    ૧૪૯.

    149.

    ‘‘નાપરજ્ઝામ સુમુખ, નપિ લોભાવ મગ્ગહિં;

    ‘‘Nāparajjhāma sumukha, napi lobhāva maggahiṃ;

    સુતા ચ પણ્ડિતાત્યત્થ, નિપુણા અત્થચિન્તકા.

    Sutā ca paṇḍitātyattha, nipuṇā atthacintakā.

    ૧૫૦.

    150.

    ‘‘અપ્પેવત્થવતિં વાચં, બ્યાહરેય્યું ઇધાગતા;

    ‘‘Appevatthavatiṃ vācaṃ, byāhareyyuṃ idhāgatā;

    તથા તં સમ્મ નેસાદો, વુત્તો સુમુખ મગ્ગહી’’તિ.

    Tathā taṃ samma nesādo, vutto sumukha maggahī’’ti.

    તત્થ નાપરજ્ઝામાતિ મારેન્તો અપરજ્ઝતિ નામ, મયં ન મારેમ. લોભાવ મગ્ગહિન્તિ મંસં ખાદિતુકામો હુત્વા લોભાવ તુમ્હે નાહં અગ્ગહિં. પણ્ડિતાત્યત્થાતિ પણ્ડિતાતિ સુતા અત્થ. અત્થચિન્તકાતિ પટિચ્છન્નાનં અત્થાનં ચિન્તકા. અત્થવતિન્તિ કારણનિસ્સિતં. તથાતિ તેન કારણેન. વુત્તોતિ મયા વુત્તો હુત્વા. સુમુખ, મગ્ગહીતિ, સુમુખાતિ આલપતિ, મ-કારો પદસન્ધિકરો. અગ્ગહીતિ ધમ્મં દેસેતું તુમ્હે ગણ્હિ.

    Tattha nāparajjhāmāti mārento aparajjhati nāma, mayaṃ na mārema. Lobhāva maggahinti maṃsaṃ khāditukāmo hutvā lobhāva tumhe nāhaṃ aggahiṃ. Paṇḍitātyatthāti paṇḍitāti sutā attha. Atthacintakāti paṭicchannānaṃ atthānaṃ cintakā. Atthavatinti kāraṇanissitaṃ. Tathāti tena kāraṇena. Vuttoti mayā vutto hutvā. Sumukha, maggahīti, sumukhāti ālapati, ma-kāro padasandhikaro. Aggahīti dhammaṃ desetuṃ tumhe gaṇhi.

    તં સુત્વા સુમુખો ‘‘સુભાસિતં સોતુકામેન અયુત્તં તે કતં, મહારાજા’’તિ વત્વા આહ –

    Taṃ sutvā sumukho ‘‘subhāsitaṃ sotukāmena ayuttaṃ te kataṃ, mahārājā’’ti vatvā āha –

    ૧૫૧.

    151.

    ‘‘નેવ ભીતા કાસિપતિ, ઉપનીતસ્મિં જીવિતે;

    ‘‘Neva bhītā kāsipati, upanītasmiṃ jīvite;

    ભાસેમત્થવતિં વાચં, સમ્પત્તા કાલપરિયાયં.

    Bhāsematthavatiṃ vācaṃ, sampattā kālapariyāyaṃ.

    ૧૫૨.

    152.

    ‘‘યો મિગેન મિગં હન્તિ, પક્ખિં વા પન પક્ખિના;

    ‘‘Yo migena migaṃ hanti, pakkhiṃ vā pana pakkhinā;

    સુતેન વા સુતં કિણ્યા, કિં અનરિયતરં તતો.

    Sutena vā sutaṃ kiṇyā, kiṃ anariyataraṃ tato.

    ૧૫૩.

    153.

    ‘‘યો ચારિયરુદં ભાસે, અનરિયધમ્મવસ્સિતો;

    ‘‘Yo cāriyarudaṃ bhāse, anariyadhammavassito;

    ઉભો સો ધંસતે લોકા, ઇધ ચેવ પરત્થ ચ.

    Ubho so dhaṃsate lokā, idha ceva parattha ca.

    ૧૫૪.

    154.

    ‘‘ન મજ્જેથ યસં પત્તો, ન બ્યાધે પત્તસંસયં;

    ‘‘Na majjetha yasaṃ patto, na byādhe pattasaṃsayaṃ;

    વાયમેથેવ કિચ્ચેસુ, સંવરે વિવરાનિ ચ.

    Vāyametheva kiccesu, saṃvare vivarāni ca.

    ૧૫૫.

    155.

    ‘‘યે વુદ્ધા અબ્ભતિક્કન્તા, સમ્પત્તા કાલપરિયાયં;

    ‘‘Ye vuddhā abbhatikkantā, sampattā kālapariyāyaṃ;

    ઇધ ધમ્મં ચરિત્વાન, એવંતે તિદિવં ગતા.

    Idha dhammaṃ caritvāna, evaṃte tidivaṃ gatā.

    ૧૫૬.

    156.

    ‘‘ઇદં સુત્વા કાસિપતિ, ધમ્મમત્તનિ પાલય;

    ‘‘Idaṃ sutvā kāsipati, dhammamattani pālaya;

    ધતરટ્ઠઞ્ચ મુઞ્ચાહિ, હંસાનં પવરુત્તમ’’ન્તિ.

    Dhataraṭṭhañca muñcāhi, haṃsānaṃ pavaruttama’’nti.

    તત્થ ઉપનીતસ્મિન્તિ મરણસન્તિકં ઉપનીતે. કાલપરિયાયન્તિ મરણકાલવારં સમ્પત્તા સમાના ન ભાસિસ્સામ. ન હિ ધમ્મકથિકં બન્ધિત્વા મરણભયેન તજ્જેત્વા ધમ્મં સુણન્તિ, અયુત્તં તે કતન્તિ. મિગેનાતિ સુટ્ઠુ સિક્ખાપિતેન દીપકમિગેન. હન્તીતિ હનતિ. પક્ખિનાતિ દીપકપક્ખિના. સુતેનાતિ ખેમં નિબ્ભયન્તિ વિસ્સુતેન દીપકમિગપક્ખિસદિસેન પદુમસરેન. સુતન્તિ ‘‘પણ્ડિતો ચિત્રકથી’’તિ એવં સુતં ધમ્મકથિકં. કિણ્યાતિ ‘‘ધમ્મં સોસ્સામી’’તિ પાસબન્ધનેન યો કિણેય્ય હિંસેય્ય બાધેય્ય. તતોતિ તેસં કિરિયતો ઉત્તરિ અઞ્ઞં અનરિયતરં નામ કિમત્થિ.

    Tattha upanītasminti maraṇasantikaṃ upanīte. Kālapariyāyanti maraṇakālavāraṃ sampattā samānā na bhāsissāma. Na hi dhammakathikaṃ bandhitvā maraṇabhayena tajjetvā dhammaṃ suṇanti, ayuttaṃ te katanti. Migenāti suṭṭhu sikkhāpitena dīpakamigena. Hantīti hanati. Pakkhināti dīpakapakkhinā. Sutenāti khemaṃ nibbhayanti vissutena dīpakamigapakkhisadisena padumasarena. Sutanti ‘‘paṇḍito citrakathī’’ti evaṃ sutaṃ dhammakathikaṃ. Kiṇyāti ‘‘dhammaṃ sossāmī’’ti pāsabandhanena yo kiṇeyya hiṃseyya bādheyya. Tatoti tesaṃ kiriyato uttari aññaṃ anariyataraṃ nāma kimatthi.

    અરિયરુદન્તિ મુખેન અરિયવચનં સુન્દરવચનં ભાસતિ. અનરિયધમ્મવસ્સિતોતિ કમ્મેન અનરિયધમ્મં અવસ્સિતો. ઉભોતિ દેવલોકા ચ મનુસ્સલોકા ચાતિ ઉભયમ્હા. ઇધ ચેવાતિ ઇધ ઉપ્પન્નોપિ પરત્થ ઉપ્પન્નોપિ એવરૂપો દ્વીહિ સુગતિલોકેહિ ધંસિત્વા નિરયમેવ ઉપપજ્જતિ. પત્તસંસયન્તિ જીવિતસંસયમાપન્નમ્પિ દુક્ખં પત્વા ન કિલમેય્ય. સંવરે વિવરાનિ ચાતિ અત્તનો છિદ્દાનિ દ્વારાનિ સંવરેય્ય પિદહેય્ય. વુદ્ધાતિ ગુણવુદ્ધા પણ્ડિતા. અબ્ભતિક્કન્તાતિ ઇમં મનુસ્સલોકં અતિક્કન્તા. કાલપરિયાયન્તિ મરણકાલપરિયાયં પત્તા હુત્વા. એવંતેતિ એવં એતે. ઇદન્તિ ઇદં મયા વુત્તં અત્થનિસ્સિતં વચનં. ધમ્મન્તિ પવેણિયધમ્મમ્પિ સુચરિતધમ્મમ્પિ.

    Ariyarudanti mukhena ariyavacanaṃ sundaravacanaṃ bhāsati. Anariyadhammavassitoti kammena anariyadhammaṃ avassito. Ubhoti devalokā ca manussalokā cāti ubhayamhā. Idha cevāti idha uppannopi parattha uppannopi evarūpo dvīhi sugatilokehi dhaṃsitvā nirayameva upapajjati. Pattasaṃsayanti jīvitasaṃsayamāpannampi dukkhaṃ patvā na kilameyya. Saṃvare vivarāni cāti attano chiddāni dvārāni saṃvareyya pidaheyya. Vuddhāti guṇavuddhā paṇḍitā. Abbhatikkantāti imaṃ manussalokaṃ atikkantā. Kālapariyāyanti maraṇakālapariyāyaṃ pattā hutvā. Evaṃteti evaṃ ete. Idanti idaṃ mayā vuttaṃ atthanissitaṃ vacanaṃ. Dhammanti paveṇiyadhammampi sucaritadhammampi.

    તં સુત્વા રાજા આહ –

    Taṃ sutvā rājā āha –

    ૧૫૭.

    157.

    ‘‘આહરન્તુદકં પજ્જં, આસનઞ્ચ મહારહં;

    ‘‘Āharantudakaṃ pajjaṃ, āsanañca mahārahaṃ;

    પઞ્જરતો પમોક્ખામિ, ધતરટ્ઠં યસસ્સિનં.

    Pañjarato pamokkhāmi, dhataraṭṭhaṃ yasassinaṃ.

    ૧૫૮.

    158.

    ‘‘તઞ્ચ સેનાપતિં ધીરં, નિપુણં અત્થચિન્તકં;

    ‘‘Tañca senāpatiṃ dhīraṃ, nipuṇaṃ atthacintakaṃ;

    યો સુખે સુખિતો રઞ્ઞો, દુક્ખિતે હોતિ દુક્ખિતો.

    Yo sukhe sukhito rañño, dukkhite hoti dukkhito.

    ૧૫૯.

    159.

    ‘‘એદિસો ખો અરહતિ, પિણ્ડમસ્નાતુ ભત્તુનો;

    ‘‘Ediso kho arahati, piṇḍamasnātu bhattuno;

    યથાયં સુમુખો રઞ્ઞો, પાણસાધારણો સખા’’તિ.

    Yathāyaṃ sumukho rañño, pāṇasādhāraṇo sakhā’’ti.

    તત્થ ઉદકન્તિ પાદધોવનં. પજ્જન્તિ પાદબ્ભઞ્જનં. સુખેતિ સુખમ્હિ સતિ.

    Tattha udakanti pādadhovanaṃ. Pajjanti pādabbhañjanaṃ. Sukheti sukhamhi sati.

    રઞ્ઞો વચનં સુત્વા તેસં આસનાનિ આહરિત્વા તત્થ નિસિન્નાનં ગન્ધોદકેન પાદે ધોવિત્વા સતપાકેન તેલેન અબ્ભઞ્જિંસુ. તમત્થં પકાસેન્તો સત્થા આહ –

    Rañño vacanaṃ sutvā tesaṃ āsanāni āharitvā tattha nisinnānaṃ gandhodakena pāde dhovitvā satapākena telena abbhañjiṃsu. Tamatthaṃ pakāsento satthā āha –

    ૧૬૦.

    160.

    ‘‘પીઠઞ્ચ સબ્બસોવણ્ણં, અટ્ઠપાદં મનોરમં;

    ‘‘Pīṭhañca sabbasovaṇṇaṃ, aṭṭhapādaṃ manoramaṃ;

    મટ્ઠં કાસિકમત્થન્નં, ધતરટ્ઠો ઉપાવિસિ.

    Maṭṭhaṃ kāsikamatthannaṃ, dhataraṭṭho upāvisi.

    ૧૬૧.

    161.

    ‘‘કોચ્છઞ્ચ સબ્બસોવણ્ણં, વેય્યગ્ઘપરિસિબ્બિતં;

    ‘‘Kocchañca sabbasovaṇṇaṃ, veyyagghaparisibbitaṃ;

    સુમુખો અજ્ઝુપાવેક્ખિ, ધતરટ્ઠસ્સનન્તરા.

    Sumukho ajjhupāvekkhi, dhataraṭṭhassanantarā.

    ૧૬૨.

    162.

    ‘‘તેસં કઞ્ચનપત્તહિ, પુથૂ આદાય કાસિયો;

    ‘‘Tesaṃ kañcanapattahi, puthū ādāya kāsiyo;

    હંસાનં અભિહારેસુ, અગ્ગરઞ્ઞો પવાસિત’’ન્તિ.

    Haṃsānaṃ abhihāresu, aggarañño pavāsita’’nti.

    તત્થ મટ્ઠન્તિ કરણપરિનિટ્ઠિતં. કાસિકમત્થન્નન્તિ કાસિકવત્થેન અત્થતં. કોચ્છન્તિ મજ્ઝે સંખિત્તં. વેય્યગ્ઘપરિસિબ્બિતન્તિ બ્યગ્ઘચમ્મપરિસિબ્બિતં મઙ્ગલદિવસે અગ્ગમહેસિયા નિસિન્નપીઠં. કઞ્ચનપત્તેહીતિ સુવણ્ણભાજનેહિ. પુથૂતિ બહૂ જના. કાસિયોતિ કાસિરટ્ઠવાસિનો. અભિહારેસુન્તિ ઉપનામેસું. અગ્ગરઞ્ઞો પવાસિતન્તિ અટ્ઠસતપલસુવણ્ણપાતિપરિક્ખિત્તં હંસરઞ્ઞો પણ્ણાકારત્થાય કાસિરઞ્ઞા પેસિતં નાનગ્ગરસભોજનં.

    Tattha maṭṭhanti karaṇapariniṭṭhitaṃ. Kāsikamatthannanti kāsikavatthena atthataṃ. Kocchanti majjhe saṃkhittaṃ. Veyyagghaparisibbitanti byagghacammaparisibbitaṃ maṅgaladivase aggamahesiyā nisinnapīṭhaṃ. Kañcanapattehīti suvaṇṇabhājanehi. Puthūti bahū janā. Kāsiyoti kāsiraṭṭhavāsino. Abhihāresunti upanāmesuṃ. Aggarañño pavāsitanti aṭṭhasatapalasuvaṇṇapātiparikkhittaṃ haṃsarañño paṇṇākāratthāya kāsiraññā pesitaṃ nānaggarasabhojanaṃ.

    એવં ઉપનીતે પન તસ્મિં કાસિરાજા તેસં સમ્પગ્ગહત્થં સયં સુવણ્ણપાતિં ગહેત્વા ઉપનામેસિ. તે તતો મધુલાજે ખાદિત્વા મધુરોદકઞ્ચ પિવિંસુ. અથ મહાસત્તો રઞ્ઞો અભિહારઞ્ચ પસાદઞ્ચ દિસ્વા પટિસન્થારમકાસિ. તમત્થં પકાસેન્તો સત્થા આહ –

    Evaṃ upanīte pana tasmiṃ kāsirājā tesaṃ sampaggahatthaṃ sayaṃ suvaṇṇapātiṃ gahetvā upanāmesi. Te tato madhulāje khāditvā madhurodakañca piviṃsu. Atha mahāsatto rañño abhihārañca pasādañca disvā paṭisanthāramakāsi. Tamatthaṃ pakāsento satthā āha –

    ૧૬૩.

    163.

    ‘‘દિસ્વા અભિહટં અગ્ગં, કાસિરાજેન પેસિતં;

    ‘‘Disvā abhihaṭaṃ aggaṃ, kāsirājena pesitaṃ;

    કુસલો ખત્તધમ્માનં, તતો પુચ્છિ અનન્તરા.

    Kusalo khattadhammānaṃ, tato pucchi anantarā.

    ૧૬૪.

    164.

    ‘‘કચ્ચિન્નુ ભોતો કુસલં, કચ્ચિ ભોતો અનામયં;

    ‘‘Kaccinnu bhoto kusalaṃ, kacci bhoto anāmayaṃ;

    કચ્ચિ રટ્ઠમિદં ફીતં, ધમ્મેન મનુસાસસિ.

    Kacci raṭṭhamidaṃ phītaṃ, dhammena manusāsasi.

    ૧૬૫.

    165.

    ‘‘કુસલઞ્ચેવ મે હંસ, અથો હંસ અનામયં;

    ‘‘Kusalañceva me haṃsa, atho haṃsa anāmayaṃ;

    અથો રટ્ઠમિદં ફીતં, ધમ્મેન મનુસાસહં.

    Atho raṭṭhamidaṃ phītaṃ, dhammena manusāsahaṃ.

    ૧૬૬.

    166.

    ‘‘કચ્ચિ ભોતો અમચ્ચેસુ, દોસો કોચિ ન વિજ્જતિ;

    ‘‘Kacci bhoto amaccesu, doso koci na vijjati;

    કચ્ચિ ચ તે તવત્થેસુ, નાવકઙ્ખન્તિ જીવિતં.

    Kacci ca te tavatthesu, nāvakaṅkhanti jīvitaṃ.

    ૧૬૭.

    167.

    ‘‘અથોપિ મે અમચ્ચેસુ, દોસો કોચિ ન વિજ્જતિ;

    ‘‘Athopi me amaccesu, doso koci na vijjati;

    અથોપિ તે મમત્થેસુ, નાવકઙ્ખન્તિ જીવિતં.

    Athopi te mamatthesu, nāvakaṅkhanti jīvitaṃ.

    ૧૬૮.

    168.

    ‘‘કચ્ચિ તે સાદિસી ભરિયા, અસ્સવા પિયભાણિની;

    ‘‘Kacci te sādisī bhariyā, assavā piyabhāṇinī;

    પુત્તરૂપયસૂપેતા, તવ છન્દવસાનુગા.

    Puttarūpayasūpetā, tava chandavasānugā.

    ૧૬૯.

    169.

    ‘‘અથો મે સાદિસી ભરિયા, અસ્સવા પિયભાણિની;

    ‘‘Atho me sādisī bhariyā, assavā piyabhāṇinī;

    પુત્તરૂપયસૂપેતા, મમ છન્દવસાનુગા.

    Puttarūpayasūpetā, mama chandavasānugā.

    ૧૭૦.

    170.

    ‘‘કચ્ચિ રટ્ઠં અનુપ્પીળં, અકુતોચિઉપદ્દવં;

    ‘‘Kacci raṭṭhaṃ anuppīḷaṃ, akutociupaddavaṃ;

    અસાહસેન ધમ્મેન, સમેન મનુસાસસિ.

    Asāhasena dhammena, samena manusāsasi.

    ૧૭૧.

    171.

    ‘‘અથો રટ્ઠં અનુપ્પીળં, અકુતોચિઉપદ્દવં;

    ‘‘Atho raṭṭhaṃ anuppīḷaṃ, akutociupaddavaṃ;

    અસાહસેન ધમ્મેન, સમેન મનુસાસહં.

    Asāhasena dhammena, samena manusāsahaṃ.

    ૧૭૨.

    172.

    ‘‘કચ્ચિ સન્તો અપચિતા, અસન્તો પરિવજ્જિતા;

    ‘‘Kacci santo apacitā, asanto parivajjitā;

    નો ચે ધમ્મં નિરંકત્વા, અધમ્મમનુવત્તસિ.

    No ce dhammaṃ niraṃkatvā, adhammamanuvattasi.

    ૧૭૩.

    173.

    ‘‘સન્તો ચ મે અપચિતા, અસન્તો પરિવજ્જિતા;

    ‘‘Santo ca me apacitā, asanto parivajjitā;

    ધમ્મમેવાનુવત્તામિ, અધમ્મો મે નિરંકતો.

    Dhammamevānuvattāmi, adhammo me niraṃkato.

    ૧૭૪.

    174.

    ‘‘કચ્ચિ નાનાગતં દીઘં, સમવેક્ખસિ ખત્તિય;

    ‘‘Kacci nānāgataṃ dīghaṃ, samavekkhasi khattiya;

    કચ્ચિમત્તો મદનીયે, પરલોકં ન સન્તસિ.

    Kaccimatto madanīye, paralokaṃ na santasi.

    ૧૭૫.

    175.

    ‘‘નાહં અનાગતં દીઘં, સમવેક્ખામિ પક્ખિમ;

    ‘‘Nāhaṃ anāgataṃ dīghaṃ, samavekkhāmi pakkhima;

    ઠિતો દસસુ ધમ્મેસુ, પરલોકં ન સન્તસે.

    Ṭhito dasasu dhammesu, paralokaṃ na santase.

    ૧૭૬.

    176.

    ‘‘દાનં સીલં પરિચ્ચાગં, અજ્જવં મદ્દવં તપં;

    ‘‘Dānaṃ sīlaṃ pariccāgaṃ, ajjavaṃ maddavaṃ tapaṃ;

    અક્કોધં અવિહિંસઞ્ચ, ખન્તિઞ્ચ અવિરોધનં.

    Akkodhaṃ avihiṃsañca, khantiñca avirodhanaṃ.

    ૧૭૭.

    177.

    ‘‘ઇચ્ચેતે કુસલે ધમ્મે, ઠિતે પસ્સામિ અત્તનિ;

    ‘‘Iccete kusale dhamme, ṭhite passāmi attani;

    તતો મે જાયતે પીતિ, સામનસ્સઞ્ચનપ્પકં.

    Tato me jāyate pīti, sāmanassañcanappakaṃ.

    ૧૭૮.

    178.

    ‘‘સુમુખો ચ અચિન્તેત્વા, વિસજ્જિ ફરુસં ગિરં;

    ‘‘Sumukho ca acintetvā, visajji pharusaṃ giraṃ;

    ભાવદોસમનઞ્ઞાય, અસ્માકાયં વિહઙ્ગમો.

    Bhāvadosamanaññāya, asmākāyaṃ vihaṅgamo.

    ૧૭૯.

    179.

    ‘‘સો કુદ્ધો ફરુસં વાચં, નિચ્છારેસિ અયોનિસો;

    ‘‘So kuddho pharusaṃ vācaṃ, nicchāresi ayoniso;

    યાનસ્મેસુ ન વિજ્જન્તિ, નયિદં પઞ્ઞવતામિવા’’તિ.

    Yānasmesu na vijjanti, nayidaṃ paññavatāmivā’’ti.

    તત્થ દિસ્વાતિ તં બહું અગ્ગપાનભોજનં દિસ્વા. પેસિતન્તિ આહરાપેત્વા ઉપનીતં. ખત્તધમ્માનન્તિ પઠમકારણેસુ પટિસન્થારધમ્માનં. તતો પુચ્છિ અનન્તરાતિ તસ્મિં કાલે ‘‘કચ્ચિ નુ, ભોતો’’તિ અનુપટિપાટિયા પુચ્છિ. તા પનેતા છ ગાથા હેટ્ઠા વુત્તત્થાયેવ. અનુપ્પીળન્તિ કચ્ચિ રટ્ઠવાસિનો યન્તે ઉચ્છું વિય ન પીળેસીતિ પુચ્છતિ. અકુતોચિઉપદ્દવન્તિ કુતોચિ અનુપદ્દવં. ધમ્મેન સમેન મનુસાસસીતિ કચ્ચિ તવ રટ્ઠં ધમ્મેન સમેન અનુસાસસિ. સન્તોતિ સીલાદિગુણસંયુત્તા સપ્પુરિસા. નિરંકત્વાતિ છડ્ડેત્વા. નાનાગતં દીઘન્તિ અનાગતં અત્તનો જીવિતપવત્તિં ‘‘કચ્ચિ દીઘ’’ન્તિ ન સમવેક્ખસિ, આયુસઙ્ખારાનં પરિત્તભાવં જાનાસીતિ પુચ્છતિ. મદનીયેતિ મદારહે રૂપાદિઆરમ્મણે. ન સન્તસીતિ ન ભાયસિ. ઇદં વુત્તં હોતિ – કચ્ચિ રૂપાદીસુ કામગુણેસુ અમત્તો અપ્પમત્તો હુત્વા દાનાદીનં કુસલાનં કતત્તા પરલોકં ન ભાયસીતિ.

    Tattha disvāti taṃ bahuṃ aggapānabhojanaṃ disvā. Pesitanti āharāpetvā upanītaṃ. Khattadhammānanti paṭhamakāraṇesu paṭisanthāradhammānaṃ. Tato pucchi anantarāti tasmiṃ kāle ‘‘kacci nu, bhoto’’ti anupaṭipāṭiyā pucchi. Tā panetā cha gāthā heṭṭhā vuttatthāyeva. Anuppīḷanti kacci raṭṭhavāsino yante ucchuṃ viya na pīḷesīti pucchati. Akutociupaddavanti kutoci anupaddavaṃ. Dhammena samena manusāsasīti kacci tava raṭṭhaṃ dhammena samena anusāsasi. Santoti sīlādiguṇasaṃyuttā sappurisā. Niraṃkatvāti chaḍḍetvā. Nānāgataṃ dīghanti anāgataṃ attano jīvitapavattiṃ ‘‘kacci dīgha’’nti na samavekkhasi, āyusaṅkhārānaṃ parittabhāvaṃ jānāsīti pucchati. Madanīyeti madārahe rūpādiārammaṇe. Na santasīti na bhāyasi. Idaṃ vuttaṃ hoti – kacci rūpādīsu kāmaguṇesu amatto appamatto hutvā dānādīnaṃ kusalānaṃ katattā paralokaṃ na bhāyasīti.

    દસસૂતિ દસસુ રાજધમ્મેસુ. દાનાદીસુ દસવત્થુકા ચેતના દાનં, પઞ્ચસીલદસસીલાનિ સીલં , દેય્યધમ્મચાગો પરિચ્ચાગો, ઉજુભાવો અજ્જવં, મુદુભાવો મદ્દવં, ઉપોસથકમ્મં તપો, મેત્તાપુબ્બભાગો અક્કોધો, કરુણાપુબ્બભાગો અવિહિંસા, અધિવાસના ખન્તિ, અવિરોધો અવિરોધનં. અચિન્તેત્વાતિ મમ ઇમં ગુણસમ્પત્તિં અચિન્તેત્વા. ભાવદોસન્તિ ચિત્તદોસં. અનઞ્ઞાયાતિ અજાનિત્વા. અસ્માકઞ્હિ ચિત્તદોસો નામ નત્થિ, યમેસ જાનેય્ય, તં અજાનિત્વાવ ફરુસં કક્ખળં ગિરં વિસ્સજ્જેસિ. અયોનિસોતિ અનુપાયેન. યાનસ્મેસૂતિ યાનિ વજ્જાનિ અમ્હેસુ ન વિજ્જન્તિ, તાનિ વદતિ. નયિદન્તિ તસ્માસ્સ ઇદં વચનં પઞ્ઞવતં ઇવ ન હોતિ, તેનેસ મમ ન પણ્ડિતો વિય ઉપટ્ઠાતિ.

    Dasasūti dasasu rājadhammesu. Dānādīsu dasavatthukā cetanā dānaṃ, pañcasīladasasīlāni sīlaṃ, deyyadhammacāgo pariccāgo, ujubhāvo ajjavaṃ, mudubhāvo maddavaṃ, uposathakammaṃ tapo, mettāpubbabhāgo akkodho, karuṇāpubbabhāgo avihiṃsā, adhivāsanā khanti, avirodho avirodhanaṃ. Acintetvāti mama imaṃ guṇasampattiṃ acintetvā. Bhāvadosanti cittadosaṃ. Anaññāyāti ajānitvā. Asmākañhi cittadoso nāma natthi, yamesa jāneyya, taṃ ajānitvāva pharusaṃ kakkhaḷaṃ giraṃ vissajjesi. Ayonisoti anupāyena. Yānasmesūti yāni vajjāni amhesu na vijjanti, tāni vadati. Nayidanti tasmāssa idaṃ vacanaṃ paññavataṃ iva na hoti, tenesa mama na paṇḍito viya upaṭṭhāti.

    તં સુત્વા સુમુખો ‘‘મયા ગુણસમ્પન્નોવ રાજા અપસાદિતો, સો મે કુદ્ધો, ખમાપેસ્સામિ ન’’ન્તિ ચિન્તેત્વા આહ –

    Taṃ sutvā sumukho ‘‘mayā guṇasampannova rājā apasādito, so me kuddho, khamāpessāmi na’’nti cintetvā āha –

    ૧૮૦.

    180.

    ‘‘અત્થિ મે તં અતિસારં, વેગેન મનુજાધિપ;

    ‘‘Atthi me taṃ atisāraṃ, vegena manujādhipa;

    ધતરટ્ઠે ચ બદ્ધસ્મિં, દુક્ખં મે વિપુલં અહુ.

    Dhataraṭṭhe ca baddhasmiṃ, dukkhaṃ me vipulaṃ ahu.

    ૧૮૧.

    181.

    ‘‘ત્વં નો પિતાવ પુત્તાનં, ભૂતાનં ધરણીરિવ;

    ‘‘Tvaṃ no pitāva puttānaṃ, bhūtānaṃ dharaṇīriva;

    અસ્માકં અધિપન્નાનં, ખમસ્સુ રાજકુઞ્જરા’’તિ.

    Asmākaṃ adhipannānaṃ, khamassu rājakuñjarā’’ti.

    તત્થ અતિસારન્તિ પક્ખલિતં. વેગેનાતિ અહં એતં કથં કથેન્તો વેગેન સહસા કથેસિં. દુક્ખન્તિ ચેતસિકં દુક્ખં મમ વિપુલં અહોસિ, તસ્મા કોધવસેન યં મયા વુત્તં, તં મે ખમથ, મહારાજાતિ. પુત્તાનન્તિ ત્વં અમ્હાકં પુત્તાનં પિતા વિય. ધરણીરિવાતિ પાણભૂતાનં પતિટ્ઠા પથવી વિય ત્વં અમ્હાકં અવસ્સયો. અધિપન્નાનન્તિ દોસેન અપરાધેન અજ્ઝોત્થટાનં ખમસ્સૂતિ ઇદં સો આસના ઓરુય્હ પક્ખેહિ અઞ્જલિં કત્વા આહ.

    Tattha atisāranti pakkhalitaṃ. Vegenāti ahaṃ etaṃ kathaṃ kathento vegena sahasā kathesiṃ. Dukkhanti cetasikaṃ dukkhaṃ mama vipulaṃ ahosi, tasmā kodhavasena yaṃ mayā vuttaṃ, taṃ me khamatha, mahārājāti. Puttānanti tvaṃ amhākaṃ puttānaṃ pitā viya. Dharaṇīrivāti pāṇabhūtānaṃ patiṭṭhā pathavī viya tvaṃ amhākaṃ avassayo. Adhipannānanti dosena aparādhena ajjhotthaṭānaṃ khamassūti idaṃ so āsanā oruyha pakkhehi añjaliṃ katvā āha.

    અથ નં રાજા આલિઙ્ગિત્વા આદાય સુવણ્ણપીઠે નિસીદાપેત્વા અચ્ચયદેસનં પટિગ્ગણ્હન્તો આહ –

    Atha naṃ rājā āliṅgitvā ādāya suvaṇṇapīṭhe nisīdāpetvā accayadesanaṃ paṭiggaṇhanto āha –

    ૧૮૨.

    182.

    ‘‘એતં તે અનુમોદામ, યં ભાવં ન નિગૂહસિ;

    ‘‘Etaṃ te anumodāma, yaṃ bhāvaṃ na nigūhasi;

    ખિલં પભિન્દસિ પક્ખિ, ઉજુકોસિ વિહઙ્ગમા’’તિ.

    Khilaṃ pabhindasi pakkhi, ujukosi vihaṅgamā’’ti.

    તત્થ અનુમોદામાતિ એતં તે દોસં ખમામ. યન્તિ યસ્મા ત્વં અત્તનો ચિત્તપટિચ્છન્નભાવં ન નિગૂહસિ. ખિલન્તિ ચિત્તખિલં ચિત્તખાણુકં.

    Tattha anumodāmāti etaṃ te dosaṃ khamāma. Yanti yasmā tvaṃ attano cittapaṭicchannabhāvaṃ na nigūhasi. Khilanti cittakhilaṃ cittakhāṇukaṃ.

    ઇદઞ્ચ પન વત્વા રાજા મહાસત્તસ્સ ધમ્મકથાય સુમુખસ્સ ચ ઉજુભાવે પસીદિત્વા ‘‘પસન્નેન નામ પસન્નાકારો કાતબ્બો’’તિ ઉભિન્નમ્પિ તેસં અત્તનો રજ્જસિરિં નિય્યાદેન્તો આહ –

    Idañca pana vatvā rājā mahāsattassa dhammakathāya sumukhassa ca ujubhāve pasīditvā ‘‘pasannena nāma pasannākāro kātabbo’’ti ubhinnampi tesaṃ attano rajjasiriṃ niyyādento āha –

    ૧૮૩.

    183.

    ‘‘યં કિઞ્ચિ રતનં અત્થિ, કાસિરાજનિવેસને;

    ‘‘Yaṃ kiñci ratanaṃ atthi, kāsirājanivesane;

    રજતં જાતરૂપઞ્ચ, મુત્તા વેળુરિયા બહૂ.

    Rajataṃ jātarūpañca, muttā veḷuriyā bahū.

    ૧૮૪.

    184.

    ‘‘મણયો સઙ્ખમુત્તા ચ, વત્થકં હરિચન્દનં;

    ‘‘Maṇayo saṅkhamuttā ca, vatthakaṃ haricandanaṃ;

    અજિનં દન્તભણ્ડઞ્ચ, લોહં કાળાયસં બહું;

    Ajinaṃ dantabhaṇḍañca, lohaṃ kāḷāyasaṃ bahuṃ;

    એતં દદામિ વો વિત્તં, ઇસ્સરં વિસ્સજામિ વો’’તિ.

    Etaṃ dadāmi vo vittaṃ, issaraṃ vissajāmi vo’’ti.

    તત્થ મુત્તાતિ વિદ્ધાવિદ્ધમુત્તા. મણયોતિ મણિભણ્ડકાનિ. સઙ્ખમુત્તા ચાતિ દક્ખિણાવટ્ટસઙ્ખરતનઞ્ચ આમલકવટ્ટમુત્તરતનઞ્ચ. વત્થકન્તિ સુખુમકાસિકવત્થાનિ. અજિનન્તિ અજિનમિગચમ્મં. લોહં કાળાયસન્તિ તમ્બલોહઞ્ચ કાળલોહઞ્ચ. ઇસ્સરન્તિ કઞ્ચનમાલેન સેતચ્છત્તેન સદ્ધિં દ્વાદસયોજનિકે બારાણસિનગરે રજ્જં.

    Tattha muttāti viddhāviddhamuttā. Maṇayoti maṇibhaṇḍakāni. Saṅkhamuttā cāti dakkhiṇāvaṭṭasaṅkharatanañca āmalakavaṭṭamuttaratanañca. Vatthakanti sukhumakāsikavatthāni. Ajinanti ajinamigacammaṃ. Lohaṃ kāḷāyasanti tambalohañca kāḷalohañca. Issaranti kañcanamālena setacchattena saddhiṃ dvādasayojanike bārāṇasinagare rajjaṃ.

    એવઞ્ચ પન વત્વા ઉભોપિ તે સેતચ્છત્તેન પૂજેત્વા રજ્જં પટિચ્છાપેસિ. અથ મહાસત્તો રઞ્ઞા સદ્ધિં સલ્લપન્તો આહ –

    Evañca pana vatvā ubhopi te setacchattena pūjetvā rajjaṃ paṭicchāpesi. Atha mahāsatto raññā saddhiṃ sallapanto āha –

    ૧૮૫.

    185.

    ‘‘અદ્ધા અપચિતા ત્યમ્હા, સક્કતા ચ રથેસભ;

    ‘‘Addhā apacitā tyamhā, sakkatā ca rathesabha;

    ધમ્મેસુ વત્તમાનાનં, ત્વં નો આચરિયો ભવ.

    Dhammesu vattamānānaṃ, tvaṃ no ācariyo bhava.

    ૧૮૬.

    186.

    ‘‘આચરિય મનુઞ્ઞાતા, તયા અનુમતા મયં;

    ‘‘Ācariya manuññātā, tayā anumatā mayaṃ;

    તં પદક્ખિણતો કત્વા, ઞાતિં પસ્સેમુરિન્દમા’’તિ.

    Taṃ padakkhiṇato katvā, ñātiṃ passemurindamā’’ti.

    તત્થ ધમ્મેસૂતિ કુસલકમ્મપથધમ્મેસુ. આચરિયોતિ ત્વં અમ્હેહિ બ્યત્તતરો, તસ્મા નો આચરિયો હોતિ, અપિચ દસન્નં રાજધમ્માનં કથિતત્તા સુમુખસ્સ દોસં દસ્સેત્વા અચ્ચયપટિગ્ગહણસ્સ કતત્તાપિ ત્વં અમ્હાકં આચરિયોવ, તસ્મા ઇદાનિપિ નો આચારસિક્ખાપનેન આચરિયો ભવાતિ આહ. પસ્સેમુરિન્દમાતિ પસ્સેમુ અરિન્દમ.

    Tattha dhammesūti kusalakammapathadhammesu. Ācariyoti tvaṃ amhehi byattataro, tasmā no ācariyo hoti, apica dasannaṃ rājadhammānaṃ kathitattā sumukhassa dosaṃ dassetvā accayapaṭiggahaṇassa katattāpi tvaṃ amhākaṃ ācariyova, tasmā idānipi no ācārasikkhāpanena ācariyo bhavāti āha. Passemurindamāti passemu arindama.

    સો તેસં ગમનં અનુજાનિ, બોધિસત્તસ્સપિ ધમ્મં કથેન્તસ્સેવ અરુણં ઉટ્ઠહિ. તમત્થં પકાસેન્તો સત્થા આહ –

    So tesaṃ gamanaṃ anujāni, bodhisattassapi dhammaṃ kathentasseva aruṇaṃ uṭṭhahi. Tamatthaṃ pakāsento satthā āha –

    ૧૮૭.

    187.

    ‘‘સબ્બરત્તિં ચિન્તયિત્વા, મન્તયિત્વા યથાકથં;

    ‘‘Sabbarattiṃ cintayitvā, mantayitvā yathākathaṃ;

    કાસિરાજા અનુઞ્ઞાસિ, હંસાનં પવરુત્તમ’’ન્તિ.

    Kāsirājā anuññāsi, haṃsānaṃ pavaruttama’’nti.

    તત્થ યથાકથન્તિ યંકિઞ્ચિ અત્થં તેહિ સદ્ધિં ચિન્તેતબ્બં મન્તેતબ્બઞ્ચ, સબ્બં તં ચિન્તેત્વા ચ મન્તેત્વા ચાતિ અત્થો. અનુઞ્ઞાસીતિ ગચ્છથાતિ અનુઞ્ઞાસિ.

    Tattha yathākathanti yaṃkiñci atthaṃ tehi saddhiṃ cintetabbaṃ mantetabbañca, sabbaṃ taṃ cintetvā ca mantetvā cāti attho. Anuññāsīti gacchathāti anuññāsi.

    એવં તેન અનુઞ્ઞાતો બોધિસત્તો રાજાનં ‘‘અપ્પમત્તો ધમ્મેન રજ્જં કારેહી’’તિ ઓવદિત્વા પઞ્ચસુ સીલેસુ પતિટ્ઠાપેસિ. રાજા તેસં કઞ્ચનભાજનેહિ મધુલાજઞ્ચ મધુરોદકઞ્ચ ઉપનામેત્વા નિટ્ઠિતાહારકિચ્ચે ગન્ધમાલાદીહિ પૂજેત્વા બોધિસત્તં સુવણ્ણચઙ્કોટકેન સયં ઉક્ખિપિ, ખેમા દેવી સુમુખં ઉક્ખિપિ. અથ ને સીહપઞ્જરં ઉગ્ઘાટેત્વા સૂરિયુગ્ગમનવેલાય ‘‘ગચ્છથ સામિનો’’તિ વિસ્સજ્જેસું. તમત્થં પકાસેન્તો સત્થા આહ –

    Evaṃ tena anuññāto bodhisatto rājānaṃ ‘‘appamatto dhammena rajjaṃ kārehī’’ti ovaditvā pañcasu sīlesu patiṭṭhāpesi. Rājā tesaṃ kañcanabhājanehi madhulājañca madhurodakañca upanāmetvā niṭṭhitāhārakicce gandhamālādīhi pūjetvā bodhisattaṃ suvaṇṇacaṅkoṭakena sayaṃ ukkhipi, khemā devī sumukhaṃ ukkhipi. Atha ne sīhapañjaraṃ ugghāṭetvā sūriyuggamanavelāya ‘‘gacchatha sāmino’’ti vissajjesuṃ. Tamatthaṃ pakāsento satthā āha –

    ૧૮૮.

    188.

    ‘‘તતો રત્યા વિવસાને, સૂરિયુગ્ગમનં પતિ;

    ‘‘Tato ratyā vivasāne, sūriyuggamanaṃ pati;

    પેક્ખતો કાસિરાજસ્સ, ભવના તે વિગાહિસુ’’ન્તિ.

    Pekkhato kāsirājassa, bhavanā te vigāhisu’’nti.

    તત્થ વિગાહિસુન્તિ આકાસં પક્ખન્દિંસુ.

    Tattha vigāhisunti ākāsaṃ pakkhandiṃsu.

    તેસુ મહાસત્તો સુવણ્ણચઙ્કોટકતો ઉપ્પતિત્વા આકાસે ઠત્વા ‘‘મા ચિન્દયિ, મહારાજ, અપ્પમત્તો અમ્હાકં ઓવાદે વત્તેય્યાસી’’તિ રાજાનં સમસ્સાસેત્વા સુમુખં આદાય ચિત્તકૂટમેવ ગતો. તાનિપિ ખો નવુતિ હંસસહસ્સાનિ કઞ્ચનગુહતો નિક્ખમિત્વા પબ્બતતલે નિસિન્નાનિ તે આગચ્છન્તે દિસ્વા પચ્ચુગ્ગન્ત્વા પરિવારેસું. તે ઞાતિગણપરિવુતા ચિત્તકૂટતલં પવિસિંસુ. તમત્થં પકાસેન્તો સત્થા આહ –

    Tesu mahāsatto suvaṇṇacaṅkoṭakato uppatitvā ākāse ṭhatvā ‘‘mā cindayi, mahārāja, appamatto amhākaṃ ovāde vatteyyāsī’’ti rājānaṃ samassāsetvā sumukhaṃ ādāya cittakūṭameva gato. Tānipi kho navuti haṃsasahassāni kañcanaguhato nikkhamitvā pabbatatale nisinnāni te āgacchante disvā paccuggantvā parivāresuṃ. Te ñātigaṇaparivutā cittakūṭatalaṃ pavisiṃsu. Tamatthaṃ pakāsento satthā āha –

    ૧૮૯.

    189.

    ‘‘તે અરોગે અનુપ્પત્તે, દિસ્વાન પરમે દિજે;

    ‘‘Te aroge anuppatte, disvāna parame dije;

    કેકાતિ મકરું હંસા, પુથુસદ્દો અજાયથ.

    Kekāti makaruṃ haṃsā, puthusaddo ajāyatha.

    ૧૯૦.

    190.

    ‘‘તે પતીતા પમુત્તેન, ભત્તુના ભત્તુગારવા;

    ‘‘Te patītā pamuttena, bhattunā bhattugāravā;

    સમન્તા પરિકિરિંસુ, અણ્ડજા લદ્ધપચ્ચયા’’તિ.

    Samantā parikiriṃsu, aṇḍajā laddhapaccayā’’ti.

    એવં પરિવારેત્વા ચ પન તે હંસા ‘‘કથં મુત્તોસિ, મહારાજા’’તિ પુચ્છિંસુ. મહાસત્તો સુમુખં નિસ્સાય મુત્તભાવં સંયમરાજલુદ્દપુત્તેહિ કતકમ્મઞ્ચ કથેસિ. તં સુત્વા તુટ્ઠા હંસગણા ‘‘સુમુખો સેનાપતિ ચ રાજા ચ લુદ્દપુત્તો ચ સુખિતા નિદ્દુક્ખા ચિરં જીવન્તૂ’’તિ આહંસુ. તમત્થં પકાસેન્તો સત્થા આહ –

    Evaṃ parivāretvā ca pana te haṃsā ‘‘kathaṃ muttosi, mahārājā’’ti pucchiṃsu. Mahāsatto sumukhaṃ nissāya muttabhāvaṃ saṃyamarājaluddaputtehi katakammañca kathesi. Taṃ sutvā tuṭṭhā haṃsagaṇā ‘‘sumukho senāpati ca rājā ca luddaputto ca sukhitā niddukkhā ciraṃ jīvantū’’ti āhaṃsu. Tamatthaṃ pakāsento satthā āha –

    ૧૯૧.

    191.

    ‘‘એવં મિત્તવતં અત્થા, સબ્બે હોન્તિ પદક્ખિણા;

    ‘‘Evaṃ mittavataṃ atthā, sabbe honti padakkhiṇā;

    હંસા યથા ધતરટ્ઠા, ઞાતિસઙ્ઘમુપાગમુ’’ન્તિ.

    Haṃsā yathā dhataraṭṭhā, ñātisaṅghamupāgamu’’nti.

    તં ચૂળહંસજાતકે વુત્તત્થમેવ.

    Taṃ cūḷahaṃsajātake vuttatthameva.

    સત્થા ઇમં ધમ્મદેસનં આહરિત્વા ‘‘ન, ભિક્ખવે, ઇદાનેવ, પુબ્બેપિ આનન્દો મમત્થાય અત્તનો જીવિતં પરિચ્ચજી’’તિ વત્વા જાતકં સમોધાનેસિ ‘‘તદા લુદ્દપુત્તો છન્નો અહોસિ, ખેમા દેવી, ખેમા ભિક્ખુની, રાજા સારિપુત્તો, સુમુખો આનન્દો, સેસપરિસા બુદ્ધપરિસા, ધતરટ્ઠહંસરાજા પન અહમેવ અહોસિ’’ન્તિ.

    Satthā imaṃ dhammadesanaṃ āharitvā ‘‘na, bhikkhave, idāneva, pubbepi ānando mamatthāya attano jīvitaṃ pariccajī’’ti vatvā jātakaṃ samodhānesi ‘‘tadā luddaputto channo ahosi, khemā devī, khemā bhikkhunī, rājā sāriputto, sumukho ānando, sesaparisā buddhaparisā, dhataraṭṭhahaṃsarājā pana ahameva ahosi’’nti.

    મહાહંસજાતકવણ્ણના દુતિયા.

    Mahāhaṃsajātakavaṇṇanā dutiyā.




    Next: [૫૩૫] ૩. સુધાભોજનજાતકવણ્ણના • [535] 3. Sudhābhojanajātakavaṇṇanā




    Related texts:



    તિપિટક (મૂલ) • Tipiṭaka (Mūla) / સુત્તપિટક • Suttapiṭaka / ખુદ્દકનિકાય • Khuddakanikāya / જાતકપાળિ • Jātakapāḷi / ૫૩૪. મહાહંસજાતકં • 534. Mahāhaṃsajātakaṃ


    © 1991-2023 The Titi Tudorancea Bulletin | Titi Tudorancea® is a Registered Trademark | Terms of use and privacy policy
    Contact