Library / Tipiṭaka / તિપિટક • Tipiṭaka / થેરગાથા-અટ્ઠકથા • Theragāthā-aṭṭhakathā |
૮. અટ્ઠકનિપાતો
8. Aṭṭhakanipāto
૧. મહાકચ્ચાયનત્થેરગાથાવણ્ણના
1. Mahākaccāyanattheragāthāvaṇṇanā
અટ્ઠકનિપાતે કમ્મં બહુકન્તિઆદિકા આયસ્મતો મહાકચ્ચાયનત્થેરસ્સ ગાથા. કા ઉપ્પત્તિ? અયમ્પિ પુરિમબુદ્ધેસુ કતાધિકારો પદુમુત્તરસ્સ ભગવતો કાલે ગહપતિમહાસાલકુલે નિબ્બત્તિત્વા વુદ્ધિપ્પત્તો, એકદિવસં સત્થુ સન્તિકે ધમ્મં સુણન્તો સત્થારા સંખિત્તેન ભાસિતસ્સ વિત્થારેન અત્થં વિભજન્તાનં અગ્ગટ્ઠાને ઠપિયમાનં એકં ભિક્ખું દિસ્વા, સયમ્પિ તં ઠાનં પત્થેન્તો પણિધાનં કત્વા, દાનાદીનિ પુઞ્ઞાનિ કત્વા, દેવમનુસ્સેસુ સંસરન્તો સુમેધસ્સ ભગવતો કાલે વિજ્જાધરો હુત્વા આકાસેન ગચ્છન્તો સત્થારં હિમવન્તપબ્બતે એકસ્મિં વનસણ્ડે નિસિન્નં દિસ્વા પસન્નમાનસો કણિકારપુપ્ફેહિ પૂજં અકાસિ.
Aṭṭhakanipāte kammaṃ bahukantiādikā āyasmato mahākaccāyanattherassa gāthā. Kā uppatti? Ayampi purimabuddhesu katādhikāro padumuttarassa bhagavato kāle gahapatimahāsālakule nibbattitvā vuddhippatto, ekadivasaṃ satthu santike dhammaṃ suṇanto satthārā saṃkhittena bhāsitassa vitthārena atthaṃ vibhajantānaṃ aggaṭṭhāne ṭhapiyamānaṃ ekaṃ bhikkhuṃ disvā, sayampi taṃ ṭhānaṃ patthento paṇidhānaṃ katvā, dānādīni puññāni katvā, devamanussesu saṃsaranto sumedhassa bhagavato kāle vijjādharo hutvā ākāsena gacchanto satthāraṃ himavantapabbate ekasmiṃ vanasaṇḍe nisinnaṃ disvā pasannamānaso kaṇikārapupphehi pūjaṃ akāsi.
સો તેન પુઞ્ઞકમ્મેન અપરાપરં સુગતીસુયેવ પરિવત્તેન્તો કસ્સપદસબલસ્સ કાલે બારાણસિયં કુલઘરે નિબ્બત્તિત્વા પરિનિબ્બુતે ભગવતિ સુવણ્ણચેતિયકરણટ્ઠાને સતસહસ્સગ્ઘનિકાય સુવણ્ણિટ્ઠકાય પૂજં કત્વા, ‘‘ભગવા મય્હં નિબ્બત્તનિબ્બત્તટ્ઠાને સરીરં સુવણ્ણવણ્ણં હોતૂ’’તિ પત્થનં અકાસિ.
So tena puññakammena aparāparaṃ sugatīsuyeva parivattento kassapadasabalassa kāle bārāṇasiyaṃ kulaghare nibbattitvā parinibbute bhagavati suvaṇṇacetiyakaraṇaṭṭhāne satasahassagghanikāya suvaṇṇiṭṭhakāya pūjaṃ katvā, ‘‘bhagavā mayhaṃ nibbattanibbattaṭṭhāne sarīraṃ suvaṇṇavaṇṇaṃ hotū’’ti patthanaṃ akāsi.
તતો યાવજીવં કુસલકમ્મં કત્વા એકં બુદ્ધન્તરં દેવમનુસ્સેસુ સંસરિત્વા ઇમસ્મિં બુદ્ધુપ્પાદે ઉજ્જેનિયં રઞ્ઞો ચણ્ડપજ્જોતસ્સ પુરોહિતગેહે નિબ્બત્તિ. તસ્સ નામગ્ગહણદિવસે માતા ‘‘મય્હં પુત્તો સુવણ્ણવણ્ણો, અત્તનો નામં ગહેત્વા આગતો’’તિ કઞ્ચનમાણવો ત્વેવ નામં અકાસિ. સો વુડ્ઢિમન્વાય તયો વેદે ઉગ્ગહેત્વા પિતુ અચ્ચયેન પુરોહિતટ્ઠાનં લભિ. સો ગોત્તવસેન કચ્ચાયનોતિ પઞ્ઞાયિત્થ. તં રાજા ચણ્ડપજ્જોતો બુદ્ધુપ્પાદં સુત્વા, ‘‘આચરિય, ત્વં તત્થ ગન્ત્વા સત્થારં ઇધાનેહી’’તિ પેસેસિ. સો અત્તટ્ઠમો સત્થુ સન્તિકં ઉપગતો. તસ્સ સત્થા ધમ્મં દેસેતિ. દેસનાપરિયોસાને સો સત્તહિ જનેહિ સદ્ધિં સહ પટિસમ્ભિદાહિ અરહત્તે પતિટ્ઠાસિ. તેન વુત્તં અપદાને (અપ॰ થેર ૨.૫૪.૧-૨૭) –
Tato yāvajīvaṃ kusalakammaṃ katvā ekaṃ buddhantaraṃ devamanussesu saṃsaritvā imasmiṃ buddhuppāde ujjeniyaṃ rañño caṇḍapajjotassa purohitagehe nibbatti. Tassa nāmaggahaṇadivase mātā ‘‘mayhaṃ putto suvaṇṇavaṇṇo, attano nāmaṃ gahetvā āgato’’ti kañcanamāṇavo tveva nāmaṃ akāsi. So vuḍḍhimanvāya tayo vede uggahetvā pitu accayena purohitaṭṭhānaṃ labhi. So gottavasena kaccāyanoti paññāyittha. Taṃ rājā caṇḍapajjoto buddhuppādaṃ sutvā, ‘‘ācariya, tvaṃ tattha gantvā satthāraṃ idhānehī’’ti pesesi. So attaṭṭhamo satthu santikaṃ upagato. Tassa satthā dhammaṃ deseti. Desanāpariyosāne so sattahi janehi saddhiṃ saha paṭisambhidāhi arahatte patiṭṭhāsi. Tena vuttaṃ apadāne (apa. thera 2.54.1-27) –
‘‘પદુમુત્તરો નામ જિનો, અનેજો અજિતં જયો;
‘‘Padumuttaro nāma jino, anejo ajitaṃ jayo;
સતસહસ્સે કપ્પાનં, ઇતો ઉપ્પજ્જિ નાયકો.
Satasahasse kappānaṃ, ito uppajji nāyako.
‘‘વીરો કમલપત્તક્ખો, સસઙ્કવિમલાનનો;
‘‘Vīro kamalapattakkho, sasaṅkavimalānano;
કનકાચલસઙ્કાસો, રવિદિત્તિસમપ્પભો.
Kanakācalasaṅkāso, ravidittisamappabho.
‘‘સત્તનેત્તમનોહારી, વરલક્ખણભૂસિતો;
‘‘Sattanettamanohārī, varalakkhaṇabhūsito;
સબ્બવાક્યપથાતીતો, મનુજામરસક્કતો.
Sabbavākyapathātīto, manujāmarasakkato.
‘‘સમ્બુદ્ધો બોધયં સત્તે, વાગીસો મધુરસ્સરો;
‘‘Sambuddho bodhayaṃ satte, vāgīso madhurassaro;
કરુણાનિબન્ધસન્તાનો, પરિસાસુ વિસારદો.
Karuṇānibandhasantāno, parisāsu visārado.
‘‘દેસેતિ મધુરં ધમ્મં, ચતુસચ્ચૂપસંહિતં;
‘‘Deseti madhuraṃ dhammaṃ, catusaccūpasaṃhitaṃ;
નિમુગ્ગે મોહપઙ્કમ્હિ, સમુદ્ધરતિ પાણિને.
Nimugge mohapaṅkamhi, samuddharati pāṇine.
‘‘તદા એકચરો હુત્વા, તાપસો હિમવાલયો;
‘‘Tadā ekacaro hutvā, tāpaso himavālayo;
નભસા માનુસં લોકં, ગચ્છન્તો જિનમદ્દસં.
Nabhasā mānusaṃ lokaṃ, gacchanto jinamaddasaṃ.
‘‘ઉપેચ્ચ સન્તિકં તસ્સ, અસ્સોસિં ધમ્મદેસનં;
‘‘Upecca santikaṃ tassa, assosiṃ dhammadesanaṃ;
વણ્ણયન્તસ્સ વીરસ્સ, સાવકસ્સ મહાગુણં.
Vaṇṇayantassa vīrassa, sāvakassa mahāguṇaṃ.
‘‘સંખિત્તેન મયા વુત્તં, વિત્થારેન પકાસયં;
‘‘Saṃkhittena mayā vuttaṃ, vitthārena pakāsayaṃ;
પરિસં મઞ્ચ તોસેતિ, યથા કચ્ચાયનો અયં.
Parisaṃ mañca toseti, yathā kaccāyano ayaṃ.
‘‘નાહં એવમિધેકચ્ચં, અઞ્ઞં પસ્સામિ સાવકં;
‘‘Nāhaṃ evamidhekaccaṃ, aññaṃ passāmi sāvakaṃ;
તસ્માતદગ્ગે એસગ્ગો, એવં ધારેથ ભિક્ખવો.
Tasmātadagge esaggo, evaṃ dhāretha bhikkhavo.
‘‘તદાહં વિમ્હિતો હુત્વા, સુત્વા વાક્યં મનોરમં;
‘‘Tadāhaṃ vimhito hutvā, sutvā vākyaṃ manoramaṃ;
હિમવન્તં ગમિત્વાન, આહિત્વા પુપ્ફસઞ્ચયં.
Himavantaṃ gamitvāna, āhitvā pupphasañcayaṃ.
‘‘પૂજેત્વા લોકસરણં, તં ઠાનમભિપત્થયિં;
‘‘Pūjetvā lokasaraṇaṃ, taṃ ṭhānamabhipatthayiṃ;
તદા મમાસયં ઞત્વા, બ્યાકાસિ સ રણઞ્જહો.
Tadā mamāsayaṃ ñatvā, byākāsi sa raṇañjaho.
‘‘પસ્સથેતં ઇસિવરં, નિદ્ધન્તકનકત્તચં;
‘‘Passathetaṃ isivaraṃ, niddhantakanakattacaṃ;
ઉદ્ધગ્ગલોમં પીણંસં, અચલં પઞ્જલિં ઠિતં.
Uddhaggalomaṃ pīṇaṃsaṃ, acalaṃ pañjaliṃ ṭhitaṃ.
‘‘હાસં સુપુણ્ણનયનં, બુદ્ધવણ્ણગતાસયં;
‘‘Hāsaṃ supuṇṇanayanaṃ, buddhavaṇṇagatāsayaṃ;
ધમ્મજં ઉગ્ગહદયં, અમતાસિત્તસન્નિભં.
Dhammajaṃ uggahadayaṃ, amatāsittasannibhaṃ.
‘‘કચ્ચાનસ્સ ગુણં સુત્વા, તં ઠાનં પત્થયં ઠિતો;
‘‘Kaccānassa guṇaṃ sutvā, taṃ ṭhānaṃ patthayaṃ ṭhito;
અનાગતમ્હિ અદ્ધાને, ગોતમસ્સ મહામુને.
Anāgatamhi addhāne, gotamassa mahāmune.
‘‘તસ્સ ધમ્મેસુ દાયાદો, ઓરસો ધમ્મનિમ્મિતો;
‘‘Tassa dhammesu dāyādo, oraso dhammanimmito;
કચ્ચાનો નામ નામેન, હેસ્સતિ સત્થુ સાવકો.
Kaccāno nāma nāmena, hessati satthu sāvako.
‘‘બહુસ્સુતો મહાઞાણી, અધિપ્પાયવિદૂ મુને;
‘‘Bahussuto mahāñāṇī, adhippāyavidū mune;
પાપુણિસ્સતિ તં ઠાનં, યથાયં બ્યાકતો મયા.
Pāpuṇissati taṃ ṭhānaṃ, yathāyaṃ byākato mayā.
‘‘સતસહસ્સિતો કપ્પે, યં કમ્મમકરિં તદા;
‘‘Satasahassito kappe, yaṃ kammamakariṃ tadā;
દુગ્ગતિં નાભિજાનામિ, બુદ્ધપૂજાયિદં ફલં.
Duggatiṃ nābhijānāmi, buddhapūjāyidaṃ phalaṃ.
‘‘દુવે ભવે સંસરામિ, દેવત્તે અથ માનુસે;
‘‘Duve bhave saṃsarāmi, devatte atha mānuse;
અઞ્ઞં ગતિં ન ગચ્છામિ, બુદ્ધપૂજાયિદં ફલં.
Aññaṃ gatiṃ na gacchāmi, buddhapūjāyidaṃ phalaṃ.
‘‘દુવે કુલે પજાયામિ, ખત્તિયે અથ બ્રાહ્મણે;
‘‘Duve kule pajāyāmi, khattiye atha brāhmaṇe;
નીચે કુલે ન જાયામિ, બુદ્ધપૂજાયિદં ફલં.
Nīce kule na jāyāmi, buddhapūjāyidaṃ phalaṃ.
‘‘પચ્છિમે ચ ભવે દાનિ, જાતો ઉજ્જેનિયં પુરે;
‘‘Pacchime ca bhave dāni, jāto ujjeniyaṃ pure;
પજ્જોતસ્સ ચ ચણ્ડસ્સ, પુરોહિતદિજાધિનો.
Pajjotassa ca caṇḍassa, purohitadijādhino.
‘‘પુત્તો તિરિટિવચ્છસ્સ, નિપુણો વેદપારગૂ;
‘‘Putto tiriṭivacchassa, nipuṇo vedapāragū;
માતા ચ ચન્દિમા નામ, કચ્ચાનોહં વરત્તચો.
Mātā ca candimā nāma, kaccānohaṃ varattaco.
‘‘વીમંસનત્થં બુદ્ધસ્સ, ભૂમિપાલેન પેસિતો;
‘‘Vīmaṃsanatthaṃ buddhassa, bhūmipālena pesito;
દિસ્વા મોક્ખપુરદ્વારં, નાયકં ગુણસઞ્ચયં.
Disvā mokkhapuradvāraṃ, nāyakaṃ guṇasañcayaṃ.
‘‘સુત્વા ચ વિમલં વાક્યં, ગતિપઙ્કવિસોસનં;
‘‘Sutvā ca vimalaṃ vākyaṃ, gatipaṅkavisosanaṃ;
પાપુણિં અમતં સન્તં, સેસેહિ સહ સત્તહિ.
Pāpuṇiṃ amataṃ santaṃ, sesehi saha sattahi.
‘‘અધિપ્પાયવિદૂ જાતો, સુગતસ્સ મહામતે.
‘‘Adhippāyavidū jāto, sugatassa mahāmate.
ઠપિતો એતદગ્ગે ચ, સુસમિદ્ધમનોરથો.
Ṭhapito etadagge ca, susamiddhamanoratho.
‘‘કિલેસા ઝાપિતા મય્હં…પે॰… કતં બુદ્ધસ્સ સાસન’’ન્તિ.
‘‘Kilesā jhāpitā mayhaṃ…pe… kataṃ buddhassa sāsana’’nti.
અથ સત્થા ‘‘એથ, ભિક્ખવો’’તિ હત્થં પસારેસિ. તે તાવદેવ દ્વઙ્ગુલમત્તકેસમસ્સુકા ઇદ્ધિમયપત્તચીવરધરા વસ્સસટ્ઠિકત્થેરા વિય અહેસું. એવં થેરો સદત્થં નિપ્ફાદેત્વા, ‘‘ભન્તે, રાજા પજ્જોતો તુમ્હાકં પાદે વન્દિતું ધમ્મઞ્ચ સોતું ઇચ્છતી’’તિ સત્થુ આરોચેસિ. સત્થા, ‘‘ત્વંયેવ, ભિક્ખુ, તત્થ ગચ્છ, તયિ ગતેપિ રાજા પસીદિસ્સતી’’તિ આહ. થેરો સત્થુ આણાય અત્તટ્ઠમો તત્થ ગન્ત્વા રાજાનં પસાદેત્વા અવન્તીસુ સાસનં પતિટ્ઠાપેત્વા પુન સત્થુ સન્તિકમેવ ગતો. સો એકદિવસં સમ્બહુલે ભિક્ખૂ સમણધમ્મં પહાય કમ્મારામે સઙ્ગણિકારામે રસતણ્હાનુગતે ચ પમાદવિહારિનો દિસ્વા તેસં ઓવાદવસેન –
Atha satthā ‘‘etha, bhikkhavo’’ti hatthaṃ pasāresi. Te tāvadeva dvaṅgulamattakesamassukā iddhimayapattacīvaradharā vassasaṭṭhikattherā viya ahesuṃ. Evaṃ thero sadatthaṃ nipphādetvā, ‘‘bhante, rājā pajjoto tumhākaṃ pāde vandituṃ dhammañca sotuṃ icchatī’’ti satthu ārocesi. Satthā, ‘‘tvaṃyeva, bhikkhu, tattha gaccha, tayi gatepi rājā pasīdissatī’’ti āha. Thero satthu āṇāya attaṭṭhamo tattha gantvā rājānaṃ pasādetvā avantīsu sāsanaṃ patiṭṭhāpetvā puna satthu santikameva gato. So ekadivasaṃ sambahule bhikkhū samaṇadhammaṃ pahāya kammārāme saṅgaṇikārāme rasataṇhānugate ca pamādavihārino disvā tesaṃ ovādavasena –
૪૯૪.
494.
‘‘કમ્મં બહુકં ન કારયે, પરિવજ્જેય્ય જનં ન ઉય્યમે;
‘‘Kammaṃ bahukaṃ na kāraye, parivajjeyya janaṃ na uyyame;
સો ઉસ્સુક્કો રસાનુગિદ્ધો, અત્થં રિઞ્ચતિ યો સુખાધિવાહો.
So ussukko rasānugiddho, atthaṃ riñcati yo sukhādhivāho.
૪૯૫.
495.
‘‘પઙ્કોતિ હિ નં અવેદયું, યાયં વન્દનપૂજના કુલેસુ;
‘‘Paṅkoti hi naṃ avedayuṃ, yāyaṃ vandanapūjanā kulesu;
સુખુમં સલ્લં દુરુબ્બહં, સક્કારો કાપુરિસેન દુજ્જહો’’તિ. –
Sukhumaṃ sallaṃ durubbahaṃ, sakkāro kāpurisena dujjaho’’ti. –
દ્વે ગાથા અભાસિ.
Dve gāthā abhāsi.
તત્થ કમ્મં બહુકં ન કારયેતિ નવાવાસકારાપનાદિં સમણધમ્મકરણસ્સ પરિબન્ધભૂતં મહન્તં નવકમ્મં ન પટ્ઠપેય્ય, ખુદ્દકં અપ્પસમારમ્ભં ખણ્ડફુલ્લપટિસઙ્ખરણાદિં સત્થુ વચનપટિપૂજનત્થં કાતબ્બમેવ. પરિવજ્જેય્ય જનન્તિ ગણસઙ્ગણિકવસેન જનં વિવજ્જેય્ય. જનન્તિ વા યાદિસં સંસેવતો ભજતો પયિરુપાસતો કુસલા ધમ્મા પરિહાયન્તિ, અકુસલા ધમ્મા અભિવડ્ઢન્તિ, તાદિસં અકલ્યાણમિત્તભૂતં જનં પરિવજ્જેય્ય. ન ઉય્યમેતિ, પચ્ચયુપ્પાદનત્થં કુલસઙ્ગણ્હનવસેન ન વાયમેય્ય, યસ્મા સો ઉસ્સુક્કો રસાનુગિદ્ધો, અત્થં રિઞ્ચતિ યો સુખાધિવાહોતિ યો રસાનુગિદ્ધો રસતણ્હાવસિકો ભિક્ખુ પચ્ચયુપ્પાદનપસુતો, સો કુલસઙ્ગણ્હનત્થં ઉસ્સુક્કો, તેસુ સુખિતેસુ સુખિતો, દુક્ખિતેસુ દુક્ખિતો, ઉપ્પન્નેસુ કિચ્ચકરણીયેસુ અત્તના યોગં આપજ્જતિ, યો સુખાધિવાહો સમથવિપસ્સનામગ્ગફલનિબ્બાનસુખાવહો સીલાદિઅત્થો, તં રિઞ્ચતિ પજહતિ એકંસેન અત્તાનં તતો વિવેચેતીતિ અત્થો.
Tattha kammaṃ bahukaṃ na kārayeti navāvāsakārāpanādiṃ samaṇadhammakaraṇassa paribandhabhūtaṃ mahantaṃ navakammaṃ na paṭṭhapeyya, khuddakaṃ appasamārambhaṃ khaṇḍaphullapaṭisaṅkharaṇādiṃ satthu vacanapaṭipūjanatthaṃ kātabbameva. Parivajjeyya jananti gaṇasaṅgaṇikavasena janaṃ vivajjeyya. Jananti vā yādisaṃ saṃsevato bhajato payirupāsato kusalā dhammā parihāyanti, akusalā dhammā abhivaḍḍhanti, tādisaṃ akalyāṇamittabhūtaṃ janaṃ parivajjeyya. Na uyyameti, paccayuppādanatthaṃ kulasaṅgaṇhanavasena na vāyameyya, yasmā so ussukko rasānugiddho, atthaṃ riñcati yo sukhādhivāhoti yo rasānugiddho rasataṇhāvasiko bhikkhu paccayuppādanapasuto, so kulasaṅgaṇhanatthaṃ ussukko, tesu sukhitesu sukhito, dukkhitesu dukkhito, uppannesu kiccakaraṇīyesu attanā yogaṃ āpajjati, yo sukhādhivāho samathavipassanāmaggaphalanibbānasukhāvaho sīlādiattho, taṃ riñcati pajahati ekaṃsena attānaṃ tato vivecetīti attho.
એવં પઠમગાથાય ‘‘કમ્મારામતં સઙ્ગણિકારામતં પચ્ચયગેધઞ્ચ વજ્જેથા’’તિ ઓવદિત્વા ઇદાનિ સક્કારાભિલાસં ગરહન્તો દુતિયં ગાથમાહ. તસ્સત્થો – યા અયં ભિક્ખાય ઉપગતાનં પબ્બજિતાનં કુલેસુ ગેહવાસીહિ ગુણસમ્ભાવનાય કરીયમાના વન્દના પૂજના ચ, યસ્મા તં અભાવિતત્તાનં ઓસીદાપનટ્ઠેન મલિનભાવકરણટ્ઠેન ચ પઙ્કો કદ્દમોતિ બુદ્ધાદયો અરિયા પવેદયું અબ્ભઞ્ઞંસુ પવેદેસું વા, યસ્મા ચ અપરિઞ્ઞાતક્ખન્ધાનં અન્ધપુથુજ્જનાનં સક્કારાભિલાસં દુવિઞ્ઞેય્યસભાવતાય પીળાજનનતો અન્તો તુદનતો દુરુદ્ધરણતો ચ સુખુમં સલ્લં દુરુબ્બહં પવેદયું, તતો એવ સક્કારો કાપુરિસેન દુજ્જહો દુપ્પજહેય્યો તસ્સ પહાનપટિપત્તિયા અપ્પટિપજ્જનતો. સક્કારાભિલાસપ્પહાનેન હિ સક્કારો પહીનો હોતિ, તસ્મા તસ્સ પહાનાય આયોગો કરણીયોતિ દસ્સેતિ –
Evaṃ paṭhamagāthāya ‘‘kammārāmataṃ saṅgaṇikārāmataṃ paccayagedhañca vajjethā’’ti ovaditvā idāni sakkārābhilāsaṃ garahanto dutiyaṃ gāthamāha. Tassattho – yā ayaṃ bhikkhāya upagatānaṃ pabbajitānaṃ kulesu gehavāsīhi guṇasambhāvanāya karīyamānā vandanā pūjanā ca, yasmā taṃ abhāvitattānaṃ osīdāpanaṭṭhena malinabhāvakaraṇaṭṭhena ca paṅko kaddamoti buddhādayo ariyā pavedayuṃ abbhaññaṃsu pavedesuṃ vā, yasmā ca apariññātakkhandhānaṃ andhaputhujjanānaṃ sakkārābhilāsaṃ duviññeyyasabhāvatāya pīḷājananato anto tudanato duruddharaṇato ca sukhumaṃ sallaṃ durubbahaṃ pavedayuṃ, tato eva sakkāro kāpurisena dujjaho duppajaheyyo tassa pahānapaṭipattiyā appaṭipajjanato. Sakkārābhilāsappahānena hi sakkāro pahīno hoti, tasmā tassa pahānāya āyogo karaṇīyoti dasseti –
૪૯૬.
496.
‘‘ન પરસ્સુપનિધાય, કમ્મં મચ્ચસ્સ પાપકં;
‘‘Na parassupanidhāya, kammaṃ maccassa pāpakaṃ;
અત્તના તં ન સેવેય્ય, કમ્મબન્ધૂ હિ માતિયા.
Attanā taṃ na seveyya, kammabandhū hi mātiyā.
૪૯૭.
497.
‘‘ન પરે વચના ચોરો, ન પરે વચના મુનિ;
‘‘Na pare vacanā coro, na pare vacanā muni;
અત્તા ચ નં યથા વેદિ, દેવાપિ નં તથા વિદૂ.
Attā ca naṃ yathā vedi, devāpi naṃ tathā vidū.
૪૯૮.
498.
‘‘પરે ચ ન વિજાનન્તિ, મયમેત્થ યમામસે;
‘‘Pare ca na vijānanti, mayamettha yamāmase;
યે ચ તત્થ વિજાનન્તિ, તતો સમ્મન્તિ મેધગા.
Ye ca tattha vijānanti, tato sammanti medhagā.
૪૯૯.
499.
‘‘જીવતે વાપિ સપ્પઞ્ઞો, અપિ વિત્તપરિક્ખયો;
‘‘Jīvate vāpi sappañño, api vittaparikkhayo;
પઞ્ઞાય ચ અલાભેન, વિત્તવાપિ ન જીવતિ.
Paññāya ca alābhena, vittavāpi na jīvati.
૫૦૦.
500.
‘‘સબ્બં સુણાતિ સોતેન, સબ્બં પસ્સતિ ચક્ખુના;
‘‘Sabbaṃ suṇāti sotena, sabbaṃ passati cakkhunā;
ન ચ દિટ્ઠં સુતં ધીરો, સબ્બં ઉજ્ઝિતુમરહતિ.
Na ca diṭṭhaṃ sutaṃ dhīro, sabbaṃ ujjhitumarahati.
૫૦૧.
501.
‘‘ચક્ખુમાસ્સ યથા અન્ધો, સોતવા બધિરો યથા;
‘‘Cakkhumāssa yathā andho, sotavā badhiro yathā;
પઞ્ઞવાસ્સ યથા મૂગો, બલવા દુબ્બલોરિવ;
Paññavāssa yathā mūgo, balavā dubbaloriva;
અથ અત્થે સમુપ્પન્ને, સયેથ મતસાયિક’’ન્તિ. –
Atha atthe samuppanne, sayetha matasāyika’’nti. –
ઇમા છ ગાથા રઞ્ઞો પજ્જોતસ્સ ઓવાદવસેન અભાસિ. સો કિર બ્રાહ્મણે સદ્દહિત્વા પસુઘાતયઞ્ઞં કારેતિ, કમ્મં અસોધેત્વાવ અચોરે ચોરસઞ્ઞાય દણ્ડેસિ, અટ્ટકરણે ચ અસ્સામિકે સામિકે કરોતિ, સામિકે ચ અસ્સામિકે. તતો નં થેરો વિવેચેતું ‘‘ન પરસ્સા’’તિઆદિના છ ગાથા અભાસિ.
Imā cha gāthā rañño pajjotassa ovādavasena abhāsi. So kira brāhmaṇe saddahitvā pasughātayaññaṃ kāreti, kammaṃ asodhetvāva acore corasaññāya daṇḍesi, aṭṭakaraṇe ca assāmike sāmike karoti, sāmike ca assāmike. Tato naṃ thero vivecetuṃ ‘‘na parassā’’tiādinā cha gāthā abhāsi.
તત્થ ન પરસ્સુપનિધાય, કમ્મં મચ્ચસ્સ પાપકન્તિ પરસ્સ મચ્ચસ્સ સત્તસ્સ ઉપનિધાય ઉદ્દિસ્સ કારણં કત્વા પાપકં વધબન્ધાદિકમ્મં ન સેવેય્ય, પરેન ન કારાપેય્યાતિ અત્થો. અત્તના તં ન સેવેય્યાતિ અત્તનાપિ તં પાપકં ન કરેય્ય. કસ્મા? કમ્મબન્ધૂ હિ માતિયા ઇમે માતિયા મચ્ચા કમ્મદાયાદા, તસ્મા અત્તના ચ કિઞ્ચિ પાપકમ્મં ન કરેય્ય, પરેનપિ ન કારાપેય્યાતિ અત્થો.
Tattha na parassupanidhāya, kammaṃ maccassa pāpakanti parassa maccassa sattassa upanidhāya uddissa kāraṇaṃ katvā pāpakaṃ vadhabandhādikammaṃ na seveyya, parena na kārāpeyyāti attho. Attanā taṃ na seveyyāti attanāpi taṃ pāpakaṃ na kareyya. Kasmā? Kammabandhū hi mātiyā ime mātiyā maccā kammadāyādā, tasmā attanā ca kiñci pāpakammaṃ na kareyya, parenapi na kārāpeyyāti attho.
ન પરે વચના ચોરોતિ અત્તના ચોરિયં અકત્વા પરવચના પરસ્સ વચનમત્તેન ચોરો નામ ન હોતિ, તથા ન પરે વચના મુનિ પરસ્સ વચનમત્તેન મુનિ સુવિસુદ્ધકાયવચીમનોસમાચારો ન હોતિ. એત્થ હિ પરેતિ વિભત્તિઅલોપં કત્વા નિદ્દેસો. કેચિ પન ‘‘પરેસન્તિ વત્તબ્બે પરેતિ સં-કારલોપં કત્વા નિદ્દિટ્ઠ’’ન્તિ વદન્તિ. અત્તા ચ નં યથા વેદીતિ નં સત્તં તસ્સ અત્તા ચિત્તં યથા ‘‘અહં પરિસુદ્ધો, અપરિસુદ્ધો વા’’તિ યાથાવતો અવેદિ જાનાતિ. દેવાપિ નં તથા વિદૂતિ વિસુદ્ધિદેવા, ઉપપત્તિદેવા ચ તથા વિદૂ વિદન્તિ જાનન્તિ, તસ્મા સયં તાદિસા દેવા ચ પમાણં સુદ્ધાસુદ્ધાનં સુદ્ધાસુદ્ધભાવજાનને, ન યે કેચિ ઇચ્છાદોસપરેતા સત્તાતિ અધિપ્પાયો.
Na pare vacanā coroti attanā coriyaṃ akatvā paravacanā parassa vacanamattena coro nāma na hoti, tathā na pare vacanā muni parassa vacanamattena muni suvisuddhakāyavacīmanosamācāro na hoti. Ettha hi pareti vibhattialopaṃ katvā niddeso. Keci pana ‘‘paresanti vattabbe pareti saṃ-kāralopaṃ katvā niddiṭṭha’’nti vadanti. Attā ca naṃ yathā vedīti naṃ sattaṃ tassa attā cittaṃ yathā ‘‘ahaṃ parisuddho, aparisuddho vā’’ti yāthāvato avedi jānāti. Devāpi naṃ tathā vidūti visuddhidevā, upapattidevā ca tathā vidū vidanti jānanti, tasmā sayaṃ tādisā devā ca pamāṇaṃ suddhāsuddhānaṃ suddhāsuddhabhāvajānane, na ye keci icchādosaparetā sattāti adhippāyo.
પરેતિ પણ્ડિતે ઠપેત્વા તતો અઞ્ઞે, કુસલાકુસલસાવજ્જાનવજ્જં કમ્મં કમ્મફલં કાયસ્સ અસુભતં સઙ્ખારાનં અનિચ્ચતં અજાનન્તા ઇધ પરે નામ. તે મયમેત્થ ઇમસ્મિં જીવલોકે યમામ ઉપરમામ, ‘‘સતતં સમિતં મચ્ચુ સન્તિકં ગચ્છામા’’તિ ન જાનન્તિ. યે ચ તત્થ વિજાનન્તીતિ યે ચ તત્થ પણ્ડિતા ‘‘મયં મચ્ચુ સમીપં ગચ્છામા’’તિ વિજાનન્તિ. તતો સમ્મન્તિ મેધગાતિ એવઞ્હિ તે જાનન્તા મેધગાનં પરવિહિંસનાનં વૂપસમાય પટિપજ્જન્તિ, અત્તના પરે ચ અઞ્ઞે ન મેધન્તિ ન બાધેન્તીતિ અત્થો. ત્વં પન જીવિતનિમિત્તં અચોરે ચોરે કરોન્તોપિ દણ્ડનેન સામિકે અસ્સામિકે કરોન્તોપિ ધનજાનિયા બાધસિ પઞ્ઞાવેકલ્લતો. તથા અકરોન્તોપિ જીવતે વાપિ સપ્પઞ્ઞો, અપિ વિત્તપરિક્ખયો પરિક્ખીણધનોપિ સપ્પઞ્ઞજાતિકો ઇતરીતરસન્તોસેન સન્તુટ્ઠો અનવજ્જાય જીવિકાય જીવતિયેવ. તસ્સ હિ જીવિતં નામ. તેનાહ ભગવા – ‘‘પઞ્ઞાજીવિં જીવિતમાહુ સેટ્ઠ’’ન્તિ (સં॰ નિ॰ ૧.૭૩, ૨૪૬; સુ॰ નિ॰ ૧૮૪). દુમ્મેધપુગ્ગલો પન પઞ્ઞાય ચ અલાભેન દિટ્ઠધમ્મિકં સમ્પરાયિકઞ્ચ અત્થં વિરાધેન્તો વિત્તવાપિ ન જીવતિ ગરહાદિપવત્તિયા જીવન્તો નામ ન હોતિ, અનુપાયઞ્ઞુતાય યથાધિગતં ધનં નાસેન્તો જીવિતમ્પિ સન્ધારેતું ન સક્કોતિયેવ.
Pareti paṇḍite ṭhapetvā tato aññe, kusalākusalasāvajjānavajjaṃ kammaṃ kammaphalaṃ kāyassa asubhataṃ saṅkhārānaṃ aniccataṃ ajānantā idha pare nāma. Te mayamettha imasmiṃ jīvaloke yamāma uparamāma, ‘‘satataṃ samitaṃ maccu santikaṃ gacchāmā’’ti na jānanti. Ye ca tattha vijānantīti ye ca tattha paṇḍitā ‘‘mayaṃ maccu samīpaṃ gacchāmā’’ti vijānanti. Tato sammanti medhagāti evañhi te jānantā medhagānaṃ paravihiṃsanānaṃ vūpasamāya paṭipajjanti, attanā pare ca aññe na medhanti na bādhentīti attho. Tvaṃ pana jīvitanimittaṃ acore core karontopi daṇḍanena sāmike assāmike karontopi dhanajāniyā bādhasi paññāvekallato. Tathā akarontopi jīvate vāpi sappañño, api vittaparikkhayo parikkhīṇadhanopi sappaññajātiko itarītarasantosena santuṭṭho anavajjāya jīvikāya jīvatiyeva. Tassa hi jīvitaṃ nāma. Tenāha bhagavā – ‘‘paññājīviṃ jīvitamāhu seṭṭha’’nti (saṃ. ni. 1.73, 246; su. ni. 184). Dummedhapuggalo pana paññāya ca alābhena diṭṭhadhammikaṃ samparāyikañca atthaṃ virādhento vittavāpi na jīvati garahādipavattiyā jīvanto nāma na hoti, anupāyaññutāya yathādhigataṃ dhanaṃ nāsento jīvitampi sandhāretuṃ na sakkotiyeva.
ઇમા કિર ચતસ્સોપિ ગાથા થેરો સુપિનન્તેન રઞ્ઞો કથેસિ. રાજા સુપિનં દિસ્વા થેરં નમસ્સન્તોયેવ પબુજ્ઝિત્વા પભાતાય રત્તિયા થેરં ઉપસઙ્કમિત્વા વન્દિત્વા અત્તના દિટ્ઠનિયામેન સુપિનં કથેસિ. તં સુત્વા થેરો તા ગાથા પચ્ચુનુભાસિત્વા ‘‘સબ્બં સુણાતી’’તિઆદિના દ્વીહિ ગાથાહિ રાજાનં ઓવદિ. તત્થ સબ્બં સુણાતિ સોતેનાતિ ઇધ સોતબ્બં સદ્દં આપાથગતં સબ્બં સુભાસિતં દુબ્ભાસિતઞ્ચ અબધિરો સોતેન સુણાતિ. તથા સબ્બં રૂપં સુન્દરં અસુન્દરમ્પિ ચક્ખુના અનન્ધો પસ્સતિ, અયમિન્દ્રિયાનં સભાવો. તત્થ પન ન ચ દિટ્ઠં સુતં ધીરો, સબ્બં ઉજ્ઝિતુન્તિ ચ નિદસ્સનમત્તમેતં. યઞ્હિ તં દિટ્ઠં સુતં વા, ન તં સબ્બં ધીરો સપ્પઞ્ઞો ઉજ્ઝિતું પરિચ્ચજિતું ગહેતું વા અરહતિ. ગુણાગુણં પન તત્થ ઉપપરિક્ખિત્વા ઉજ્ઝિતબ્બમેવ ઉજ્ઝિતું ગહેતબ્બઞ્ચ ગહેતું અરહતિ, તસ્મા ચક્ખુમાસ્સ યથા અન્ધો ચક્ખુમાપિ સમાનો ઉજ્ઝિતબ્બે દિટ્ઠે અન્ધો યથા અસ્સ અપસ્સન્તો વિય ભવેય્ય, તથા ઉજ્ઝિતબ્બે સુતે સોતવાપિ બધિરો યથા અસ્સ અસુણન્તો વિય ભવેય્ય. પઞ્ઞવાસ્સ યથા મૂગોતિ વિચારણપઞ્ઞાય પઞ્ઞવા વચનકુસલોપિ અવત્તબ્બે મૂગો વિય ભવેય્ય. બલવા થામસમ્પન્નોપિ અકત્તબ્બે દુબ્બલોરિવ, રકારો પદસન્ધિકરો, અસમત્થો વિય ભવેય્ય. અથ અત્થે સમુપ્પન્ને, સયેથ મતસાયિકન્તિ અત્તના કાતબ્બકિચ્ચે ઉપ્પન્ને ઉપટ્ઠિતે મતસાયિકં સયેથ, મતસાયિકં સયિત્વાપિ તં કિચ્ચં તીરેતબ્બમેવ, ન વિરાધેતબ્બં. અથ વા અથ અત્થે સમુપ્પન્નેતિ અત્તના અકરણીયે અત્થે કિચ્ચે ઉપ્પન્ને ઉપટ્ઠિતે મતસાયિકં સયેથ, મતસાયિકં સયિત્વાપિ તં ન કાતબ્બમેવ. ન હિ પણ્ડિતો અયુત્તં કાતુમરહતીતિ એવં થેરેન ઓવદિતો રાજા અકત્તબ્બં પહાય કાતબ્બેયેવ યુત્તપ્પયુત્તો અહોસીતિ.
Imā kira catassopi gāthā thero supinantena rañño kathesi. Rājā supinaṃ disvā theraṃ namassantoyeva pabujjhitvā pabhātāya rattiyā theraṃ upasaṅkamitvā vanditvā attanā diṭṭhaniyāmena supinaṃ kathesi. Taṃ sutvā thero tā gāthā paccunubhāsitvā ‘‘sabbaṃ suṇātī’’tiādinā dvīhi gāthāhi rājānaṃ ovadi. Tattha sabbaṃ suṇāti sotenāti idha sotabbaṃ saddaṃ āpāthagataṃ sabbaṃ subhāsitaṃ dubbhāsitañca abadhiro sotena suṇāti. Tathā sabbaṃ rūpaṃ sundaraṃ asundarampi cakkhunā anandho passati, ayamindriyānaṃ sabhāvo. Tattha pana na ca diṭṭhaṃ sutaṃ dhīro, sabbaṃ ujjhitunti ca nidassanamattametaṃ. Yañhi taṃ diṭṭhaṃ sutaṃ vā, na taṃ sabbaṃ dhīro sappañño ujjhituṃ pariccajituṃ gahetuṃ vā arahati. Guṇāguṇaṃ pana tattha upaparikkhitvā ujjhitabbameva ujjhituṃ gahetabbañca gahetuṃ arahati, tasmā cakkhumāssa yathā andho cakkhumāpi samāno ujjhitabbe diṭṭhe andho yathā assa apassanto viya bhaveyya, tathā ujjhitabbe sute sotavāpi badhiro yathā assa asuṇanto viya bhaveyya. Paññavāssa yathā mūgoti vicāraṇapaññāya paññavā vacanakusalopi avattabbe mūgo viya bhaveyya. Balavā thāmasampannopi akattabbe dubbaloriva, rakāro padasandhikaro, asamattho viya bhaveyya. Atha atthe samuppanne, sayetha matasāyikanti attanā kātabbakicce uppanne upaṭṭhite matasāyikaṃ sayetha, matasāyikaṃ sayitvāpi taṃ kiccaṃ tīretabbameva, na virādhetabbaṃ. Atha vā atha atthe samuppanneti attanā akaraṇīye atthe kicce uppanne upaṭṭhite matasāyikaṃ sayetha, matasāyikaṃ sayitvāpi taṃ na kātabbameva. Na hi paṇḍito ayuttaṃ kātumarahatīti evaṃ therena ovadito rājā akattabbaṃ pahāya kātabbeyeva yuttappayutto ahosīti.
મહાકચ્ચાયનત્થેરગાથાવણ્ણના નિટ્ઠિતા.
Mahākaccāyanattheragāthāvaṇṇanā niṭṭhitā.
Related texts:
તિપિટક (મૂલ) • Tipiṭaka (Mūla) / સુત્તપિટક • Suttapiṭaka / ખુદ્દકનિકાય • Khuddakanikāya / થેરગાથાપાળિ • Theragāthāpāḷi / ૧. મહાકચ્ચાયનત્થેરગાથા • 1. Mahākaccāyanattheragāthā