Library / Tipiṭaka / તિપિટક • Tipiṭaka / જાતક-અટ્ઠકથા • Jātaka-aṭṭhakathā |
[૫૩૭] ૫. મહાસુતસોમજાતકવણ્ણના
[537] 5. Mahāsutasomajātakavaṇṇanā
કસ્મા તુવં રસક એદિસાનીતિ ઇદં સત્થા જેતવને વિહરન્તો અઙ્ગુલિમાલત્થેરદમનં આરબ્ભ કથેસિ. તસ્સ ઉપ્પત્તિ ચ પબ્બજ્જા ચ ઉપસમ્પદા ચ અઙ્ગુલિમાલસુત્તવણ્ણનાયં (મ॰ નિ॰ અટ્ઠ॰ ૨.૩૪ આદયો) વુત્તનયેન વિત્થારતો વેદિતબ્બા. સો પન સચ્ચકિરિયાય મૂળ્હગબ્ભાય ઇત્થિયા સોત્થિભાવં કત્વા તતો પટ્ઠાય સુલભપિણ્ડો હુત્વા વિવેકમનુબ્રૂહન્તો અપરભાગે અરહત્તં પત્વા અભિઞ્ઞાતોવ અસીતિયા મહાથેરાનં અબ્ભન્તરો અહોસિ. તસ્મિં કાલે ધમ્મસભાયં કથં સમુટ્ઠાપેસું – ‘‘આવુસો, અહો વત ભગવતા તથારૂપં લુદ્દં લોહિતપાણિં મહાચોરં અઙ્ગુલિમાલં અદણ્ડેન અસત્થેન દમેત્વા નિબ્બિસેવનં કરોન્તેન દુક્કરં કતં, અહો બુદ્ધા નામ દુક્કરકારિનો’’તિ. સત્થા ગન્ધકુટિયં ઠિતોવ દિબ્બસોતેન તં કથં સુત્વા ‘‘અજ્જ મમ ગમનં બહુપકારં ભવિસ્સતિ, મહાધમ્મદેસના પવત્તિસ્સતી’’તિ ઞત્વા અનોપમાય બુદ્ધલીલાય ધમ્મસભં ગન્ત્વા વરપઞ્ઞત્તાસને નિસીદિત્વા ‘‘કાય નુત્થ, ભિક્ખવે, એતરહિ કથાય સન્નિસિન્ના’’તિ પુચ્છિત્વા ‘‘ઇમાય નામા’’તિ વુત્તે ‘‘અનચ્છરિયં, ભિક્ખવે, ઇદાનેવ પરમાભિસમ્બોધિં પત્તેન મયા એતસ્સ દમનં, સ્વાહં પુબ્બચરિયં ચરન્તો પદેસઞાણે ઠિતોપિ એતં દમેસિ’’ન્તિ વત્વા તેહિ યાચિતો અતીતં આહરિ.
Kasmā tuvaṃ rasaka edisānīti idaṃ satthā jetavane viharanto aṅgulimālattheradamanaṃ ārabbha kathesi. Tassa uppatti ca pabbajjā ca upasampadā ca aṅgulimālasuttavaṇṇanāyaṃ (ma. ni. aṭṭha. 2.34 ādayo) vuttanayena vitthārato veditabbā. So pana saccakiriyāya mūḷhagabbhāya itthiyā sotthibhāvaṃ katvā tato paṭṭhāya sulabhapiṇḍo hutvā vivekamanubrūhanto aparabhāge arahattaṃ patvā abhiññātova asītiyā mahātherānaṃ abbhantaro ahosi. Tasmiṃ kāle dhammasabhāyaṃ kathaṃ samuṭṭhāpesuṃ – ‘‘āvuso, aho vata bhagavatā tathārūpaṃ luddaṃ lohitapāṇiṃ mahācoraṃ aṅgulimālaṃ adaṇḍena asatthena dametvā nibbisevanaṃ karontena dukkaraṃ kataṃ, aho buddhā nāma dukkarakārino’’ti. Satthā gandhakuṭiyaṃ ṭhitova dibbasotena taṃ kathaṃ sutvā ‘‘ajja mama gamanaṃ bahupakāraṃ bhavissati, mahādhammadesanā pavattissatī’’ti ñatvā anopamāya buddhalīlāya dhammasabhaṃ gantvā varapaññattāsane nisīditvā ‘‘kāya nuttha, bhikkhave, etarahi kathāya sannisinnā’’ti pucchitvā ‘‘imāya nāmā’’ti vutte ‘‘anacchariyaṃ, bhikkhave, idāneva paramābhisambodhiṃ pattena mayā etassa damanaṃ, svāhaṃ pubbacariyaṃ caranto padesañāṇe ṭhitopi etaṃ damesi’’nti vatvā tehi yācito atītaṃ āhari.
અતીતે કુરુરટ્ઠે ઇન્દપત્થનગરે કોરબ્યો નામ રાજા ધમ્મેન રજ્જં કારેસિ. તદા બોધિસત્તો તસ્સ અગ્ગમહેસિયા કુચ્છિમ્હિ નિબ્બત્તિ. દસમાસે અતિક્કન્તે સુવણ્ણવણ્ણં પુત્તં વિજાયિ, સુતવિત્તતાય પન નં ‘‘સુતસોમો’’તિ સઞ્જાનિંસુ. તમેનં રાજા વયપ્પત્તં નિક્ખસહસ્સં દત્વા દિસાપામોક્ખસ્સ આચરિયસ્સ સન્તિકે સિપ્પુગ્ગહણત્થાય તક્કસિલં પેસેસિ. સો આચરિયભાગં આદાય નગરા નિક્ખમિત્વા મગ્ગં પટિપજ્જિ. તદા બારાણસિયં કાસિરઞ્ઞો પુત્તો બ્રહ્મદત્તકુમારોપિ તથેવ વત્વા પિતરા પેસિતો નગરા નિક્ખમિત્વા તમેવ મગ્ગં પટિપજ્જિ. અથ સુતસોમો મગ્ગં ગન્ત્વા નગરદ્વારે સાલાય ફલકે વિસ્સમત્થાય નિસીદિ. બ્રહ્મદત્તકુમારોપિ ગન્ત્વા તેન સદ્ધિં એકફલકે નિસીદિ. અથ નં સુતસોમો પટિસન્થારં કરોન્તો ‘‘સમ્મ, મગ્ગકિલન્તોસિ, કુતો આગચ્છસી’’તિ પુચ્છિત્વા ‘‘બારાણસિતો’’તિ વુત્તે ‘‘કસ્સ પુત્તોસી’’તિ વત્વા ‘‘કાસિરઞ્ઞો પુત્તોમ્હી’’તિ વુત્તે ‘‘કો નામોસી’’તિ વત્વા ‘‘અહં બ્રહ્મદત્તકુમારો નામા’’તિ વુત્તે ‘‘કેન કારણેન ઇધાગતોસી’’તિ પુચ્છિ. સો ‘‘સિપ્પુગ્ગહણત્થાયા’’તિ વત્વા ‘‘ત્વમ્પિ મગ્ગકિલન્તોસિ, કુતો આગચ્છસી’’તિ તેનેવ નયેન ઇતરં પુચ્છિ. સોપિ તસ્સ સબ્બં આચિક્ખિ. તે ઉભોપિ ‘‘મયં ખત્તિયા, એકાચરિયસ્સેવ સન્તિકે સિપ્પુગ્ગહણત્થાય ગચ્છામા’’તિ અઞ્ઞમઞ્ઞં મિત્તભાવં કત્વા નગરં પવિસિત્વા આચરિયકુલં ગન્ત્વા આચરિયં વન્દિત્વા અત્તનો જાતિઆદિં કથેત્વા સિપ્પુગ્ગહણત્થાય આગતભાવં કથેસું. સો ‘‘સાધૂ’’તિ સમ્પટિચ્છિ. તે આચરિયભાગં દત્વા સિપ્પં પટ્ઠપેસું.
Atīte kururaṭṭhe indapatthanagare korabyo nāma rājā dhammena rajjaṃ kāresi. Tadā bodhisatto tassa aggamahesiyā kucchimhi nibbatti. Dasamāse atikkante suvaṇṇavaṇṇaṃ puttaṃ vijāyi, sutavittatāya pana naṃ ‘‘sutasomo’’ti sañjāniṃsu. Tamenaṃ rājā vayappattaṃ nikkhasahassaṃ datvā disāpāmokkhassa ācariyassa santike sippuggahaṇatthāya takkasilaṃ pesesi. So ācariyabhāgaṃ ādāya nagarā nikkhamitvā maggaṃ paṭipajji. Tadā bārāṇasiyaṃ kāsirañño putto brahmadattakumāropi tatheva vatvā pitarā pesito nagarā nikkhamitvā tameva maggaṃ paṭipajji. Atha sutasomo maggaṃ gantvā nagaradvāre sālāya phalake vissamatthāya nisīdi. Brahmadattakumāropi gantvā tena saddhiṃ ekaphalake nisīdi. Atha naṃ sutasomo paṭisanthāraṃ karonto ‘‘samma, maggakilantosi, kuto āgacchasī’’ti pucchitvā ‘‘bārāṇasito’’ti vutte ‘‘kassa puttosī’’ti vatvā ‘‘kāsirañño puttomhī’’ti vutte ‘‘ko nāmosī’’ti vatvā ‘‘ahaṃ brahmadattakumāro nāmā’’ti vutte ‘‘kena kāraṇena idhāgatosī’’ti pucchi. So ‘‘sippuggahaṇatthāyā’’ti vatvā ‘‘tvampi maggakilantosi, kuto āgacchasī’’ti teneva nayena itaraṃ pucchi. Sopi tassa sabbaṃ ācikkhi. Te ubhopi ‘‘mayaṃ khattiyā, ekācariyasseva santike sippuggahaṇatthāya gacchāmā’’ti aññamaññaṃ mittabhāvaṃ katvā nagaraṃ pavisitvā ācariyakulaṃ gantvā ācariyaṃ vanditvā attano jātiādiṃ kathetvā sippuggahaṇatthāya āgatabhāvaṃ kathesuṃ. So ‘‘sādhū’’ti sampaṭicchi. Te ācariyabhāgaṃ datvā sippaṃ paṭṭhapesuṃ.
ન કેવલઞ્ચ તે દ્વેવ, અઞ્ઞેપિ તદા જમ્બુદીપે એકસતમત્તા રાજપુત્તા તસ્સ સન્તિકે સિપ્પં ઉગ્ગણ્હન્તિ. સુતસોમો તેસં જેટ્ઠન્તેવાસિકો હુત્વા સિપ્પં ઉપદિસન્તો નચિરસ્સેવ નિપ્ફત્તિં પાપુણિ. સો અઞ્ઞસ્સ સન્તિકં અગન્ત્વા ‘‘સહાયો મે’’તિ બ્રહ્મદત્તસ્સ કુમારસ્સેવ સન્તિકં ગન્ત્વા તસ્સ પિટ્ઠિઆચરિયો હુત્વા સિપ્પં સિક્ખાપેસિ. ઇતરેસમ્પિ અનુક્કમેન સિપ્પં નિટ્ઠિતં. તે અનુયોગં દત્વા આચરિયં વન્દિત્વા સુતસોમં પરિવારેત્વા નિક્ખમિંસુ. અથ ને સુતસોમો મગ્ગન્તરે ઠત્વા ઉય્યોજેન્તો ‘‘તુમ્હે અત્તનો અત્તનો પિતૂનં સિપ્પં દસ્સેત્વા રજ્જેસુ પતિટ્ઠહિસ્સથ, પતિટ્ઠિતા ચ પન મમોવાદં કરેય્યાથા’’તિ આહ. ‘‘કિં , આચરિયા’’તિ? ‘‘પક્ખદિવસેસુ ઉપોસથિકા હુત્વા મા ઘાતં કરેય્યાથા’’તિ. તે ‘‘સાધૂ’’તિ સમ્પટિચ્છિંસુ. બોધિસત્તોપિ અઙ્ગવિજ્જાપાઠકત્તા ‘‘અનાગતે બારાણસિયં બ્રહ્મદત્તકુમારં નિસ્સાય મહાભયં ઉપ્પજ્જિસ્સતી’’તિ ઞત્વા તે એવં ઓવદિત્વા ઉય્યોજેસિ. તે સબ્બેપિ અત્તનો અત્તનો જનપદં ગન્ત્વા પિતૂનં સિપ્પં દસ્સેત્વા રજ્જેસુ પતિટ્ઠાય પતિટ્ઠિતભાવઞ્ચેવ ઓવાદે વત્તનભાવઞ્ચ જાનાપેતું પણ્ણાકારેન સદ્ધિં પણ્ણાનિ પહિણિંસુ. મહાસત્તો તં પવત્તિં સુત્વા ‘‘અપ્પમત્તાવ હોથા’’તિ પણ્ણાનિ પટિપેસેસિ.
Na kevalañca te dveva, aññepi tadā jambudīpe ekasatamattā rājaputtā tassa santike sippaṃ uggaṇhanti. Sutasomo tesaṃ jeṭṭhantevāsiko hutvā sippaṃ upadisanto nacirasseva nipphattiṃ pāpuṇi. So aññassa santikaṃ agantvā ‘‘sahāyo me’’ti brahmadattassa kumārasseva santikaṃ gantvā tassa piṭṭhiācariyo hutvā sippaṃ sikkhāpesi. Itaresampi anukkamena sippaṃ niṭṭhitaṃ. Te anuyogaṃ datvā ācariyaṃ vanditvā sutasomaṃ parivāretvā nikkhamiṃsu. Atha ne sutasomo maggantare ṭhatvā uyyojento ‘‘tumhe attano attano pitūnaṃ sippaṃ dassetvā rajjesu patiṭṭhahissatha, patiṭṭhitā ca pana mamovādaṃ kareyyāthā’’ti āha. ‘‘Kiṃ , ācariyā’’ti? ‘‘Pakkhadivasesu uposathikā hutvā mā ghātaṃ kareyyāthā’’ti. Te ‘‘sādhū’’ti sampaṭicchiṃsu. Bodhisattopi aṅgavijjāpāṭhakattā ‘‘anāgate bārāṇasiyaṃ brahmadattakumāraṃ nissāya mahābhayaṃ uppajjissatī’’ti ñatvā te evaṃ ovaditvā uyyojesi. Te sabbepi attano attano janapadaṃ gantvā pitūnaṃ sippaṃ dassetvā rajjesu patiṭṭhāya patiṭṭhitabhāvañceva ovāde vattanabhāvañca jānāpetuṃ paṇṇākārena saddhiṃ paṇṇāni pahiṇiṃsu. Mahāsatto taṃ pavattiṃ sutvā ‘‘appamattāva hothā’’ti paṇṇāni paṭipesesi.
તેસુ બારાણસિરાજા વિના મંસેન ભત્તં ન ભુઞ્જતિ. ઉપોસથદિવસત્થાયપિસ્સ મંસં ગહેત્વા ઠપેસિ. અથેકદિવસં એવં ઠપિતમંસં ભત્તકારકસ્સ પમાદેન રાજગેહે કોલેય્યકસુનખા ખાદિંસુ. ભત્તકારકો તં મંસં અદિત્વા કહાપણમુટ્ઠિં આદાય ચરન્તોપિ મંસં ઉપ્પાદેતું અસક્કોન્તો ‘‘સચે અમંસકભત્તં ઉપનામેસ્સામિ, જીવિતં મે નત્થિ, કિં નુ ખો કરિસ્સામી’’તિ ચિન્તેત્વા ‘‘અત્થેસો ઉપાયો’’તિ વિકાલે આમકસુસાનં ગન્ત્વા મુહુત્તમતસ્સ પુરિસસ્સ ઊરુમંસં આહરિત્વા સુપક્કં પચિત્વા ભત્તં ઉપનામેસિ. રઞ્ઞો મંસખણ્ડં જિવ્હગ્ગે ઠપિતમત્તમેવ સત્ત રસહરણિસહસ્સાનિ ફરિ, સકલસરીરં ખોભેત્વા અટ્ઠાસિ. કિંકારણા? પુબ્બે ચસ્સ સેવનતાય. સો કિર અતીતાનન્તરે અત્તભાવે યક્ખો હુત્વા બહું મનુસ્સમંસં ખાદિતપુબ્બો, તેનસ્સ તં પિયં અહોસિ . સો ‘‘સચાહં તુણ્હીયેવ ભુઞ્જિસ્સામિ, ન મે અયં ઇમં મંસં કથેસ્સતી’’તિ ચિન્તેત્વા સહ ખેળેન ભૂમિયં પાતેસિ. ‘‘નિદ્દોસં, દેવ, ખાદાહી’’તિ વુત્તે મનુસ્સે પટિક્કમાપેત્વા ‘‘અહમેતસ્સ નિદ્દોસભાવં જાનામિ, કિં નામેતં મંસ’’ન્તિ પુચ્છિ. ‘‘પુરિમદિવસેસુ પરિભોગમંસમેવ, દેવા’’તિ. ‘‘નનુ અઞ્ઞસ્મિં કાલે અયં રસો નત્થી’’તિ? ‘‘અજ્જ સુપક્કં, દેવા’’તિ. ‘‘નનુ પુબ્બેપિ એવમેવ પચસી’’તિ. અથ નં તુણ્હીભૂતં ઞત્વા ‘‘સભાવં કથેહિ, નો ચે કથેસિ, જીવિતં તે નત્થી’’તિ આહ. સો અભયં યાચિત્વા યથાભૂતં કથેસિ. રાજા ‘‘મા સદ્દમકાસિ, પકતિયા પચનકમંસં ત્વં ખાદિત્વા મય્હં મનુસ્સમંસમેવ પચાહી’’તિ આહ. ‘‘નનુ દુક્કરં, દેવા’’તિ? ‘‘મા ભાયિ, ન દુક્કર’’ન્તિ. ‘‘નિબદ્ધં કુતો લભિસ્સામિ, દેવા’’તિ? ‘‘નનુ બન્ધનાગારે બહૂ મનુસ્સા’’તિ. સો તતો પટ્ઠાય તથા અકાસિ.
Tesu bārāṇasirājā vinā maṃsena bhattaṃ na bhuñjati. Uposathadivasatthāyapissa maṃsaṃ gahetvā ṭhapesi. Athekadivasaṃ evaṃ ṭhapitamaṃsaṃ bhattakārakassa pamādena rājagehe koleyyakasunakhā khādiṃsu. Bhattakārako taṃ maṃsaṃ aditvā kahāpaṇamuṭṭhiṃ ādāya carantopi maṃsaṃ uppādetuṃ asakkonto ‘‘sace amaṃsakabhattaṃ upanāmessāmi, jīvitaṃ me natthi, kiṃ nu kho karissāmī’’ti cintetvā ‘‘attheso upāyo’’ti vikāle āmakasusānaṃ gantvā muhuttamatassa purisassa ūrumaṃsaṃ āharitvā supakkaṃ pacitvā bhattaṃ upanāmesi. Rañño maṃsakhaṇḍaṃ jivhagge ṭhapitamattameva satta rasaharaṇisahassāni phari, sakalasarīraṃ khobhetvā aṭṭhāsi. Kiṃkāraṇā? Pubbe cassa sevanatāya. So kira atītānantare attabhāve yakkho hutvā bahuṃ manussamaṃsaṃ khāditapubbo, tenassa taṃ piyaṃ ahosi . So ‘‘sacāhaṃ tuṇhīyeva bhuñjissāmi, na me ayaṃ imaṃ maṃsaṃ kathessatī’’ti cintetvā saha kheḷena bhūmiyaṃ pātesi. ‘‘Niddosaṃ, deva, khādāhī’’ti vutte manusse paṭikkamāpetvā ‘‘ahametassa niddosabhāvaṃ jānāmi, kiṃ nāmetaṃ maṃsa’’nti pucchi. ‘‘Purimadivasesu paribhogamaṃsameva, devā’’ti. ‘‘Nanu aññasmiṃ kāle ayaṃ raso natthī’’ti? ‘‘Ajja supakkaṃ, devā’’ti. ‘‘Nanu pubbepi evameva pacasī’’ti. Atha naṃ tuṇhībhūtaṃ ñatvā ‘‘sabhāvaṃ kathehi, no ce kathesi, jīvitaṃ te natthī’’ti āha. So abhayaṃ yācitvā yathābhūtaṃ kathesi. Rājā ‘‘mā saddamakāsi, pakatiyā pacanakamaṃsaṃ tvaṃ khāditvā mayhaṃ manussamaṃsameva pacāhī’’ti āha. ‘‘Nanu dukkaraṃ, devā’’ti? ‘‘Mā bhāyi, na dukkara’’nti. ‘‘Nibaddhaṃ kuto labhissāmi, devā’’ti? ‘‘Nanu bandhanāgāre bahū manussā’’ti. So tato paṭṭhāya tathā akāsi.
અપરભાગે બન્ધનાગારે મનુસ્સેસુ ખીણેસુ ‘‘ઇદાનિ કિં કરિસ્સામિ, દેવા’’તિ આહ. ‘‘અન્તરામગ્ગે સહસ્સભણ્ડિકં ખિપિત્વા યો તં ગણ્હાતિ, તં ‘ચોરો’તિ ગહેત્વા મારેહી’’તિ આહ. સો તથા અકાસિ. અપરભાગે રાજભયેન સહસ્સભણ્ડિકં ઓલોકેન્તમ્પિ અદિસ્વા ‘‘ઇદાનિ કિં કરિસ્સામી’’તિ આહ. ‘‘યદા ભેરિવેલાય નગરં આકુલં હોતિ, તદા ત્વં પન એકસ્મિં ઘરસન્ધિમ્હિ વા વીથિયં વા ચતુક્કે વા ઠત્વા મનુસ્સે મારેત્વા મંસં ગણ્હાહી’’તિ. સો તતો પટ્ઠાય તથા કત્વા થૂલમંસં આદાય ગચ્છતિ. તેસુ તેસુ ઠાનેસુ કળેવરાનિ દિસ્સન્તિ. મમ માતા ન પઞ્ઞાયતિ, મમ પિતા ન પઞ્ઞાયતિ, મમ ભાતા ભગિની ચ ન પઞ્ઞાયતિ, મનુસ્સાનં પરિદેવનસદ્દો સૂયતિ. નાગરા ભીતતસિતા ‘‘ઇમે મનુસ્સે સીહો નુ ખો ખાદતિ, બ્યગ્ઘો નુ ખો ખાદતિ, યક્ખો નુ ખો ખાદતી’’તિ ઓલોકેન્તા પહારમુખં દિસ્વા ‘‘એકો મનુસ્સખાદકો ચોરો ઇમે ખાદતી’’તિ મઞ્ઞન્તિ. મહાજના રાજઙ્ગણે સન્નિપતિત્વા ઉપક્કોસિંસુ. રાજા ‘‘કિં, તાતા’’તિ પુચ્છિ. ‘‘દેવ ઇમસ્મિં નગરે મનુસ્સખાદકો ચોરો અત્થિ, તં ગણ્હાપેથા’’તિ આહંસુ. ‘‘અહં કથં તં જાનિસ્સામિ, કિં અહં નગરં રક્ખન્તોપિ ચરામી’’તિ.
Aparabhāge bandhanāgāre manussesu khīṇesu ‘‘idāni kiṃ karissāmi, devā’’ti āha. ‘‘Antarāmagge sahassabhaṇḍikaṃ khipitvā yo taṃ gaṇhāti, taṃ ‘coro’ti gahetvā mārehī’’ti āha. So tathā akāsi. Aparabhāge rājabhayena sahassabhaṇḍikaṃ olokentampi adisvā ‘‘idāni kiṃ karissāmī’’ti āha. ‘‘Yadā bherivelāya nagaraṃ ākulaṃ hoti, tadā tvaṃ pana ekasmiṃ gharasandhimhi vā vīthiyaṃ vā catukke vā ṭhatvā manusse māretvā maṃsaṃ gaṇhāhī’’ti. So tato paṭṭhāya tathā katvā thūlamaṃsaṃ ādāya gacchati. Tesu tesu ṭhānesu kaḷevarāni dissanti. Mama mātā na paññāyati, mama pitā na paññāyati, mama bhātā bhaginī ca na paññāyati, manussānaṃ paridevanasaddo sūyati. Nāgarā bhītatasitā ‘‘ime manusse sīho nu kho khādati, byaggho nu kho khādati, yakkho nu kho khādatī’’ti olokentā pahāramukhaṃ disvā ‘‘eko manussakhādako coro ime khādatī’’ti maññanti. Mahājanā rājaṅgaṇe sannipatitvā upakkosiṃsu. Rājā ‘‘kiṃ, tātā’’ti pucchi. ‘‘Deva imasmiṃ nagare manussakhādako coro atthi, taṃ gaṇhāpethā’’ti āhaṃsu. ‘‘Ahaṃ kathaṃ taṃ jānissāmi, kiṃ ahaṃ nagaraṃ rakkhantopi carāmī’’ti.
મહાજના ‘‘રાજા નગરેન અનત્થિકો, કાળહત્થિસેનાપતિસ્સ આચિક્ખિસ્સામા’’તિ ગન્ત્વા તસ્સ તં કથેત્વા ‘‘ચોરં પરિયેસિતું વટ્ટતી’’તિ વદિંસુ. સો ‘‘સાધુ સત્તાહં આગમેથ, પરિયેસિત્વા ચોરં દસ્સામી’’તિ મહાજને ઉય્યોજેત્વા પુરિસે આણાપેસિ, ‘‘તાતા, નગરે કિર મનુસ્સખાદકો ચોરો અત્થિ, તુમ્હે તેસુ તેસુ ઠાનેસુ નિલીયિત્વા તં ગણ્હથા’’તિ. તે ‘‘સાધૂ’’તિ સમ્પટિચ્છિત્વા તતો પટ્ઠાય નગરં પરિગ્ગણ્હન્તિ. ભત્તકારકોપિ એકસ્મિં ઘરસન્ધિમ્હિ સમ્પટિચ્છન્નો હુત્વા એકં ઇત્થિં મારેત્વા ઘનઘનમંસં આદાય પચ્છિયં પૂરેતું આરભિ. અથ નં તે પુરિસા ગહેત્વા પોથેત્વા પચ્છાબાહં બન્ધિત્વા ‘‘ગહિતો મનુસ્સખાદકો ચોરો’’તિ મહાસદ્દં કરિંસુ. મહાજનો તં પરિવારેસિ. અથ નં સુટ્ઠુ બન્ધિત્વા મંસપચ્છિં ગીવાય બન્ધિત્વા આદાય સેનાપતિસ્સ દસ્સેસું. સેનાપતિ તં દિસ્વા ‘‘કિં નુ ખો એસ ઇમં મંસં ખાદતિ, ઉદાહુ અઞ્ઞેન મંસેન મિસ્સેત્વા વિક્કિણાતિ, ઉદાહુ અઞ્ઞસ્સ વચનેન મારેતી’’તિ ચિન્તેત્વા તમત્થં પુચ્છન્તો પઠમં ગાથમાહ –
Mahājanā ‘‘rājā nagarena anatthiko, kāḷahatthisenāpatissa ācikkhissāmā’’ti gantvā tassa taṃ kathetvā ‘‘coraṃ pariyesituṃ vaṭṭatī’’ti vadiṃsu. So ‘‘sādhu sattāhaṃ āgametha, pariyesitvā coraṃ dassāmī’’ti mahājane uyyojetvā purise āṇāpesi, ‘‘tātā, nagare kira manussakhādako coro atthi, tumhe tesu tesu ṭhānesu nilīyitvā taṃ gaṇhathā’’ti. Te ‘‘sādhū’’ti sampaṭicchitvā tato paṭṭhāya nagaraṃ pariggaṇhanti. Bhattakārakopi ekasmiṃ gharasandhimhi sampaṭicchanno hutvā ekaṃ itthiṃ māretvā ghanaghanamaṃsaṃ ādāya pacchiyaṃ pūretuṃ ārabhi. Atha naṃ te purisā gahetvā pothetvā pacchābāhaṃ bandhitvā ‘‘gahito manussakhādako coro’’ti mahāsaddaṃ kariṃsu. Mahājano taṃ parivāresi. Atha naṃ suṭṭhu bandhitvā maṃsapacchiṃ gīvāya bandhitvā ādāya senāpatissa dassesuṃ. Senāpati taṃ disvā ‘‘kiṃ nu kho esa imaṃ maṃsaṃ khādati, udāhu aññena maṃsena missetvā vikkiṇāti, udāhu aññassa vacanena māretī’’ti cintetvā tamatthaṃ pucchanto paṭhamaṃ gāthamāha –
૩૭૧.
371.
‘‘કસ્મા તુવં રસક એદિસાનિ, કરોસિ કમ્માનિ સુદારુણાનિ;
‘‘Kasmā tuvaṃ rasaka edisāni, karosi kammāni sudāruṇāni;
હનાસિ ઇત્થી પુરિસે ચ મૂળ્હો, મંસસ્સ હેતુ અદુ ધનસ્સ કારણા’’તિ.
Hanāsi itthī purise ca mūḷho, maṃsassa hetu adu dhanassa kāraṇā’’ti.
તત્થ રસકાતિ ભત્તકારણં આલપતિ.
Tattha rasakāti bhattakāraṇaṃ ālapati.
ઇતો પરં ઉત્તાનસમ્બન્ધાનિ વચનપટિવચનાનિ પાળિવસેનેવ વેદિતબ્બાનિ –
Ito paraṃ uttānasambandhāni vacanapaṭivacanāni pāḷivaseneva veditabbāni –
૩૭૨.
372.
‘‘ન અત્તહેતૂ ન ધનસ્સ કારણા, ન પુત્તદારસ્સ સહાયઞાતિનં;
‘‘Na attahetū na dhanassa kāraṇā, na puttadārassa sahāyañātinaṃ;
ભત્તા ચ મે ભગવા ભૂમિપાલો, સો ખાદતિ મંસં ભદન્તેદિસં.
Bhattā ca me bhagavā bhūmipālo, so khādati maṃsaṃ bhadantedisaṃ.
૩૭૩.
373.
‘‘સચે તુવં ભત્તુરત્થે પયુત્તો, કરોસિ કમ્માનિ સુદારુણાનિ;
‘‘Sace tuvaṃ bhatturatthe payutto, karosi kammāni sudāruṇāni;
પાતોવ અન્તેપુરં પાપુણિત્વા, લપેય્યાસિ મે રાજિનો સમ્મુખે તં.
Pātova antepuraṃ pāpuṇitvā, lapeyyāsi me rājino sammukhe taṃ.
૩૭૪.
374.
‘‘તથા કરિસ્સામિ અહં ભદન્તે, યથા તુવં ભાસસિ કાળહત્થિ;
‘‘Tathā karissāmi ahaṃ bhadante, yathā tuvaṃ bhāsasi kāḷahatthi;
પાતોવ અન્તેપુરં પાપુણિત્વા, વક્ખામિ તે રાજિનો સમ્મુખે ત’’ન્તિ.
Pātova antepuraṃ pāpuṇitvā, vakkhāmi te rājino sammukhe ta’’nti.
તત્થ ભગવાતિ ગારવાધિવચનં. સચે તુવન્તિ ‘‘સચ્ચં નુ ખો ભણતિ, ઉદાહુ મરણભયેન મુસા ભણતી’’તિ વીમંસન્તો એવમાહ. તત્થ સુદારુણાનીતિ મનુસ્સઘાતકમ્માનિ. સમ્મુખે તન્તિ સમ્મુખે ઠત્વા એવં વદેય્યાસીતિ. સો સમ્પટિચ્છન્તો ગાથમાહ.
Tattha bhagavāti gāravādhivacanaṃ. Sace tuvanti ‘‘saccaṃ nu kho bhaṇati, udāhu maraṇabhayena musā bhaṇatī’’ti vīmaṃsanto evamāha. Tattha sudāruṇānīti manussaghātakammāni. Sammukhe tanti sammukhe ṭhatvā evaṃ vadeyyāsīti. So sampaṭicchanto gāthamāha.
અથ નં સેનાપતિ ગાળ્હબન્ધનમેવ સયાપેત્વા વિભાતાય રત્તિયા અમચ્ચેહિ ચ નાગરેહિ ચ સદ્ધિં મન્તેત્વા સબ્બેસુ એકચ્છન્દેસુ જાતેસુ સબ્બટ્ઠાનેસુ આરક્ખં ઠપેત્વા નગરં હત્થગતં કત્વા રસકસ્સ ગીવાયં મંસપચ્છિં બન્ધિત્વા આદાય રાજનિવેસનં પાયાસિ. સકલનગરં વિરવિ. રાજા હિય્યો ભુત્તપાતરાસો સાયમાસમ્પિ અલભિત્વા ‘‘રસકો ઇદાનિ આગચ્છિસ્સતિ, ઇદાનિ આગચ્છસ્સતી’’તિ નિસિન્નોવ તં રત્તિં વીતિનામેત્વા ‘‘અજ્જપિ રસકો નાગચ્છતિ, નાગરાનઞ્ચ મહાસદ્દો સૂયતિ, કિં નૂ ખો એત’’ન્તિ વાતપાનેન ઓલોકેન્તો તં તથા આનીયમાનં દિસ્વા ‘‘પાકટં ઇદં કારણં જાત’’ન્તિ ચિન્તેત્વા સતિં ઉપટ્ઠપેત્વા પલ્લઙ્કેયેવ નિસીદિ. કાળહત્થિપિ નં ઉપસઙ્કમિત્વા અનુયુઞ્જિ, સોપિસ્સ કથેસિ. તમત્થં પકાસેન્તો સત્થા આહ –
Atha naṃ senāpati gāḷhabandhanameva sayāpetvā vibhātāya rattiyā amaccehi ca nāgarehi ca saddhiṃ mantetvā sabbesu ekacchandesu jātesu sabbaṭṭhānesu ārakkhaṃ ṭhapetvā nagaraṃ hatthagataṃ katvā rasakassa gīvāyaṃ maṃsapacchiṃ bandhitvā ādāya rājanivesanaṃ pāyāsi. Sakalanagaraṃ viravi. Rājā hiyyo bhuttapātarāso sāyamāsampi alabhitvā ‘‘rasako idāni āgacchissati, idāni āgacchassatī’’ti nisinnova taṃ rattiṃ vītināmetvā ‘‘ajjapi rasako nāgacchati, nāgarānañca mahāsaddo sūyati, kiṃ nū kho eta’’nti vātapānena olokento taṃ tathā ānīyamānaṃ disvā ‘‘pākaṭaṃ idaṃ kāraṇaṃ jāta’’nti cintetvā satiṃ upaṭṭhapetvā pallaṅkeyeva nisīdi. Kāḷahatthipi naṃ upasaṅkamitvā anuyuñji, sopissa kathesi. Tamatthaṃ pakāsento satthā āha –
૩૭૫.
375.
‘‘તતો રત્યા વિવસાને, સૂરિયુગ્ગમનં પતિ;
‘‘Tato ratyā vivasāne, sūriyuggamanaṃ pati;
કાળો રસકમાદાય, રાજાનં ઉપસઙ્કમિ;
Kāḷo rasakamādāya, rājānaṃ upasaṅkami;
ઉપસઙ્કમ્મ રાજાનં, ઇદં વચનમબ્રવિ.
Upasaṅkamma rājānaṃ, idaṃ vacanamabravi.
૩૭૬.
376.
‘‘સચ્ચં કિર મહારાજ, રસકો પેસિતો તયા.
‘‘Saccaṃ kira mahārāja, rasako pesito tayā.
હનતિ ઇત્થિપુરિસે, તુવં મંસાનિ ખાદસિ.
Hanati itthipurise, tuvaṃ maṃsāni khādasi.
૩૭૭.
377.
‘‘એવમેવ તથા કાળ, રસકો પેસિતો મયા;
‘‘Evameva tathā kāḷa, rasako pesito mayā;
મમ અત્થં કરોન્તસ્સ, કિમેતં પરિભાસસી’’તિ.
Mama atthaṃ karontassa, kimetaṃ paribhāsasī’’ti.
તત્થ કાળાતિ કાળહત્થિ. એવમેવાતિ તેન સેનાપતિના તેજવન્તેન અનુયુત્તો રાજા મુસા વત્તું અસક્કોન્તો એવમાહ. તત્થ તથાતિ ઇદં પુરિમસ્સ વેવચનં. મમ અત્થન્તિ મમ વુડ્ઢિં. કરોન્તસ્સાતિ કરોન્તં. કિમેતન્તિ કસ્મા એતં. પરિભાસસીતિ અહો દુક્કરં કરોસિ, કાળહત્થિ ત્વં નામ અઞ્ઞં ચોરં અગ્ગહેત્વા મમ પેસનકારકં ગણ્હાસીતિ તસ્સ ભયં જનેન્તો કથેસિ.
Tattha kāḷāti kāḷahatthi. Evamevāti tena senāpatinā tejavantena anuyutto rājā musā vattuṃ asakkonto evamāha. Tattha tathāti idaṃ purimassa vevacanaṃ. Mama atthanti mama vuḍḍhiṃ. Karontassāti karontaṃ. Kimetanti kasmā etaṃ. Paribhāsasīti aho dukkaraṃ karosi, kāḷahatthi tvaṃ nāma aññaṃ coraṃ aggahetvā mama pesanakārakaṃ gaṇhāsīti tassa bhayaṃ janento kathesi.
તં સુત્વા સેનાપતિ ‘‘અયં સકેનેવ મુખેન પટિજાનાતિ, અહો સાહસિકો, એત્તકં નામ કાલં ઇમે મનુસ્સા એતેન ખાદિતા, વારેસ્સામિ ન’’ન્તિ ચિન્તેત્વા આહ – ‘‘મહારાજ, મા એવં કરિ, મા મનુસ્સમંસં ખાદસી’’તિ. ‘‘કાળહત્થિ કિં કથેસિ, નાહં વિરમિતું સક્કોમી’’તિ. ‘‘મહારાજ, સચે ન વિરમિસ્સસિ, અત્તાનઞ્ચ રટ્ઠઞ્ચ નાસેસ્સસી’’તિ. ‘‘એવં નસ્સન્તેપિ અહં નેવ તતો વિરમિતું સક્કોમી’’તિ. તતો સેનાપતિ તસ્સ સઞ્ઞાપનત્થાય વત્થું આહરિત્વા દસ્સેતિ – અતીતસ્મિઞ્હિ કાલે મહાસમુદ્દે છ મહામચ્છા અહેસું. તેસુ આનન્દો તિમિનન્દો અજ્ઝારોહોતિ ઇમે તયો મચ્છા પઞ્ચયોજનસતિકા, તિમિઙ્ગલો તિમિરપિઙ્ગલો મહાતિમિરપિઙ્ગલોતિ ઇમે તયો મચ્છા સહસ્સયોજનિકા હોન્તિ. તે સબ્બેપિ પાસાણસેવાલભક્ખા અહેસું. તેસુ આનન્દો મહાસમુદ્દસ્સ એકપસ્સે વસતિ. તં બહૂ મચ્છા દસ્સનાય ઉપસઙ્કમન્તિ, એકદિવસં ‘‘સબ્બેસં દ્વિપદચતુપ્પદાનં સત્તાનં રાજા પઞ્ઞાયતિ, અમ્હાકં રાજા નત્થિ, મયમ્પેતં રાજાનં કરિસ્સામા’’તિ ચિન્તેત્વા સબ્બે એકચ્છન્દા હુત્વા આનન્દં રાજાનં કરિંસુ. તે મચ્છા તતો પટ્ઠાય તસ્સ સાયં પાતોવ ઉપટ્ઠાનં ગચ્છન્તિ.
Taṃ sutvā senāpati ‘‘ayaṃ sakeneva mukhena paṭijānāti, aho sāhasiko, ettakaṃ nāma kālaṃ ime manussā etena khāditā, vāressāmi na’’nti cintetvā āha – ‘‘mahārāja, mā evaṃ kari, mā manussamaṃsaṃ khādasī’’ti. ‘‘Kāḷahatthi kiṃ kathesi, nāhaṃ viramituṃ sakkomī’’ti. ‘‘Mahārāja, sace na viramissasi, attānañca raṭṭhañca nāsessasī’’ti. ‘‘Evaṃ nassantepi ahaṃ neva tato viramituṃ sakkomī’’ti. Tato senāpati tassa saññāpanatthāya vatthuṃ āharitvā dasseti – atītasmiñhi kāle mahāsamudde cha mahāmacchā ahesuṃ. Tesu ānando timinando ajjhārohoti ime tayo macchā pañcayojanasatikā, timiṅgalo timirapiṅgalo mahātimirapiṅgaloti ime tayo macchā sahassayojanikā honti. Te sabbepi pāsāṇasevālabhakkhā ahesuṃ. Tesu ānando mahāsamuddassa ekapasse vasati. Taṃ bahū macchā dassanāya upasaṅkamanti, ekadivasaṃ ‘‘sabbesaṃ dvipadacatuppadānaṃ sattānaṃ rājā paññāyati, amhākaṃ rājā natthi, mayampetaṃ rājānaṃ karissāmā’’ti cintetvā sabbe ekacchandā hutvā ānandaṃ rājānaṃ kariṃsu. Te macchā tato paṭṭhāya tassa sāyaṃ pātova upaṭṭhānaṃ gacchanti.
અથેકદિવસં આનન્દો એકસ્મિં પબ્બતે પાસાણસેવાલં ખાદન્તો અજાનિત્વા ‘‘સેવાલો’’તિ સઞ્ઞાય એકં મચ્છં ખાદિ. તસ્સ તં મંસં ખાદન્તસ્સ સકલસરીરં સઙ્ખોભેસિ. સો ‘‘કિં નુ ખો ઇદં અતિવિય મધુર’’ન્તિ નીહરિત્વા ઓલોકેન્તો મચ્છમંસખણ્ડં દિસ્વા ‘‘એત્તકં કાલં અજાનિત્વા ન ખાદામી’’તિ ચિન્તેત્વા ‘‘સાયં પાતોપિ મચ્છાનં આગન્ત્વા ગમનકાલે એકં દ્વે મચ્છે ખાદિસ્સામિ, પાકટં કત્વા ખાદિયમાને એકોપિ મં ન ઉપસઙ્કમિસ્સતિ, સબ્બે પલાયિસ્સન્તિ, પટિચ્છન્નો હુત્વા પચ્છા ઓસક્કિતોસક્કિતં પહરિત્વા ખાદિસ્સામી’’તિ તથા કત્વા ખાદિ. મચ્છા પરિક્ખયં ગચ્છન્તા ચિન્તયિંસુ. ‘‘કુતો નુ ખો ઞાતીનં ભયં ઉપ્પજ્જિસ્સતી’’તિ. અથેકો પણ્ડિતો મચ્છો ‘‘મય્હં આનન્દસ્સ કિરિયા ન રુચ્ચતિ, પરિગ્ગણ્હિસ્સામિ ન’’ન્તિ મચ્છેસુ ઉપટ્ઠાનં ગતેસુ આનન્દસ્સ કણ્ણપત્તે પટિચ્છન્નો અટ્ઠાસિ. આનન્દો મચ્છે ઉય્યોજેત્વા સબ્બપચ્છતો ગચ્છન્તં મચ્છં ખાદિ. સો પણ્ડિતમચ્છો તસ્સ કિરિયં દિસ્વા ઇતરેસં આરોચેસિ. તે સબ્બેપિ ભીતતસિતા પલાયિંસુ.
Athekadivasaṃ ānando ekasmiṃ pabbate pāsāṇasevālaṃ khādanto ajānitvā ‘‘sevālo’’ti saññāya ekaṃ macchaṃ khādi. Tassa taṃ maṃsaṃ khādantassa sakalasarīraṃ saṅkhobhesi. So ‘‘kiṃ nu kho idaṃ ativiya madhura’’nti nīharitvā olokento macchamaṃsakhaṇḍaṃ disvā ‘‘ettakaṃ kālaṃ ajānitvā na khādāmī’’ti cintetvā ‘‘sāyaṃ pātopi macchānaṃ āgantvā gamanakāle ekaṃ dve macche khādissāmi, pākaṭaṃ katvā khādiyamāne ekopi maṃ na upasaṅkamissati, sabbe palāyissanti, paṭicchanno hutvā pacchā osakkitosakkitaṃ paharitvā khādissāmī’’ti tathā katvā khādi. Macchā parikkhayaṃ gacchantā cintayiṃsu. ‘‘Kuto nu kho ñātīnaṃ bhayaṃ uppajjissatī’’ti. Atheko paṇḍito maccho ‘‘mayhaṃ ānandassa kiriyā na ruccati, pariggaṇhissāmi na’’nti macchesu upaṭṭhānaṃ gatesu ānandassa kaṇṇapatte paṭicchanno aṭṭhāsi. Ānando macche uyyojetvā sabbapacchato gacchantaṃ macchaṃ khādi. So paṇḍitamaccho tassa kiriyaṃ disvā itaresaṃ ārocesi. Te sabbepi bhītatasitā palāyiṃsu.
આનન્દો તતો પટ્ઠાય મચ્છમંસગિદ્ધેન અઞ્ઞં ગોચરં ન ગણ્હિ. સો જિઘચ્છાય પીળિતો કિલન્તો ‘‘કહં નુ ખો ઇમે ગતા’’તિ તે મચ્છે પરિયેસન્તો એકં પબ્બતં દિસ્વા ‘‘મમ ભયેન ઇમં પબ્બતં નિસ્સાય વસન્તિ મઞ્ઞે, પબ્બતં પરિક્ખિપિત્વા ઉપધારેસ્સામી’’તિ નઙ્ગુટ્ઠેન ચ સીસેન ચ ઉભો પસ્સે પરિક્ખિપિત્વા ગણ્હિ. તતો ‘‘સચે ઇધ વસન્તિ, પલાયિસ્સન્તી’’તિ પબ્બતં પરિક્ખિપન્તં અત્તનો નઙ્ગુટ્ઠં દિસ્વા ‘‘અયં મચ્છો મં વઞ્ચેત્વા પબ્બતં નિસ્સાય વસતી’’તિ કુદ્ધો પણ્ણાસયોજનમત્તં સકનઙ્ગુટ્ઠખણ્ડં અઞ્ઞમચ્છસઞ્ઞાય દળ્હં ગહેત્વા મુરુમુરાયન્તો ખાદિ, દુક્ખવેદના ઉપ્પજ્જિ. લોહિતગન્ધેન મચ્છા સન્નિપતિત્વા લુઞ્જિત્વા ખાદન્તા યાવ સીસા આગમંસુ. મહાસરીરતાય પરિવત્તેતું અસક્કોન્તો તત્થેવ જીવિતક્ખયં પાપુણિ, પબ્બતરાસિ વિય અટ્ઠિરાસિ અહોસિ. આકાસચારિનો તાપસપરિબ્બાજકા મનુસ્સાનં કથયિંસુ. સકલજમ્બુદીપે મનુસ્સા જાનિંસુ. તં વત્થું આહરિત્વા દસ્સેન્તો કાળહત્થિ આહ –
Ānando tato paṭṭhāya macchamaṃsagiddhena aññaṃ gocaraṃ na gaṇhi. So jighacchāya pīḷito kilanto ‘‘kahaṃ nu kho ime gatā’’ti te macche pariyesanto ekaṃ pabbataṃ disvā ‘‘mama bhayena imaṃ pabbataṃ nissāya vasanti maññe, pabbataṃ parikkhipitvā upadhāressāmī’’ti naṅguṭṭhena ca sīsena ca ubho passe parikkhipitvā gaṇhi. Tato ‘‘sace idha vasanti, palāyissantī’’ti pabbataṃ parikkhipantaṃ attano naṅguṭṭhaṃ disvā ‘‘ayaṃ maccho maṃ vañcetvā pabbataṃ nissāya vasatī’’ti kuddho paṇṇāsayojanamattaṃ sakanaṅguṭṭhakhaṇḍaṃ aññamacchasaññāya daḷhaṃ gahetvā murumurāyanto khādi, dukkhavedanā uppajji. Lohitagandhena macchā sannipatitvā luñjitvā khādantā yāva sīsā āgamaṃsu. Mahāsarīratāya parivattetuṃ asakkonto tattheva jīvitakkhayaṃ pāpuṇi, pabbatarāsi viya aṭṭhirāsi ahosi. Ākāsacārino tāpasaparibbājakā manussānaṃ kathayiṃsu. Sakalajambudīpe manussā jāniṃsu. Taṃ vatthuṃ āharitvā dassento kāḷahatthi āha –
૩૭૮.
378.
‘‘આનન્દો સબ્બમચ્છાનં, ખાદિત્વા રસગિદ્ધિમા;
‘‘Ānando sabbamacchānaṃ, khāditvā rasagiddhimā;
પરિક્ખીણાય પરિસાય, અત્તાનં ખાદિયા મતો.
Parikkhīṇāya parisāya, attānaṃ khādiyā mato.
૩૭૯.
379.
‘‘એવં પમત્તો રસગારવે રત્તો, બાલો યદી આયતિ નાવબુજ્ઝતિ;
‘‘Evaṃ pamatto rasagārave ratto, bālo yadī āyati nāvabujjhati;
વિધમ્મ પુત્તે ચજિ ઞાતકે ચ, પરિવત્તિય અત્તાનઞ્ઞેવ ખાદતિ.
Vidhamma putte caji ñātake ca, parivattiya attānaññeva khādati.
૩૮૦.
380.
‘‘ઇદં તે સુત્વાન વિગેતુ છન્દો, મા ભક્ખયી રાજ મનુસ્સમંસં;
‘‘Idaṃ te sutvāna vigetu chando, mā bhakkhayī rāja manussamaṃsaṃ;
મા ત્વં ઇમં કેવલં વારિજોવ, દ્વિપદાધિપ સુઞ્ઞમકાસિ રટ્ઠ’’ન્તિ.
Mā tvaṃ imaṃ kevalaṃ vārijova, dvipadādhipa suññamakāsi raṭṭha’’nti.
તત્થ આનન્દોતિ, મહારાજ, અતીતસ્મિં કાલે મહાસમુદ્દે પઞ્ચસતયોજનિકો આનન્દો નામ મહામચ્છો સબ્બેસં મચ્છાનં રાજા મહાસમુદ્દસ્સ એકપસ્સે ઠિતો. ખાદિત્વાતિ સકજાતિકાનં મચ્છાનં રસગિદ્ધિમા મચ્છે ખાદિત્વા. પરિક્ખીણાયાતિ મચ્છપરિસાય ખયપ્પત્તાય. અત્તાનન્તિ અઞ્ઞં ગોચરં અગ્ગહેત્વા પબ્બતં પરિક્ખિપન્તો પણ્ણાસયોજનમત્તં અત્તનો નઙ્ગુટ્ઠખણ્ડં અઞ્ઞમચ્છસઞ્ઞાય ખાદિત્વા મતો મરણપ્પત્તો હુત્વા ઇદાનિ મહાસમુદ્દે પબ્બતમત્તો અટ્ઠિરાસિ અહોસિ. એવં પમત્તોતિ યથા મહામચ્છો આનન્દો, એવમ્પિ તથા ત્વં તણ્હારસગિદ્ધિકો હુત્વા પમત્તો પમાદભાવપ્પત્તો.
Tattha ānandoti, mahārāja, atītasmiṃ kāle mahāsamudde pañcasatayojaniko ānando nāma mahāmaccho sabbesaṃ macchānaṃ rājā mahāsamuddassa ekapasse ṭhito. Khāditvāti sakajātikānaṃ macchānaṃ rasagiddhimā macche khāditvā. Parikkhīṇāyāti macchaparisāya khayappattāya. Attānanti aññaṃ gocaraṃ aggahetvā pabbataṃ parikkhipanto paṇṇāsayojanamattaṃ attano naṅguṭṭhakhaṇḍaṃ aññamacchasaññāya khāditvā mato maraṇappatto hutvā idāni mahāsamudde pabbatamatto aṭṭhirāsi ahosi. Evaṃ pamattoti yathā mahāmaccho ānando, evampi tathā tvaṃ taṇhārasagiddhiko hutvā pamatto pamādabhāvappatto.
રસગારવે રત્તોતિ મનુસ્સમંસસ્સ રસગારવે રત્તો અતિરત્તચિત્તો હોતિ. બાલોતિ યદિ બાલો દુપ્પઞ્ઞો આયતિં અનાગતે કાલે ઉપ્પજ્જનકદુક્ખં નાવબુજ્ઝતિ ન જાનાતિ. વિધમ્માતિ વિધમેત્વા વિનાસેત્વા . પુત્તેતિ પુત્તધીતરો ચ. ઞાતકે ચાતિ સેસઞાતકે ચ સહાયે ચ, વિધમ્મ પુત્તે ચ ચજિત્વા ઞાતકે ચાતિ અત્થો. પરિવત્તિયાતિ અઞ્ઞં આહારં અલભિત્વા જિઘચ્છાય પીળિતો સકલનગરં પરિવત્તિય વિચરિત્વા મનુસ્સમંસં અલભિત્વા અત્તાનં ખાદન્તો આનન્દો મચ્છો વિય અત્તાનઞ્ઞેવ ખાદતિ.
Rasagārave rattoti manussamaṃsassa rasagārave ratto atirattacitto hoti. Bāloti yadi bālo duppañño āyatiṃ anāgate kāle uppajjanakadukkhaṃ nāvabujjhati na jānāti. Vidhammāti vidhametvā vināsetvā . Putteti puttadhītaro ca. Ñātake cāti sesañātake ca sahāye ca, vidhamma putte ca cajitvā ñātake cāti attho. Parivattiyāti aññaṃ āhāraṃ alabhitvā jighacchāya pīḷito sakalanagaraṃ parivattiya vicaritvā manussamaṃsaṃ alabhitvā attānaṃ khādanto ānando maccho viya attānaññeva khādati.
ઇદં તે સુત્વાનાતિ, મહારાજ, તે તુય્હં મયા આનીતં ઇદં ઉદાહરણં સુત્વા છન્દો મનુસ્સમંસખાદનચ્છન્દો વિગેતુ વિગચ્છતુ વિરમતુ. મા ભક્ખયીતિ રાજ મનુસ્સમંસં મા ભક્ખયિ મા ખાદિ. મા ત્વં ઇમં કેવલન્તિ મહાસમુદ્દં સુઞ્ઞં કરોન્તો વારિજો આનન્દો મચ્છો ઇવ, ભો દ્વિપદાધિપ, દ્વિપદાનં મનુસ્સાનં, ઇસ્સર મહારાજ, ત્વં કેવલં સચ્ચતો ઇમં તવ કાસિરટ્ઠં નગરં સુઞ્ઞં મા અકાસીતિ અત્થો.
Idaṃ te sutvānāti, mahārāja, te tuyhaṃ mayā ānītaṃ idaṃ udāharaṇaṃ sutvā chando manussamaṃsakhādanacchando vigetu vigacchatu viramatu. Mā bhakkhayīti rāja manussamaṃsaṃ mā bhakkhayi mā khādi. Mā tvaṃ imaṃ kevalanti mahāsamuddaṃ suññaṃ karonto vārijo ānando maccho iva, bho dvipadādhipa, dvipadānaṃ manussānaṃ, issara mahārāja, tvaṃ kevalaṃ saccato imaṃ tava kāsiraṭṭhaṃ nagaraṃ suññaṃ mā akāsīti attho.
તં સુત્વા રાજા, ‘‘ભો કાળહત્થિ, ન ત્વમેવ ઉપમં જાનાસિ, અહમ્પિ જાનામી’’તિ મનુસ્સમંસગિદ્ધતાય પોરાણકવત્થું આહરિત્વા દસ્સેન્તો આહ –
Taṃ sutvā rājā, ‘‘bho kāḷahatthi, na tvameva upamaṃ jānāsi, ahampi jānāmī’’ti manussamaṃsagiddhatāya porāṇakavatthuṃ āharitvā dassento āha –
૩૮૧.
381.
‘‘સુજાતો નામ નામેન, ઓરસો તસ્સ અત્રજો;
‘‘Sujāto nāma nāmena, oraso tassa atrajo;
જમ્બુપેસિમલદ્ધાન, મતો સો તસ્સ સઙ્ખયે.
Jambupesimaladdhāna, mato so tassa saṅkhaye.
૩૮૨.
382.
‘‘એવમેવ અહં કાળ, ભુત્વા ભક્ખં રસુત્તમં;
‘‘Evameva ahaṃ kāḷa, bhutvā bhakkhaṃ rasuttamaṃ;
અલદ્ધા માનુસં મંસં, મઞ્ઞે હિસ્સામિ જીવિત’’ન્તિ.
Aladdhā mānusaṃ maṃsaṃ, maññe hissāmi jīvita’’nti.
તત્થ સુજાતો નામાતિ કાળહત્થિ કુટુમ્બિકો નામેન સુજાતો નામ, તસ્સ અત્રજો પુત્તો ઓરસો જમ્બુપેસિં અલદ્ધાન અલભિત્વાન. મતોતિ યથા તસ્સા જમ્બુપેસિયા સઙ્ખયે સો કુટુમ્બિકપુત્તો મતો, એવમેવ અહં રસુત્તમં અઞ્ઞરસાનં ઉત્તમં મનુસ્સાનં મંસં ભુત્વા ભુઞ્જિત્વા અલદ્ધા મનુસ્સમંસં જીવિતં હિસ્સામીતિ મઞ્ઞે મઞ્ઞામિ.
Tattha sujāto nāmāti kāḷahatthi kuṭumbiko nāmena sujāto nāma, tassa atrajo putto oraso jambupesiṃ aladdhāna alabhitvāna. Matoti yathā tassā jambupesiyā saṅkhaye so kuṭumbikaputto mato, evameva ahaṃ rasuttamaṃ aññarasānaṃ uttamaṃ manussānaṃ maṃsaṃ bhutvā bhuñjitvā aladdhā manussamaṃsaṃ jīvitaṃ hissāmīti maññe maññāmi.
અતીતે કિર બારાણસિયં સુજાતો નામ કુટુમ્બિકો લોણમ્બિલસેવનત્થાય હિમવન્તતો આગતાનિ પઞ્ચ ઇસિસતાનિ અત્તનો ઉય્યાને વસાપેત્વા ઉપટ્ઠાસિ. ઘરે ચસ્સ નિબદ્ધં પઞ્ચસતમત્તા ભિક્ખા અહોસિ. તે પન તાપસા કદાચિ જનપદેપિ ભિક્ખાય ચરન્તિ, કદાચિ મહાજમ્બુપેસિં આહરિત્વા ખાદન્તિ. તેસં જમ્બુપેસિં આહરિત્વા ખાદનકાલે સુજાતો ચિન્તેસિ – ‘‘અજ્જ ભદ્દન્તાનં તયો ચત્તારો દિવસા અનાગચ્છન્તાનં, કહં નુ ખો ગતા’’તિ. સો અત્તનો પુત્તકં અઙ્ગુલિયં ગાહાપેત્વા તેસં ભત્તકિચ્ચકાલે તત્થ અગમાસિ. તસ્મિં સમયે મહલ્લકાનં મુખવિક્ખાલનકાલે ઉદકં દત્વા સબ્બનવકો જમ્બુપેસિં ખાદતિ. સુજાતો તાપસે વન્દિત્વા નિસિન્નો – ‘‘કિં, ભન્તે, ખાદથા’’તિ પુચ્છિ. ‘‘મહાજમ્બુપેસિં, આવુસો’’તિ. તં સુત્વા કુમારો પિપાસં ઉપ્પાદેસિ. અથસ્સ ગણજેટ્ઠકો તાપસો થોકં દાપેસિ. સો તં ખાદિત્વા મધુરરસે બજ્ઝિત્વા – ‘‘જમ્બુપેસિં મે દેથા’’તિ પુનપ્પુનં યાચિ. કુટુમ્બિકો ધમ્મં સુણન્તો, ‘‘પુત્તક, મા વિરવિ, ગેહં ગન્ત્વા ખાદિસ્સસી’’તિ તં વઞ્ચેત્વા ‘‘ઇમં નિસ્સાય ભદન્તા ઉક્કણ્ઠેય્યુ’’ન્તિ તં સમસ્સાસેન્તો ઇસિગણં અનાપુચ્છિત્વા ગેહં ગતો. ગતકાલતો પટ્ઠાય ચસ્સ પુત્તો ‘‘જમ્બુપેસિં મે દેથા’’તિ પરિદેવિ. સુજાતો ‘‘ઇસયોપિ આચિક્ખિસ્સામી’’તિ ઉય્યાનં ગતો. તે ઇસયોપિ ‘‘ઇધ ચિરં વસિમ્હા’’તિ હિમવન્તમેવ ગતા. આરામે ઇસયો અપસ્સન્તો તસ્સ જમ્બુઅમ્બપનસમોચાદીનં પેસિયો મધુસક્ખરચુણ્ણસંયુત્તા અદાસિ. તા તસ્સ જિવ્હગ્ગે ઠપિતમત્તા હલાહલવિસસદિસા હોન્તિ. સો સત્તાહં નિરાહારો હુત્વા જીવિતક્ખયં પાપુણિ. રાજા ઇદં કારણં આહરિત્વા દસ્સેન્તો એવમાહ.
Atīte kira bārāṇasiyaṃ sujāto nāma kuṭumbiko loṇambilasevanatthāya himavantato āgatāni pañca isisatāni attano uyyāne vasāpetvā upaṭṭhāsi. Ghare cassa nibaddhaṃ pañcasatamattā bhikkhā ahosi. Te pana tāpasā kadāci janapadepi bhikkhāya caranti, kadāci mahājambupesiṃ āharitvā khādanti. Tesaṃ jambupesiṃ āharitvā khādanakāle sujāto cintesi – ‘‘ajja bhaddantānaṃ tayo cattāro divasā anāgacchantānaṃ, kahaṃ nu kho gatā’’ti. So attano puttakaṃ aṅguliyaṃ gāhāpetvā tesaṃ bhattakiccakāle tattha agamāsi. Tasmiṃ samaye mahallakānaṃ mukhavikkhālanakāle udakaṃ datvā sabbanavako jambupesiṃ khādati. Sujāto tāpase vanditvā nisinno – ‘‘kiṃ, bhante, khādathā’’ti pucchi. ‘‘Mahājambupesiṃ, āvuso’’ti. Taṃ sutvā kumāro pipāsaṃ uppādesi. Athassa gaṇajeṭṭhako tāpaso thokaṃ dāpesi. So taṃ khāditvā madhurarase bajjhitvā – ‘‘jambupesiṃ me dethā’’ti punappunaṃ yāci. Kuṭumbiko dhammaṃ suṇanto, ‘‘puttaka, mā viravi, gehaṃ gantvā khādissasī’’ti taṃ vañcetvā ‘‘imaṃ nissāya bhadantā ukkaṇṭheyyu’’nti taṃ samassāsento isigaṇaṃ anāpucchitvā gehaṃ gato. Gatakālato paṭṭhāya cassa putto ‘‘jambupesiṃ me dethā’’ti paridevi. Sujāto ‘‘isayopi ācikkhissāmī’’ti uyyānaṃ gato. Te isayopi ‘‘idha ciraṃ vasimhā’’ti himavantameva gatā. Ārāme isayo apassanto tassa jambuambapanasamocādīnaṃ pesiyo madhusakkharacuṇṇasaṃyuttā adāsi. Tā tassa jivhagge ṭhapitamattā halāhalavisasadisā honti. So sattāhaṃ nirāhāro hutvā jīvitakkhayaṃ pāpuṇi. Rājā idaṃ kāraṇaṃ āharitvā dassento evamāha.
તતો કાળહત્થિ ‘‘અયં રાજા અતિવિય રસગિદ્ધો, અપરાનિપિસ્સ ઉદાહરણાનિ આહરિસ્સામી’’તિ ચિન્તેત્વા, ‘‘મહારાજ, વિરમાહી’’તિ આહ. ‘‘અહં વિરમિતું ન સક્કોમી’’તિ. દેવ, સચે ન વિરમિસ્સસિ, તુવં ઞાતિમણ્ડલતો ચેવ રજ્જસિરિતો ચ પરિહાયિસ્સસિ. અતીતસ્મિઞ્હિ, મહારાજ, ઇધેવ બારાણસિયં પઞ્ચસીલરક્ખકં સોત્થિયકુલં અહોસિ . તસ્સ કુલસ્સ એકપુત્તકો અહોસિ. સો માતાપિતૂનં પિયો મનાપો અહોસિ પણ્ડિતો બ્યત્તો તિણ્ણં વેદાનં પારગૂ. સો સમવયેહિ તરુણેહિ સદ્ધિં ગણબન્ધનેન વિચરિ. સેસા ગણબન્ધા મચ્છમંસાદીનિ ખાદન્તા સુરં પિવન્તિ. માણવો મંસાદીનિ ન ખાદતિ, સુરં ન પિવતિ. તે મન્તયિંસુ – ‘‘અયં સુરાય અપિવનતો અમ્હાકં મૂલં ન દેતિ, ઉપાયેન નં સુરં પાયેસ્સામા’’તિ. તે સન્નિપતિત્વા, ‘‘સમ્મ, છણકીળં કીળિસ્સામા’’તિ આહંસુ. ‘‘સમ્મ, તુમ્હે સુરં પિવથ, અહં સુરં ન પિવામિ, તુમ્હેવ ગચ્છથા’’તિ. ‘‘સમ્મ, તવ પિવનત્થાય ખીરં ગણ્હાપેસ્સામા’’તિ. સો ‘‘સાધૂ’’તિ સમ્પટિચ્છિ. ધુત્તા ઉય્યાનં ગન્ત્વા પદુમિનિપત્તેસુ તિખિણસુરં બન્ધાપેત્વા ઠપયિંસુ. અથ નેસં પાનકાલે માણવસ્સ ખીરં ઉપનયિંસુ. અથ એકો ધુત્તો ‘‘પોક્ખરમધું, ભો, આહરા’’તિ આહરાપેત્વા પદુમિનિપત્તપુટં હેટ્ઠા છિદ્દં કત્વા અઙ્ગુલીહિ મુખે ઠપેત્વા આકડ્ઢિ. એવં ઇતરેપિ આહરાપેત્વા પિવિંસુ. માણવો ‘‘કિં નામેત’’ન્તિ પુચ્છિ. ‘‘પોક્ખરમધુનામા’’તિ. ‘‘અહમ્પિ થોકં લભિસ્સામિ, દેથ ભોન્તો’’તિ. તસ્સપિ દાપયિંસુ. સો પોક્ખરમધુસઞ્ઞાય સુરં પિવિ. અથસ્સ અઙ્ગારપક્કમંસં અદંસુ, તમ્પિ ખાદિ.
Tato kāḷahatthi ‘‘ayaṃ rājā ativiya rasagiddho, aparānipissa udāharaṇāni āharissāmī’’ti cintetvā, ‘‘mahārāja, viramāhī’’ti āha. ‘‘Ahaṃ viramituṃ na sakkomī’’ti. Deva, sace na viramissasi, tuvaṃ ñātimaṇḍalato ceva rajjasirito ca parihāyissasi. Atītasmiñhi, mahārāja, idheva bārāṇasiyaṃ pañcasīlarakkhakaṃ sotthiyakulaṃ ahosi . Tassa kulassa ekaputtako ahosi. So mātāpitūnaṃ piyo manāpo ahosi paṇḍito byatto tiṇṇaṃ vedānaṃ pāragū. So samavayehi taruṇehi saddhiṃ gaṇabandhanena vicari. Sesā gaṇabandhā macchamaṃsādīni khādantā suraṃ pivanti. Māṇavo maṃsādīni na khādati, suraṃ na pivati. Te mantayiṃsu – ‘‘ayaṃ surāya apivanato amhākaṃ mūlaṃ na deti, upāyena naṃ suraṃ pāyessāmā’’ti. Te sannipatitvā, ‘‘samma, chaṇakīḷaṃ kīḷissāmā’’ti āhaṃsu. ‘‘Samma, tumhe suraṃ pivatha, ahaṃ suraṃ na pivāmi, tumheva gacchathā’’ti. ‘‘Samma, tava pivanatthāya khīraṃ gaṇhāpessāmā’’ti. So ‘‘sādhū’’ti sampaṭicchi. Dhuttā uyyānaṃ gantvā paduminipattesu tikhiṇasuraṃ bandhāpetvā ṭhapayiṃsu. Atha nesaṃ pānakāle māṇavassa khīraṃ upanayiṃsu. Atha eko dhutto ‘‘pokkharamadhuṃ, bho, āharā’’ti āharāpetvā paduminipattapuṭaṃ heṭṭhā chiddaṃ katvā aṅgulīhi mukhe ṭhapetvā ākaḍḍhi. Evaṃ itarepi āharāpetvā piviṃsu. Māṇavo ‘‘kiṃ nāmeta’’nti pucchi. ‘‘Pokkharamadhunāmā’’ti. ‘‘Ahampi thokaṃ labhissāmi, detha bhonto’’ti. Tassapi dāpayiṃsu. So pokkharamadhusaññāya suraṃ pivi. Athassa aṅgārapakkamaṃsaṃ adaṃsu, tampi khādi.
એવમસ્સ પુનપ્પુનં પિવન્તસ્સ મત્તકાલે ‘‘ન એતં પોક્ખરમધુ, સુરા એસા’’તિ વદિંસુ. સો ‘‘એત્તકં કાલં એવં મધુરરસં ન જાનિં, આહરથ, ભો, સુર’’ન્તિ આહ. તે આહરિત્વા પુનપિ અદંસુ. પિપાસા મહતી અહોસિ. અથસ્સ પુનપિ યાચન્તસ્સ ‘‘ખીણા’’તિ વદિંસુ. સો ‘‘હન્દ તં, ભો, આહરાપેથા’’તિ અઙ્ગુલિમુદ્દિકં અદાસિ, સો સકલદિવસં તેહિ સદ્ધિં પિવિત્વા મત્તો રત્તક્ખો કમ્પન્તો વિલપન્તો ગેહં ગન્ત્વા નિપજ્જિ. અથસ્સ પિતા સુરાય પિવિતભાવં ઞત્વા વિગતે મત્તે, ‘‘તાત, અયુત્તં તે કતં સોત્તિયકુલે જાતેન સુરં પિવન્તેન, મા પુન એવં અકાસી’’તિ આહ. ‘‘તાત, કો મય્હં દોસો’’તિ. ‘‘સુરાય પિવિતભાવો’’તિ. ‘‘તાત, કિં કથેસિ, મયા એવરૂપં મધુરરસં એત્તકં કાલં અલદ્ધપુબ્બ’’ન્તિ. બ્રાહ્મણો પુનપ્પુનં યાચિ. સોપિ ‘‘ન સક્કોમિ વિરમિતુ’’ન્તિ આહ. અથ બ્રાહ્મણો ‘‘એવં સન્તે અમ્હાકં કુલવંસો ચ ઉચ્છિજ્જિસ્સતિ, ધનઞ્ચ વિનસ્સિસ્સતી’’તિ ચિન્તેત્વા ગાથમાહ –
Evamassa punappunaṃ pivantassa mattakāle ‘‘na etaṃ pokkharamadhu, surā esā’’ti vadiṃsu. So ‘‘ettakaṃ kālaṃ evaṃ madhurarasaṃ na jāniṃ, āharatha, bho, sura’’nti āha. Te āharitvā punapi adaṃsu. Pipāsā mahatī ahosi. Athassa punapi yācantassa ‘‘khīṇā’’ti vadiṃsu. So ‘‘handa taṃ, bho, āharāpethā’’ti aṅgulimuddikaṃ adāsi, so sakaladivasaṃ tehi saddhiṃ pivitvā matto rattakkho kampanto vilapanto gehaṃ gantvā nipajji. Athassa pitā surāya pivitabhāvaṃ ñatvā vigate matte, ‘‘tāta, ayuttaṃ te kataṃ sottiyakule jātena suraṃ pivantena, mā puna evaṃ akāsī’’ti āha. ‘‘Tāta, ko mayhaṃ doso’’ti. ‘‘Surāya pivitabhāvo’’ti. ‘‘Tāta, kiṃ kathesi, mayā evarūpaṃ madhurarasaṃ ettakaṃ kālaṃ aladdhapubba’’nti. Brāhmaṇo punappunaṃ yāci. Sopi ‘‘na sakkomi viramitu’’nti āha. Atha brāhmaṇo ‘‘evaṃ sante amhākaṃ kulavaṃso ca ucchijjissati, dhanañca vinassissatī’’ti cintetvā gāthamāha –
૩૮૩.
383.
‘‘માણવ અભિરૂપોસિ, કુલે જાતોસિ સોત્થિયે;
‘‘Māṇava abhirūposi, kule jātosi sotthiye;
ન ત્વં અરહસિ તાત, અભક્ખં ભક્ખયેતવે’’તિ.
Na tvaṃ arahasi tāta, abhakkhaṃ bhakkhayetave’’ti.
તત્થ , માણવાતિ, માણવ, ત્વં અભિરૂપો અસિ, સોત્થિયે કુલે જાતોપિ અસિ. અભક્ખં ભક્ખયેતવેતિ, તાત, ત્વં અભક્ખિતબ્બયુત્તકં ભક્ખયિતું ન અરહસિ.
Tattha , māṇavāti, māṇava, tvaṃ abhirūpo asi, sotthiye kule jātopi asi. Abhakkhaṃ bhakkhayetaveti, tāta, tvaṃ abhakkhitabbayuttakaṃ bhakkhayituṃ na arahasi.
એવઞ્ચ પન વત્વા, ‘‘તાત, વિરમ, સચે ન વિરમસિ, અહં તં ઇતો ગેહા નિક્ખામેસ્સામિ, તવ રટ્ઠા પબ્બાજનીયકમ્મં કરિસ્સામી’’તિ આહ. માણવો ‘‘એવં સન્તેપિ અહં સુરં જહિતું ન સક્કોમી’’તિ વત્વા ગાથાદ્વયમાહ –
Evañca pana vatvā, ‘‘tāta, virama, sace na viramasi, ahaṃ taṃ ito gehā nikkhāmessāmi, tava raṭṭhā pabbājanīyakammaṃ karissāmī’’ti āha. Māṇavo ‘‘evaṃ santepi ahaṃ suraṃ jahituṃ na sakkomī’’ti vatvā gāthādvayamāha –
૩૮૪.
384.
‘‘રસાનં અઞ્ઞતરં એતં, કસ્મા મં ત્વં નિવારયે;
‘‘Rasānaṃ aññataraṃ etaṃ, kasmā maṃ tvaṃ nivāraye;
સોહં તત્થ ગમિસ્સામિ, યત્થ લચ્છામિ એદિસં.
Sohaṃ tattha gamissāmi, yattha lacchāmi edisaṃ.
૩૮૫.
385.
‘‘સોવાહં નિપ્પતિસ્સામિ, નતે વચ્છામિ સન્તિકે;
‘‘Sovāhaṃ nippatissāmi, nate vacchāmi santike;
યસ્સ મે દસ્સનેન ત્વં, નાભિનન્દસિ બ્રાહ્મણા’’તિ.
Yassa me dassanena tvaṃ, nābhinandasi brāhmaṇā’’ti.
તત્થ રસાનન્તિ લોણમ્બિલતિત્તકકટુકખારિકમધુરકસાવસઙ્ખાતાનં સત્તન્નં રસાનં અઞ્ઞતરં ઉત્તમરસમેતં મજ્જં નામ. સોવાહન્તિ સો અહં એવ. નિપ્પતિસ્સામીતિ નિક્ખમિસ્સામિ.
Tattha rasānanti loṇambilatittakakaṭukakhārikamadhurakasāvasaṅkhātānaṃ sattannaṃ rasānaṃ aññataraṃ uttamarasametaṃ majjaṃ nāma. Sovāhanti so ahaṃ eva. Nippatissāmīti nikkhamissāmi.
એવઞ્ચ પન વત્વા ‘‘નાહં સુરાપાના વિરમિસ્સામિ, યં તે રુચ્ચતિ, તં કરોહી’’તિ આહ. અથ બ્રાહ્મણો ‘‘તયિ અમ્હે પરિચ્ચજન્તે મયમ્પિ તં પરિચ્ચજિસ્સામા’’તિ વત્વા ગાથમાહ –
Evañca pana vatvā ‘‘nāhaṃ surāpānā viramissāmi, yaṃ te ruccati, taṃ karohī’’ti āha. Atha brāhmaṇo ‘‘tayi amhe pariccajante mayampi taṃ pariccajissāmā’’ti vatvā gāthamāha –
૩૮૬.
386.
‘‘અદ્ધા અઞ્ઞેપિ દાયાદે, પુત્તે લચ્છામ માણવ;
‘‘Addhā aññepi dāyāde, putte lacchāma māṇava;
ત્વઞ્ચ જમ્મ વિનસ્સસુ, યત્થ પત્તં ન તં સુણે’’તિ.
Tvañca jamma vinassasu, yattha pattaṃ na taṃ suṇe’’ti.
તત્થ યત્થ પત્તન્તિ યત્થ ગતં તં ‘‘અસુકટ્ઠાને નામ વસતી’’તિ ન સુણોમ, તત્થ ગચ્છાહીતિ અત્થો.
Tattha yattha pattanti yattha gataṃ taṃ ‘‘asukaṭṭhāne nāma vasatī’’ti na suṇoma, tattha gacchāhīti attho.
અથ નં વિનિચ્છયં નેત્વા અપુત્તભાવં કત્વા નીહરાપેસિ. સો અપરભાગે નિપ્પચ્ચયો કપણો જિણ્ણપિલોતિકં નિવાસેત્વા કપાલહત્થો પિણ્ડાય ચરન્તો અઞ્ઞતરં કુટ્ટં નિસ્સાય કાલમકાસિ. ઇદં કારણં આહરિત્વા કાળહત્થિ રઞ્ઞો દસ્સેત્વા, ‘‘મહારાજ, સચે ત્વં અમ્હાકં વચનં ન કરિસ્સસિ, પબ્બાજનીયકમ્મં તે કરિસ્સન્તી’’તિ વત્વા ગાથમાહ –
Atha naṃ vinicchayaṃ netvā aputtabhāvaṃ katvā nīharāpesi. So aparabhāge nippaccayo kapaṇo jiṇṇapilotikaṃ nivāsetvā kapālahattho piṇḍāya caranto aññataraṃ kuṭṭaṃ nissāya kālamakāsi. Idaṃ kāraṇaṃ āharitvā kāḷahatthi rañño dassetvā, ‘‘mahārāja, sace tvaṃ amhākaṃ vacanaṃ na karissasi, pabbājanīyakammaṃ te karissantī’’ti vatvā gāthamāha –
૩૮૭.
387.
‘‘એવમેવ તુવં રાજ, દ્વિપદિન્દ સુણોહિ મે;
‘‘Evameva tuvaṃ rāja, dvipadinda suṇohi me;
પબ્બાજેસ્સન્તિ તં રટ્ઠા, સોણ્ડં માણવકં યથા’’તિ.
Pabbājessanti taṃ raṭṭhā, soṇḍaṃ māṇavakaṃ yathā’’ti.
તત્થ દ્વિપદિન્દાતિ દ્વિપદાનં ઇન્દ, ભો મહારાજ, મે મમ વચનં સુણોહિ તુવં, એવમેવ સોણ્ડં માણવકં યથા તં ભવન્તં રટ્ઠતો પબ્બાજેસ્સન્તિ.
Tattha dvipadindāti dvipadānaṃ inda, bho mahārāja, me mama vacanaṃ suṇohi tuvaṃ, evameva soṇḍaṃ māṇavakaṃ yathā taṃ bhavantaṃ raṭṭhato pabbājessanti.
એવં કાળહત્થિના ઉપમાય આહટાયપિ રાજા તતો વિરમિતું અસક્કોન્તો અપરમ્પિ ઉદાહરણં દસ્સેતું આહ –
Evaṃ kāḷahatthinā upamāya āhaṭāyapi rājā tato viramituṃ asakkonto aparampi udāharaṇaṃ dassetuṃ āha –
૩૮૮.
388.
‘‘સુજાતો નામ નામેન, ભાવિતત્તાન સાવકો;
‘‘Sujāto nāma nāmena, bhāvitattāna sāvako;
અચ્છરં કામયન્તોવ, ન સો ભુઞ્જિ ન સો પિવિ.
Accharaṃ kāmayantova, na so bhuñji na so pivi.
૩૮૯.
389.
‘‘કુસગ્ગેનુદકમાદાય, સમુદ્દે ઉદકં મિને;
‘‘Kusaggenudakamādāya, samudde udakaṃ mine;
એવં માનુસકા કામા, દિબ્બકામાન સન્તિકે.
Evaṃ mānusakā kāmā, dibbakāmāna santike.
૩૯૦.
390.
‘‘એવમેવ અહં કાળ, ભુત્વા ભક્ખં રસુત્તમં;
‘‘Evameva ahaṃ kāḷa, bhutvā bhakkhaṃ rasuttamaṃ;
અલદ્ધા માનુસં મંસં, મઞ્ઞે હિસ્સામિ જીવિત’’ન્તિ.
Aladdhā mānusaṃ maṃsaṃ, maññe hissāmi jīvita’’nti.
વત્થુ હેટ્ઠા વુત્તસદિસમેવ.
Vatthu heṭṭhā vuttasadisameva.
તત્થ ભાવિતત્તાનાતિ ભાવિતચિત્તાનં તેસં પઞ્ચન્નં ઇસિસતાનં. અચ્છરં કામયન્તોવાતિ સો કિર તેસં ઇસીનં મહાજમ્બુપેસિયા ખાદનકાલે અનાગમનં વિદિત્વા ‘‘કિં નુ ખો કારણા ન આગચ્છન્તિ, સચે કત્થચિ ગતા, જાનિસ્સામિ, નો ચે, અથ નેસં સન્તિકે ધમ્મં સુણિસ્સામી’’તિ ઉય્યાનં ગન્ત્વા ઇસિગણે વન્દિત્વા ગણજેટ્ઠકસ્સ સન્તિકે ધમ્મં સુણન્તો નિસિન્નોવ સૂરિયે અત્થઙ્ગતે ઉય્યોજિયમાનોપિ ‘‘અજ્જ ઇધેવ વસિસ્સામી’’તિ વત્વા ઇસિગણં વન્દિત્વા પણ્ણસાલં પવિસિત્વા નિપજ્જિ. રત્તિભાગે સક્કો દેવરાજા દેવચ્છરાસઙ્ઘપરિવુતો સદ્ધિં અત્તનો પરિચારિકાહિ ઇસિગણં વન્દિતું આગતો, સકલારામો એકોભાસો અહોસિ. સુજાતો ‘‘કિં નુ ખો એત’’ન્તિ ઉટ્ઠાય પણ્ણસાલછિદ્દેન ઓલોકેન્તો સક્કં ઇસિગણં વન્દિતું આગતં દેવચ્છરાપરિવુતં દિસ્વા અચ્છરાનં સહ દસ્સનેન રાગરત્તો અહોસિ. સક્કો નિસીદિત્વા ધમ્મકથં સુત્વા સકટ્ઠાનમેવ ગતો. કુટુમ્બિકોપિ પુનદિવસે ઇસિગણં વન્દિત્વા પુચ્છિ – ‘‘ભન્તે, કો નામેસ રત્તિભાગે તુમ્હાકં વન્દનત્થાય આગતો’’તિ? ‘‘સક્કો, આવુસો’’તિ. ‘‘તં પરિવારેત્વા નિસિન્ના કા નામેતા’’તિ? ‘‘દેવચ્છરા નામેતા’’તિ. સો ઇસિગણં વન્દિત્વા ગેહં ગન્ત્વા ગતકાલતો પટ્ઠાય ‘‘અચ્છરં મે દેથ, અચ્છરં મે દેથા’’તિ વિલપિ. ઞાતકા પરિવારેત્વા ‘‘ભૂતાવિટ્ઠો નુ ખો’’તિ અચ્છરં પહરિંસુ. સો ‘‘નાહં એતં અચ્છરં કથેમિ, દેવચ્છરં કથેમી’’તિ વત્વા ‘‘અયં અચ્છરા’’તિ અલઙ્કરિત્વા આનીતં ભરિયમ્પિ ગણિકમ્પિ ઓલોકેન્તો ‘‘નાયં અચ્છરા, યક્ખિની એસા, દેવચ્છરં મે દેથા’’તિ વિલપન્તો નિરાહારો હુત્વા તત્થેવ જીવિતક્ખયં પાપુણિ. તેન વુત્તં –
Tattha bhāvitattānāti bhāvitacittānaṃ tesaṃ pañcannaṃ isisatānaṃ. Accharaṃ kāmayantovāti so kira tesaṃ isīnaṃ mahājambupesiyā khādanakāle anāgamanaṃ viditvā ‘‘kiṃ nu kho kāraṇā na āgacchanti, sace katthaci gatā, jānissāmi, no ce, atha nesaṃ santike dhammaṃ suṇissāmī’’ti uyyānaṃ gantvā isigaṇe vanditvā gaṇajeṭṭhakassa santike dhammaṃ suṇanto nisinnova sūriye atthaṅgate uyyojiyamānopi ‘‘ajja idheva vasissāmī’’ti vatvā isigaṇaṃ vanditvā paṇṇasālaṃ pavisitvā nipajji. Rattibhāge sakko devarājā devaccharāsaṅghaparivuto saddhiṃ attano paricārikāhi isigaṇaṃ vandituṃ āgato, sakalārāmo ekobhāso ahosi. Sujāto ‘‘kiṃ nu kho eta’’nti uṭṭhāya paṇṇasālachiddena olokento sakkaṃ isigaṇaṃ vandituṃ āgataṃ devaccharāparivutaṃ disvā accharānaṃ saha dassanena rāgaratto ahosi. Sakko nisīditvā dhammakathaṃ sutvā sakaṭṭhānameva gato. Kuṭumbikopi punadivase isigaṇaṃ vanditvā pucchi – ‘‘bhante, ko nāmesa rattibhāge tumhākaṃ vandanatthāya āgato’’ti? ‘‘Sakko, āvuso’’ti. ‘‘Taṃ parivāretvā nisinnā kā nāmetā’’ti? ‘‘Devaccharā nāmetā’’ti. So isigaṇaṃ vanditvā gehaṃ gantvā gatakālato paṭṭhāya ‘‘accharaṃ me detha, accharaṃ me dethā’’ti vilapi. Ñātakā parivāretvā ‘‘bhūtāviṭṭho nu kho’’ti accharaṃ pahariṃsu. So ‘‘nāhaṃ etaṃ accharaṃ kathemi, devaccharaṃ kathemī’’ti vatvā ‘‘ayaṃ accharā’’ti alaṅkaritvā ānītaṃ bhariyampi gaṇikampi olokento ‘‘nāyaṃ accharā, yakkhinī esā, devaccharaṃ me dethā’’ti vilapanto nirāhāro hutvā tattheva jīvitakkhayaṃ pāpuṇi. Tena vuttaṃ –
‘‘અચ્છરં કામયન્તોવ, ન સો ભુઞ્જિ ન સો પિવી’’તિ.
‘‘Accharaṃ kāmayantova, na so bhuñji na so pivī’’ti.
કુસગ્ગેનુદકમાદાય, સમુદ્દે ઉદકં મિનેતિ, સમ્મ કાળહત્થિ, યો કુસગ્ગેનેવ ઉદકં ગહેત્વા ‘‘એત્તકં સિયા મહાસમુદ્દે ઉદક’’ન્તિ તેન સદ્ધિં ઉપમાય મિનેય્ય, સો કેવલં મિનેય્યેવ, કુસગ્ગે પન ઉદકં અતિપરિત્તકમેવ. યથા તં, એવં માનુસકા કામા દિબ્બકામાનં સન્તિકે, તસ્મા સો સુજાતો અઞ્ઞં ઇત્થિં ન ઓલોકેસિ, અચ્છરમેવ પત્થેન્તો મતો. એવમેવાતિ યથા સો દિબ્બકામં અલભન્તો જીવિતં જહિ, એવં અહમ્પિ ઉત્તમરસં મનુસ્સમંસં અલભન્તો જીવિતં જહિસ્સામીતિ વદતિ.
Kusaggenudakamādāya, samudde udakaṃ mineti, samma kāḷahatthi, yo kusaggeneva udakaṃ gahetvā ‘‘ettakaṃ siyā mahāsamudde udaka’’nti tena saddhiṃ upamāya mineyya, so kevalaṃ mineyyeva, kusagge pana udakaṃ atiparittakameva. Yathā taṃ, evaṃ mānusakā kāmā dibbakāmānaṃ santike, tasmā so sujāto aññaṃ itthiṃ na olokesi, accharameva patthento mato. Evamevāti yathā so dibbakāmaṃ alabhanto jīvitaṃ jahi, evaṃ ahampi uttamarasaṃ manussamaṃsaṃ alabhanto jīvitaṃ jahissāmīti vadati.
તં સુત્વા કાળહત્થિ ‘‘અયં રાજા અતિવિય રસગિદ્ધો, સઞ્ઞાપેસ્સામિ ન’’ન્તિ સકજાતિકાનં મંસં ખાદિત્વા આકાસચરા સુવણ્ણહંસાપિ તાવ વિનટ્ઠાતિ દસ્સેતું ગાથાદ્વયમાહ –
Taṃ sutvā kāḷahatthi ‘‘ayaṃ rājā ativiya rasagiddho, saññāpessāmi na’’nti sakajātikānaṃ maṃsaṃ khāditvā ākāsacarā suvaṇṇahaṃsāpi tāva vinaṭṭhāti dassetuṃ gāthādvayamāha –
૩૯૧.
391.
‘‘યથાપિ તે ધતરટ્ઠા, હંસા વેહાયસઙ્ગમા;
‘‘Yathāpi te dhataraṭṭhā, haṃsā vehāyasaṅgamā;
અભુત્તપરિભોગેન, સબ્બે અબ્ભત્થતં ગતા.
Abhuttaparibhogena, sabbe abbhatthataṃ gatā.
૩૯૨.
392.
‘‘એવમેવ તુવં રાજ, દ્વિપદિન્દ સુણોહિ મે;
‘‘Evameva tuvaṃ rāja, dvipadinda suṇohi me;
અભક્ખં રાજ ભક્ખેસિ, તસ્મા પબ્બાજયન્તિ ત’’ન્તિ.
Abhakkhaṃ rāja bhakkhesi, tasmā pabbājayanti ta’’nti.
તત્થ અભુત્તપરિભોગેનાતિ અત્તનો સમાનજાતિકાનં પરિભોગેન. અબ્ભત્થતં ગતાતિ સબ્બે મરણમેવ પત્તા. અતીતે કિર ચિત્તકૂટે સુવણ્ણગુહાયં નવુતિ હંસસહસ્સાનિ વસન્તિ. તે વસ્સિકે ચત્તારો માસે ન નિક્ખમન્તિ, સચે નિક્ખમેય્યું, ઉદકપુણ્ણેહિ પત્તેહિ ઉપ્પતિતું અસક્કોન્તા મહાસમુદ્દેયેવ પતેય્યું, તસ્મા ન ચ નિક્ખમન્તિ. ઉપકટ્ઠે પન વસ્સકાલે જાતસ્સરતો સયંજાતસાલિયો આહરિત્વા ગુહં પૂરેત્વા સાલિં ખાદન્તા વસન્તિ. તેસં પન ગુહં પવિટ્ઠકાલે ગુહદ્વારે એકો રથચક્કપ્પમાણો ઉણ્ણનાભિ નામ મક્કટકો એકેકસ્મિં માસે એકેકં જાલં વિનન્ધતિ. તસ્સ એકેકં સુત્તં ગોરજ્જુપ્પમાણં હોતિ. હંસા ‘‘તં જાલં ભિન્દિસ્સતી’’તિ એકસ્સ તરુણહંસસ્સ દ્વે કોટ્ઠાસે દેન્તિ. સો વિગતે દેવે પુરતો ગન્ત્વા તં જાલં ભિન્દતિ. તેન મગ્ગેન સેસા ગચ્છન્તિ. અથેકસ્મિં કાલે પઞ્ચ માસે વસ્સો વુટ્ઠો અહોસિ. હંસા ખીણગોચરા ‘‘કિં નુ ખો કત્તબ્બ’’ન્તિ મન્તેત્વા ‘‘મયં જીવન્તા અણ્ડાનિ લભિસ્સામા’’તિ પઠમં અણ્ડાનિ ખાદિંસુ, તતો પોતકે, તતો જિણ્ણહંસે. પઞ્ચમાસચ્ચયેન વસ્સં અપગતં. મક્કટકો પઞ્ચ જાલાનિ વિનન્ધિ. હંસા સકજાતિકાનં મંસં ખાદિત્વા અપ્પથામા જાતા. દ્વિગુણકોટ્ઠાસલાભી હંસતરુણો જાલે પહરિત્વા ચત્તારિ ભિન્દિ, પઞ્ચમં છિન્દિતું નાસક્ખિ, તત્થેવ લગ્ગિ. અથસ્સ સીસં વિજ્ઝિત્વા મક્કટકો લોહિતં પિવિ. અઞ્ઞોપિ આગન્ત્વા જાલં પહરિ, સોપિ તત્થેવ લગ્ગીતિ એવં સબ્બેસં મક્કટકો લોહિતં પિવિ. તદા ધતરટ્ઠકુલં ઉચ્છિન્નન્તિ વદન્તિ. તેન વુત્તં ‘‘સબ્બે અબ્ભત્થતંગતા’’તિ.
Tattha abhuttaparibhogenāti attano samānajātikānaṃ paribhogena. Abbhatthataṃ gatāti sabbe maraṇameva pattā. Atīte kira cittakūṭe suvaṇṇaguhāyaṃ navuti haṃsasahassāni vasanti. Te vassike cattāro māse na nikkhamanti, sace nikkhameyyuṃ, udakapuṇṇehi pattehi uppatituṃ asakkontā mahāsamuddeyeva pateyyuṃ, tasmā na ca nikkhamanti. Upakaṭṭhe pana vassakāle jātassarato sayaṃjātasāliyo āharitvā guhaṃ pūretvā sāliṃ khādantā vasanti. Tesaṃ pana guhaṃ paviṭṭhakāle guhadvāre eko rathacakkappamāṇo uṇṇanābhi nāma makkaṭako ekekasmiṃ māse ekekaṃ jālaṃ vinandhati. Tassa ekekaṃ suttaṃ gorajjuppamāṇaṃ hoti. Haṃsā ‘‘taṃ jālaṃ bhindissatī’’ti ekassa taruṇahaṃsassa dve koṭṭhāse denti. So vigate deve purato gantvā taṃ jālaṃ bhindati. Tena maggena sesā gacchanti. Athekasmiṃ kāle pañca māse vasso vuṭṭho ahosi. Haṃsā khīṇagocarā ‘‘kiṃ nu kho kattabba’’nti mantetvā ‘‘mayaṃ jīvantā aṇḍāni labhissāmā’’ti paṭhamaṃ aṇḍāni khādiṃsu, tato potake, tato jiṇṇahaṃse. Pañcamāsaccayena vassaṃ apagataṃ. Makkaṭako pañca jālāni vinandhi. Haṃsā sakajātikānaṃ maṃsaṃ khāditvā appathāmā jātā. Dviguṇakoṭṭhāsalābhī haṃsataruṇo jāle paharitvā cattāri bhindi, pañcamaṃ chindituṃ nāsakkhi, tattheva laggi. Athassa sīsaṃ vijjhitvā makkaṭako lohitaṃ pivi. Aññopi āgantvā jālaṃ pahari, sopi tattheva laggīti evaṃ sabbesaṃ makkaṭako lohitaṃ pivi. Tadā dhataraṭṭhakulaṃ ucchinnanti vadanti. Tena vuttaṃ ‘‘sabbe abbhatthataṃgatā’’ti.
એવમેવ તુવન્તિ યથા એતે હંસા અભક્ખં સકજાતિકમંસં ખાદિંસુ, તથા ત્વમ્પિ ખાદસિ, સકલનગરં ભયપ્પત્તં, વિરમ, મહારાજાતિ. તસ્મા પબ્બાજયન્તિ તન્તિ યસ્મા અભક્ખં સકજાતિકમંસં ભક્ખેસિ, તસ્મા ઇમે નગરવાસિનો તં રટ્ઠા પબ્બાજયન્તિ.
Evameva tuvanti yathā ete haṃsā abhakkhaṃ sakajātikamaṃsaṃ khādiṃsu, tathā tvampi khādasi, sakalanagaraṃ bhayappattaṃ, virama, mahārājāti. Tasmā pabbājayanti tanti yasmā abhakkhaṃ sakajātikamaṃsaṃ bhakkhesi, tasmā ime nagaravāsino taṃ raṭṭhā pabbājayanti.
રાજા અઞ્ઞમ્પિ ઉપમં વત્તુકામો અહોસિ. નાગરા પન ઉટ્ઠાય, ‘‘સામિ સેનાપતિ, કિં કરોસિ, કિં મનુસ્સમંસખાદકં ચોરં ગહેત્વા વિચરસિ, સચે ન વિરમિસ્સતિ, રટ્ઠતો નં પબ્બાજેહી’’તિ વત્વા નાસ્સ કથેતું અદંસુ. રાજા બહૂનં કથં સુત્વા ભીતો પુન વત્તું નાસક્ખિ. પુનપિ નં સેનાપતિ ‘‘કિં મહારાજ વિરમિતું સક્ખિસ્સસિ, ઉદાહુ ન સક્ખિસ્સસી’’તિ વત્વા ‘‘ન સક્કોમી’’તિ વુત્તે સબ્બં ઓરોધગણઞ્ચ પુત્તધીતરો ચ સબ્બાલઙ્કારપટિમણ્ડિતે પસ્સે ઠપેત્વા, ‘‘મહારાજ, ઇમે ઞાતિમણ્ડલે ચેવ અમચ્ચગણઞ્ચ રજ્જસિરિઞ્ચ ઓલોકેહિ, મા વિનસ્સિ, વિરમ મનુસ્સમંસતો’’તિ આહ. રાજા ‘‘ન મય્હં એતે મનુસ્સમંસતો પિયતરા’’તિ વત્વા ‘‘તેન હિ, મહારાજ, ઇમમ્હા નગરા ચ રટ્ઠા ચ નિક્ખમથા’’તિ વુત્તે, ‘‘કાળહત્થિ, ન મે રજ્જેનત્થો, નગરા નિક્ખમામિ, એકં પન મે ખગ્ગઞ્ચ રસકઞ્ચ ભાજનઞ્ચ દેહી’’તિ આહ. અથસ્સ ખગ્ગઞ્ચ મંસપચનભાજનઞ્ચ પચ્છિઞ્ચ ઉક્ખિપાપેત્વા રસકઞ્ચ દત્વા રટ્ઠા પબ્બાજનીયકમ્મં કરિંસુ.
Rājā aññampi upamaṃ vattukāmo ahosi. Nāgarā pana uṭṭhāya, ‘‘sāmi senāpati, kiṃ karosi, kiṃ manussamaṃsakhādakaṃ coraṃ gahetvā vicarasi, sace na viramissati, raṭṭhato naṃ pabbājehī’’ti vatvā nāssa kathetuṃ adaṃsu. Rājā bahūnaṃ kathaṃ sutvā bhīto puna vattuṃ nāsakkhi. Punapi naṃ senāpati ‘‘kiṃ mahārāja viramituṃ sakkhissasi, udāhu na sakkhissasī’’ti vatvā ‘‘na sakkomī’’ti vutte sabbaṃ orodhagaṇañca puttadhītaro ca sabbālaṅkārapaṭimaṇḍite passe ṭhapetvā, ‘‘mahārāja, ime ñātimaṇḍale ceva amaccagaṇañca rajjasiriñca olokehi, mā vinassi, virama manussamaṃsato’’ti āha. Rājā ‘‘na mayhaṃ ete manussamaṃsato piyatarā’’ti vatvā ‘‘tena hi, mahārāja, imamhā nagarā ca raṭṭhā ca nikkhamathā’’ti vutte, ‘‘kāḷahatthi, na me rajjenattho, nagarā nikkhamāmi, ekaṃ pana me khaggañca rasakañca bhājanañca dehī’’ti āha. Athassa khaggañca maṃsapacanabhājanañca pacchiñca ukkhipāpetvā rasakañca datvā raṭṭhā pabbājanīyakammaṃ kariṃsu.
સો ખગ્ગઞ્ચ રસકઞ્ચ આદાય નગરા નિક્ખમિત્વા અરઞ્ઞં પવિસિત્વા એકસ્મિં નિગ્રોધમૂલે વસનટ્ઠાનં કત્વા તત્થ વસન્તો અટવિમગ્ગે ઠત્વા મનુસ્સે મારેત્વા આહરિત્વા રસકસ્સ દેતિ. સોપિસ્સ મંસં પચિત્વા ઉપનામેતિ. એવં ઉભોપિ જીવન્તિ. મનુસ્સગહણકાલે ‘‘અહં અરે મનુસ્સચોરો પોરિસાદો’’તિ વત્વા તસ્મિં પક્ખન્તે કોચિ સકભાવેન સણ્ઠાતું ન સક્કોતિ, સબ્બે ભૂમિયં પતન્તિ. તેસુ યં ઇચ્છતિ, તં ઉદ્ધંપાદં અધોસીસં કત્વા આહરિત્વા રસકસ્સ દેતિ. સો એકદિવસં અરઞ્ઞે કઞ્ચિ મનુસ્સં અલભિત્વા આગતો રસકેન ‘‘કિં દેવા’’તિ વુત્તે ‘‘ઉદ્ધને ઉક્ખલિં આરોપેહી’’તિ આહ. ‘‘મંસં કહં, દેવા’’તિ? ‘‘લભિસ્સામહં મંસ’’ન્તિ. સો ‘‘નત્થિ મે દાનિ જીવિત’’ન્તિ કમ્પમાનો ઉદ્ધને અગ્ગિં કત્વા ઉક્ખલિં આરોપેસિ. અથ નં પોરિસાદો અસિના મારેત્વા મંસં પચિત્વા ખાદિ. તતો પટ્ઠાય એકકોવ જાતો સયમેવ પચિત્વા ખાદતિ. ‘‘પોરિસાદો મગ્ગે મગ્ગપટિપન્ને હનતી’’તિ સકલજમ્બુદીપે પાકટો અહોસિ.
So khaggañca rasakañca ādāya nagarā nikkhamitvā araññaṃ pavisitvā ekasmiṃ nigrodhamūle vasanaṭṭhānaṃ katvā tattha vasanto aṭavimagge ṭhatvā manusse māretvā āharitvā rasakassa deti. Sopissa maṃsaṃ pacitvā upanāmeti. Evaṃ ubhopi jīvanti. Manussagahaṇakāle ‘‘ahaṃ are manussacoro porisādo’’ti vatvā tasmiṃ pakkhante koci sakabhāvena saṇṭhātuṃ na sakkoti, sabbe bhūmiyaṃ patanti. Tesu yaṃ icchati, taṃ uddhaṃpādaṃ adhosīsaṃ katvā āharitvā rasakassa deti. So ekadivasaṃ araññe kañci manussaṃ alabhitvā āgato rasakena ‘‘kiṃ devā’’ti vutte ‘‘uddhane ukkhaliṃ āropehī’’ti āha. ‘‘Maṃsaṃ kahaṃ, devā’’ti? ‘‘Labhissāmahaṃ maṃsa’’nti. So ‘‘natthi me dāni jīvita’’nti kampamāno uddhane aggiṃ katvā ukkhaliṃ āropesi. Atha naṃ porisādo asinā māretvā maṃsaṃ pacitvā khādi. Tato paṭṭhāya ekakova jāto sayameva pacitvā khādati. ‘‘Porisādo magge maggapaṭipanne hanatī’’ti sakalajambudīpe pākaṭo ahosi.
તદા એકો સમ્પન્નવિભવો બ્રાહ્મણો પઞ્ચહિ સકટસતેહિ વોહારં કરોન્તો પુબ્બન્તતો અપરન્તં સઞ્ચરતિ. સો ચિન્તેસિ – ‘‘પોરિસાદો નામ કિર ચોરો અન્તરામગ્ગે મનુસ્સે મારેસિ, ધનં દત્વા તં અટવિં અતિક્કમિસ્સામી’’તિ. સો અટવિમુખવાસીનં મનુસ્સાનં ‘‘તુમ્હે મં અટવિતો અતિક્કામેથા’’તિ સહસ્સં દત્વા તેહિ સદ્ધિં મગ્ગં પટિપજ્જિ. ગચ્છન્તો ચ બ્રાહ્મણો સબ્બસત્થં પુરતો કત્વા સયં ન્હાતાનુલિત્તો સબ્બાલઙ્કારપટિમણ્ડિતો સેતગોણયુત્તે સુખયાનકે નિસિન્નો તેહિ અટવિવાસિકપુરિસેહિ પરિવુતો સબ્બપચ્છતો અગમાસિ. તસ્મિં ખણે પોરિસાદો રુક્ખં આરુય્હ પુરિસે ઉપધારેન્તો સેસમનુસ્સેસુ ‘‘કિં ઇમેસુ મયા ખાદિતબ્બં અત્થી’’તિ વિગતચ્છન્દો હુત્વા બ્રાહ્મણં દિટ્ઠકાલતો પટ્ઠાય તં ખાદિતુકામતાય પગ્ઘરિતખેળો અહોસિ. સો તસ્મિં અત્તનો સન્તિકં આગતે રુક્ખતો ઓરુય્હ ‘‘અહં અરે પોરિસાદો’’તિ નામં તિક્ખત્તું સાવેત્વા ખગ્ગં પરિવત્તેન્તો વાલુકાય તેસં અક્ખીનિ પૂરેન્તો વિય પક્ખન્દિ. એકોપિ ઠાતું સમત્થો નામ નત્થિ, સબ્બે ભૂમિયં ઉરેન નિપજ્જિંસુ. સો સુખયાનકે નિસિન્નં બ્રાહ્મણં પાદે ગહેત્વા પિટ્ઠિયં અધોસીસકં ઓલમ્બેત્વા સીસં ગોપ્ફકેહિ પહરન્તો ઉક્ખિપિત્વા પાયાસિ.
Tadā eko sampannavibhavo brāhmaṇo pañcahi sakaṭasatehi vohāraṃ karonto pubbantato aparantaṃ sañcarati. So cintesi – ‘‘porisādo nāma kira coro antarāmagge manusse māresi, dhanaṃ datvā taṃ aṭaviṃ atikkamissāmī’’ti. So aṭavimukhavāsīnaṃ manussānaṃ ‘‘tumhe maṃ aṭavito atikkāmethā’’ti sahassaṃ datvā tehi saddhiṃ maggaṃ paṭipajji. Gacchanto ca brāhmaṇo sabbasatthaṃ purato katvā sayaṃ nhātānulitto sabbālaṅkārapaṭimaṇḍito setagoṇayutte sukhayānake nisinno tehi aṭavivāsikapurisehi parivuto sabbapacchato agamāsi. Tasmiṃ khaṇe porisādo rukkhaṃ āruyha purise upadhārento sesamanussesu ‘‘kiṃ imesu mayā khāditabbaṃ atthī’’ti vigatacchando hutvā brāhmaṇaṃ diṭṭhakālato paṭṭhāya taṃ khāditukāmatāya paggharitakheḷo ahosi. So tasmiṃ attano santikaṃ āgate rukkhato oruyha ‘‘ahaṃ are porisādo’’ti nāmaṃ tikkhattuṃ sāvetvā khaggaṃ parivattento vālukāya tesaṃ akkhīni pūrento viya pakkhandi. Ekopi ṭhātuṃ samattho nāma natthi, sabbe bhūmiyaṃ urena nipajjiṃsu. So sukhayānake nisinnaṃ brāhmaṇaṃ pāde gahetvā piṭṭhiyaṃ adhosīsakaṃ olambetvā sīsaṃ gopphakehi paharanto ukkhipitvā pāyāsi.
તદા તે પુરિસા ઉટ્ઠાય, ‘‘ભો, પુરિસા મયં બ્રાહ્મણસ્સ હત્થતો કહાપણસહસ્સં ગણ્હિમ્હા, કો નામ અમ્હાકં પુરિસકારો, સક્કોન્તા વા અસક્કોન્તા વા થોકં અનુબન્ધામા’’તિ વત્વા અનુબન્ધિંસુ. પોરિસાદોપિ નિવત્તિત્વા ઓલોકેન્તો કઞ્ચિ અદિત્વા સણિકં પાયાસિ. તસ્મિં ખણે થામસમ્પન્નો એકો સૂરપુરિસો વેગેન તં પાપુણિ. સો તં દિસ્વા એકં વતિં લઙ્ઘન્તો ખદિરખાણુકં અક્કમિ, ખાણુકો પિટ્ઠિપાદેન નિક્ખમિ. લોહિતેન પગ્ઘરન્તેન લઙ્ઘમાનો યાતિ. અથ નં સો દિસ્વા, ‘‘ભો, મયા એસ વિદ્ધો, કેવલં તુમ્હે પચ્છતો એથ, ગણ્હિસ્સામિ ન’’ન્તિ આહ. તે દુબ્બલભાવં ઞત્વા તં અનુબન્ધિંસુ. સો તેહિ અનુબદ્ધભાવં ઞત્વા બ્રાહ્મણં વિસ્સજ્જેત્વા અત્તાનં સોત્થિમકાસિ. અથ અટવિવાસિકપુરિસા બ્રાહ્મણસ્સ લદ્ધકાલતો પટ્ઠાય ‘‘કિં અમ્હાકં ચોરેના’’તિ તતો નિવત્તિંસુ.
Tadā te purisā uṭṭhāya, ‘‘bho, purisā mayaṃ brāhmaṇassa hatthato kahāpaṇasahassaṃ gaṇhimhā, ko nāma amhākaṃ purisakāro, sakkontā vā asakkontā vā thokaṃ anubandhāmā’’ti vatvā anubandhiṃsu. Porisādopi nivattitvā olokento kañci aditvā saṇikaṃ pāyāsi. Tasmiṃ khaṇe thāmasampanno eko sūrapuriso vegena taṃ pāpuṇi. So taṃ disvā ekaṃ vatiṃ laṅghanto khadirakhāṇukaṃ akkami, khāṇuko piṭṭhipādena nikkhami. Lohitena paggharantena laṅghamāno yāti. Atha naṃ so disvā, ‘‘bho, mayā esa viddho, kevalaṃ tumhe pacchato etha, gaṇhissāmi na’’nti āha. Te dubbalabhāvaṃ ñatvā taṃ anubandhiṃsu. So tehi anubaddhabhāvaṃ ñatvā brāhmaṇaṃ vissajjetvā attānaṃ sotthimakāsi. Atha aṭavivāsikapurisā brāhmaṇassa laddhakālato paṭṭhāya ‘‘kiṃ amhākaṃ corenā’’ti tato nivattiṃsu.
પોરિસાદોપિ અત્તનો નિગ્રોધમૂલં ગન્ત્વા પારોહન્તરં પવિસિત્વા નિપન્નો, ‘‘અય્યે રુક્ખદેવતે, સચે મે સત્તાહબ્ભન્તરેયેવ વણં ફાસુકં કાતું સક્ખિસ્સસિ, સકલજમ્બુદીપે એકસતખત્તિયાનં ગલલોહિતેન તવ ખન્ધં ધોવિત્વા અન્તેહિ પરિક્ખિપિત્વા પઞ્ચમધુરમંસેન બલિકમ્મં કરિસ્સામી’’તિ આયાચનં કરિ. તસ્સ અન્નપાનમંસં અલભન્તસ્સ સરીરં સુસ્સિત્વા અન્તોસત્તાહેયેવ વણો ફાસુકો અહોસિ. સો દેવતાનુભાવેન તસ્સ ફાસુકભાવં સલ્લક્ખેસિ. સો કતિપાહં મનુસ્સમંસં ખાદિત્વા બલં ગહેત્વા ચિન્તેસિ – ‘‘બહુપકારા મે દેવતા, આયાચના અસ્સા મુચ્ચિસ્સામી’’તિ. સો ખગ્ગં આદાય રુક્ખમૂલતો નિક્ખમિત્વા ‘‘રાજાનો આનેસ્સામી’’તિ પાયાસિ. અથ નં પુરિમભવે યક્ખકાલે એકતો મનુસ્સમંસખાદકો સહાયકયક્ખો અનુવિચરન્તં દિસ્વા ‘‘અયં મમ અતીતભવે સહાયો’’તિ ઞત્વા, ‘‘સમ્મ, મં સઞ્જાનાસી’’તિ પુચ્છિ. ‘‘ન સઞ્જાનામી’’તિ. અથસ્સ પુરિમભવે કતકારણં કથેસિ. સો તં સઞ્જાનિત્વા પટિસન્થારમકાસિ. ‘‘કહં નિબ્બત્તોસી’’તિ પુટ્ઠો નિબ્બત્તટ્ઠાનઞ્ચ રટ્ઠા પબ્બાજિતકારણઞ્ચ ઇદાનિ વસનટ્ઠાનઞ્ચ ખાણુના વિદ્ધકારણઞ્ચ દેવતાય આયાચનામોચનત્થં ગમનકારણઞ્ચ સબ્બં આરોચેત્વા ‘‘તયાપિ મમેતં કિચ્ચં નિત્થરિતબ્બં, ઉભોપિ ગચ્છામ, સમ્મા’’તિ આહ. ‘‘સમ્મ ન ગચ્છેય્યાહં, એકં પન મે કમ્મં અત્થિ, અહં ખો પન અનગ્ઘં પદલક્ખણં નામ એકં મન્તં જાનામિ, સો બલઞ્ચ જવઞ્ચ સદ્દઞ્ચ કરોતિ, તં મન્તં ગણ્હાહી’’તિ. સો ‘‘સાધૂ’’તિ સમ્પટિચ્છિ. યક્ખોપિસ્સ તં દત્વા પક્કામિ.
Porisādopi attano nigrodhamūlaṃ gantvā pārohantaraṃ pavisitvā nipanno, ‘‘ayye rukkhadevate, sace me sattāhabbhantareyeva vaṇaṃ phāsukaṃ kātuṃ sakkhissasi, sakalajambudīpe ekasatakhattiyānaṃ galalohitena tava khandhaṃ dhovitvā antehi parikkhipitvā pañcamadhuramaṃsena balikammaṃ karissāmī’’ti āyācanaṃ kari. Tassa annapānamaṃsaṃ alabhantassa sarīraṃ sussitvā antosattāheyeva vaṇo phāsuko ahosi. So devatānubhāvena tassa phāsukabhāvaṃ sallakkhesi. So katipāhaṃ manussamaṃsaṃ khāditvā balaṃ gahetvā cintesi – ‘‘bahupakārā me devatā, āyācanā assā muccissāmī’’ti. So khaggaṃ ādāya rukkhamūlato nikkhamitvā ‘‘rājāno ānessāmī’’ti pāyāsi. Atha naṃ purimabhave yakkhakāle ekato manussamaṃsakhādako sahāyakayakkho anuvicarantaṃ disvā ‘‘ayaṃ mama atītabhave sahāyo’’ti ñatvā, ‘‘samma, maṃ sañjānāsī’’ti pucchi. ‘‘Na sañjānāmī’’ti. Athassa purimabhave katakāraṇaṃ kathesi. So taṃ sañjānitvā paṭisanthāramakāsi. ‘‘Kahaṃ nibbattosī’’ti puṭṭho nibbattaṭṭhānañca raṭṭhā pabbājitakāraṇañca idāni vasanaṭṭhānañca khāṇunā viddhakāraṇañca devatāya āyācanāmocanatthaṃ gamanakāraṇañca sabbaṃ ārocetvā ‘‘tayāpi mametaṃ kiccaṃ nittharitabbaṃ, ubhopi gacchāma, sammā’’ti āha. ‘‘Samma na gaccheyyāhaṃ, ekaṃ pana me kammaṃ atthi, ahaṃ kho pana anagghaṃ padalakkhaṇaṃ nāma ekaṃ mantaṃ jānāmi, so balañca javañca saddañca karoti, taṃ mantaṃ gaṇhāhī’’ti. So ‘‘sādhū’’ti sampaṭicchi. Yakkhopissa taṃ datvā pakkāmi.
પોરિસાદો મન્તં ઉગ્ગહેત્વા તતો પટ્ઠાય વાતજવો અતિસૂરો અહોસિ. સો સત્તાહબ્ભન્તરેયેવ એકસતરાજાનો ઉય્યાનાદીનિ ગચ્છન્તે દિસ્વા વાતવેગેન પક્ખન્દિત્વા ‘‘અહં અરે મનુસ્સચોરો પોરિસાદો’’તિ નામં સાવેત્વા વગ્ગન્તો નદન્તો ભયપ્પત્તે કત્વા પાદે ગહેત્વા અધોસીસકે કત્વા પણ્હિયા સીસં પહરન્તો વાતવેગેન નેત્વા હત્થતલેસુ છિદ્દાનિ કત્વા રજ્જુયા આવુનિત્વા નિગ્રોધરુક્ખે ઓલમ્બેસિ અગ્ગપાદઙ્ગુલીહિ ભૂમિયં ફુસમાનાહિ. તે સબ્બે રાજાનો વાતે પહરન્તે મિલાતકુરણ્ડકદામાનિ વિય પરિવત્તન્તા ઓલમ્બિંસુ. ‘‘સુતસોમો પન મે પિટ્ઠિઆચરિયો હોતિ, સચે ગણ્હિસ્સામિ, સકલજમ્બુદીપો તુચ્છો ભવિસ્સતી’’તિ તં ન નેસિ. સો ‘‘બલિકમ્મં કરિસ્સામી’’તિ અગ્ગિં કત્વા સૂલે તચ્છન્તો નિસીદિ. રુક્ખદેવતા તં કિરિયં દિસ્વા ‘‘મય્હં કિરેસ બલિકમ્મં કરોતિ, વણમ્પિસ્સ મયા કિઞ્ચિ ફાસુકં કતં નત્થિ, ઇદાનિ ઇમેસં મહાવિનાસં કરિસ્સતિ, કિં નુ ખો કત્તબ્બ’’ન્તિ ચિન્તેત્વા ‘‘અહં એતં વારેતું ન સક્ખિસ્સામી’’તિ ચાતુમહારાજિકાનં સન્તિકં ગન્ત્વા તમત્થં કથેત્વા ‘‘નિવારેથ ન’’ન્તિ આહ. તેહિપિ ‘‘ન મયં પોરિસાદસ્સ કમ્મં નિવારેતું સક્ખિસ્સામા’’તિ વુત્તે ‘‘કો સક્ખિસ્સતી’’તિ પુચ્છિત્વા ‘‘સક્કો, દેવરાજા’’તિ સુત્વા સક્કં ઉપસઙ્કમિત્વા તમત્થં કથેત્વા ‘‘નિવારેથ ન’’ન્તિ આહ. સોપિ ‘‘નાહં સક્કોમિ નિવારેતું, સમત્થં પન આચિક્ખિસ્સામી’’તિ વત્વા ‘‘કોનામો’’તિ વુત્તે ‘‘સદેવકે લોકે અઞ્ઞો નત્થિ, કુરુરટ્ઠે પન ઇન્દપત્થનગરે કોરબ્યરાજપુત્તો સુતસોમો નામ તં નિબ્બિસેવનં કત્વા દમેસ્સતિ, રાજૂનઞ્ચ જીવિતં દસ્સતિ, તઞ્ચ મનુસ્સમંસા ઓરમાપેસ્સતિ, સકલજમ્બુદીપે અમતં વિય ધમ્મં અભિસિઞ્ચિસ્સતિ, સચેપિ રાજૂનં જીવિતં દાતુકામો, ‘સુતસોમં આનેત્વા બલિકમ્મં કાતું વટ્ટતી’તિ વદેહી’’તિ આહ.
Porisādo mantaṃ uggahetvā tato paṭṭhāya vātajavo atisūro ahosi. So sattāhabbhantareyeva ekasatarājāno uyyānādīni gacchante disvā vātavegena pakkhanditvā ‘‘ahaṃ are manussacoro porisādo’’ti nāmaṃ sāvetvā vagganto nadanto bhayappatte katvā pāde gahetvā adhosīsake katvā paṇhiyā sīsaṃ paharanto vātavegena netvā hatthatalesu chiddāni katvā rajjuyā āvunitvā nigrodharukkhe olambesi aggapādaṅgulīhi bhūmiyaṃ phusamānāhi. Te sabbe rājāno vāte paharante milātakuraṇḍakadāmāni viya parivattantā olambiṃsu. ‘‘Sutasomo pana me piṭṭhiācariyo hoti, sace gaṇhissāmi, sakalajambudīpo tuccho bhavissatī’’ti taṃ na nesi. So ‘‘balikammaṃ karissāmī’’ti aggiṃ katvā sūle tacchanto nisīdi. Rukkhadevatā taṃ kiriyaṃ disvā ‘‘mayhaṃ kiresa balikammaṃ karoti, vaṇampissa mayā kiñci phāsukaṃ kataṃ natthi, idāni imesaṃ mahāvināsaṃ karissati, kiṃ nu kho kattabba’’nti cintetvā ‘‘ahaṃ etaṃ vāretuṃ na sakkhissāmī’’ti cātumahārājikānaṃ santikaṃ gantvā tamatthaṃ kathetvā ‘‘nivāretha na’’nti āha. Tehipi ‘‘na mayaṃ porisādassa kammaṃ nivāretuṃ sakkhissāmā’’ti vutte ‘‘ko sakkhissatī’’ti pucchitvā ‘‘sakko, devarājā’’ti sutvā sakkaṃ upasaṅkamitvā tamatthaṃ kathetvā ‘‘nivāretha na’’nti āha. Sopi ‘‘nāhaṃ sakkomi nivāretuṃ, samatthaṃ pana ācikkhissāmī’’ti vatvā ‘‘konāmo’’ti vutte ‘‘sadevake loke añño natthi, kururaṭṭhe pana indapatthanagare korabyarājaputto sutasomo nāma taṃ nibbisevanaṃ katvā damessati, rājūnañca jīvitaṃ dassati, tañca manussamaṃsā oramāpessati, sakalajambudīpe amataṃ viya dhammaṃ abhisiñcissati, sacepi rājūnaṃ jīvitaṃ dātukāmo, ‘sutasomaṃ ānetvā balikammaṃ kātuṃ vaṭṭatī’ti vadehī’’ti āha.
સા ‘‘સાધૂ’’તિ સમ્પટિચ્છિત્વા ખિપ્પં આગન્ત્વા પબ્બજિતવેસેન તસ્સ અવિદૂરે પાયાસિ. સો પદસદ્દેન ‘‘રાજા નુ ખો કોચિ પલાતો ભવિસ્સતી’’તિ ઓલોકેન્તો તં દિસ્વા ‘‘પબ્બજિતા નામ ખત્તિયાવ, ઇમં ગહેત્વા એકસતં પૂરેત્વા બલિકમ્મં કરિસ્સામી’’તિ ઉટ્ઠાય અસિહત્થો અનુબન્ધિ, તિયોજનં અનુબન્ધિત્વાપિ તં પાપુણિતું નાસક્ખિ, ગત્તેહિ સેદા મુચ્ચિંસુ. સો ચિન્તેસિ – ‘‘અહં પુબ્બે હત્થિમ્પિ અસ્સમ્પિ રથમ્પિ ધાવન્તં અનુબન્ધિત્વા ગણ્હામિ, અજ્જ ઇમં પબ્બજિતં સકાય ગતિયા ગચ્છન્તં સબ્બથામેન ધાવન્તોપિ ગણ્હિતું ન સક્કોમિ, કિં નુ ખો કારણ’’ન્તિ. તતો સો ‘‘પબ્બજિતા નામ વચનકરા હોન્તિ, ‘તિટ્ઠા’તિ નં વત્વા ઠિતં ગહેસ્સામી’’તિ ચિન્તેત્વા ‘‘તિટ્ઠ, સમણા’’તિ આહ. ‘‘અહં તાવ ઠિતો, ત્વં પન ધાવિતું વાયામમકાસી’’તિ. અથ નં, ‘‘ભો, પબ્બજિતા નામ જીવિતહેતુપિ અલિકં ન ભણન્તિ, ત્વં પન મુસાવાદં કથેસી’’તિ વત્વા ગાથમાહ –
Sā ‘‘sādhū’’ti sampaṭicchitvā khippaṃ āgantvā pabbajitavesena tassa avidūre pāyāsi. So padasaddena ‘‘rājā nu kho koci palāto bhavissatī’’ti olokento taṃ disvā ‘‘pabbajitā nāma khattiyāva, imaṃ gahetvā ekasataṃ pūretvā balikammaṃ karissāmī’’ti uṭṭhāya asihattho anubandhi, tiyojanaṃ anubandhitvāpi taṃ pāpuṇituṃ nāsakkhi, gattehi sedā mucciṃsu. So cintesi – ‘‘ahaṃ pubbe hatthimpi assampi rathampi dhāvantaṃ anubandhitvā gaṇhāmi, ajja imaṃ pabbajitaṃ sakāya gatiyā gacchantaṃ sabbathāmena dhāvantopi gaṇhituṃ na sakkomi, kiṃ nu kho kāraṇa’’nti. Tato so ‘‘pabbajitā nāma vacanakarā honti, ‘tiṭṭhā’ti naṃ vatvā ṭhitaṃ gahessāmī’’ti cintetvā ‘‘tiṭṭha, samaṇā’’ti āha. ‘‘Ahaṃ tāva ṭhito, tvaṃ pana dhāvituṃ vāyāmamakāsī’’ti. Atha naṃ, ‘‘bho, pabbajitā nāma jīvitahetupi alikaṃ na bhaṇanti, tvaṃ pana musāvādaṃ kathesī’’ti vatvā gāthamāha –
૩૯૩.
393.
‘‘તિટ્ઠાહીતિ મયા વુત્તો, સો ત્વં ગચ્છસિ પમ્મુખો;
‘‘Tiṭṭhāhīti mayā vutto, so tvaṃ gacchasi pammukho;
અટ્ઠિતો ત્વં ઠિતોમ્હીતિ, લપસિ બ્રહ્મચારિનિ;
Aṭṭhito tvaṃ ṭhitomhīti, lapasi brahmacārini;
ઇદં તે સમણાયુત્તં, અસિઞ્ચ મે મઞ્ઞસિ કઙ્કપત્ત’’ન્તિ.
Idaṃ te samaṇāyuttaṃ, asiñca me maññasi kaṅkapatta’’nti.
તસ્સત્થો – સમણ, તિટ્ઠાહિ ઇતિ વચનં મયા વુત્તો સો ત્વં પમ્મુખો પરમ્મુખો હુત્વા ગચ્છસિ, બ્રહ્મચારિનિ અટ્ઠિતો સમાનો ત્વં ઠિતો અમ્હિ ઇતિ લપસિ, અસિઞ્ચ મે કઙ્કપત્તં મઞ્ઞસીતિ.
Tassattho – samaṇa, tiṭṭhāhi iti vacanaṃ mayā vutto so tvaṃ pammukho parammukho hutvā gacchasi, brahmacārini aṭṭhito samāno tvaṃ ṭhito amhi iti lapasi, asiñca me kaṅkapattaṃ maññasīti.
તતો દેવતા ગાથાદ્વયમાહ –
Tato devatā gāthādvayamāha –
૩૯૪.
394.
‘‘ઠિતોહમસ્મી સધમ્મેસુ રાજ, ન નામગોત્તં પરિવત્તયામિ;
‘‘Ṭhitohamasmī sadhammesu rāja, na nāmagottaṃ parivattayāmi;
ચોરઞ્ચ લોકે અઠિતં વદન્તિ;
Corañca loke aṭhitaṃ vadanti;
આપાયિકં નેરયિકં ઇતો ચુતં.
Āpāyikaṃ nerayikaṃ ito cutaṃ.
૩૯૫.
395.
‘‘સચે ત્વં સદ્દહસિ રાજ, સુતં ગણ્હાહિ ખત્તિય;
‘‘Sace tvaṃ saddahasi rāja, sutaṃ gaṇhāhi khattiya;
તેન યઞ્ઞં યજિત્વાન, એવં સગ્ગં ગમિસ્સસી’’તિ.
Tena yaññaṃ yajitvāna, evaṃ saggaṃ gamissasī’’ti.
તત્થ સધમ્મેસૂતિ, મહારાજ, અહં સકેસુ દસસુ કુસલકમ્મપથધમ્મેસુ ઠિતો અસ્મિ ભવામિ. ન નામગોત્તન્તિ ત્વં પુબ્બે દહરકાલે બ્રહ્મદત્તો હુત્વા પિતરિ કાલકતે બારાણસિં રજ્જં લભિત્વા બારાણસિરાજા જાતો, તં નામં જહિત્વા પોરિસાદો હુત્વા ઇદાનિ કમ્માસપાદો જાતો, ખત્તિયકુલે જાતોપિ અભક્ખં મનુસ્સમંસં યસ્મા ભક્ખેસિ, તસ્મા અત્તનો નામગોત્તં યથા પરિવત્તેસિ, તથા અહં અત્તનો નામગોત્તં ન પરિવત્તયામિ. ચોરઞ્ચાતિ લોકે ચોરઞ્ચ દસકુસલકમ્મપથેસુ અઠિતં નામ વદન્તિ. ઇતો ચુતન્તિ ઇતો ચુતં હુત્વા અપાયે નિરયે પતિટ્ઠિતં. ખત્તિય, ભૂમિપાલ મહારાજ, ત્વં મમ વચનં સચે સદ્દહસિ, સુતસોમં ગણ્હાહિ, તેન સુતસોમેન યઞ્ઞં યજિત્વાન એવં સગ્ગં ગમિસ્સસિ. ભો, પોરિસાદ મુસાવાદિ તયા મય્હં ‘‘સકલજમ્બુદીપે રાજાનો આનેત્વા બહિકમ્મં કરિસ્સામી’’તિ પટિસ્સુતં, ઇદાનિ યે વા તે વા દુબ્બલરાજાનો આનેસિ, જમ્બુદીપતલે જેટ્ઠકં સુતસોમરાજાનં સચે ત્વં ન આનેસ્સસિ, વચનં તે મુસા નામ હોતિ, તસ્મા સુતસોમં ગણ્હાહીતિ.
Tattha sadhammesūti, mahārāja, ahaṃ sakesu dasasu kusalakammapathadhammesu ṭhito asmi bhavāmi. Na nāmagottanti tvaṃ pubbe daharakāle brahmadatto hutvā pitari kālakate bārāṇasiṃ rajjaṃ labhitvā bārāṇasirājā jāto, taṃ nāmaṃ jahitvā porisādo hutvā idāni kammāsapādo jāto, khattiyakule jātopi abhakkhaṃ manussamaṃsaṃ yasmā bhakkhesi, tasmā attano nāmagottaṃ yathā parivattesi, tathā ahaṃ attano nāmagottaṃ na parivattayāmi. Corañcāti loke corañca dasakusalakammapathesu aṭhitaṃ nāma vadanti. Ito cutanti ito cutaṃ hutvā apāye niraye patiṭṭhitaṃ. Khattiya, bhūmipāla mahārāja, tvaṃ mama vacanaṃ sace saddahasi, sutasomaṃ gaṇhāhi, tena sutasomena yaññaṃ yajitvāna evaṃ saggaṃ gamissasi. Bho, porisāda musāvādi tayā mayhaṃ ‘‘sakalajambudīpe rājāno ānetvā bahikammaṃ karissāmī’’ti paṭissutaṃ, idāni ye vā te vā dubbalarājāno ānesi, jambudīpatale jeṭṭhakaṃ sutasomarājānaṃ sace tvaṃ na ānessasi, vacanaṃ te musā nāma hoti, tasmā sutasomaṃ gaṇhāhīti.
એવઞ્ચ પન વત્વા દેવતા પબ્બજિતવેસં અન્તરધાપેત્વા સકેન વણ્ણેન આકાસે તરુણસૂરિયો વિય જલમાના અટ્ઠાસિ. સો તસ્સા કથં સુત્વા રૂપઞ્ચ ઓલોકેત્વા ‘‘કાસિ ત્વ’’ન્તિ આહ. ઇમસ્મિં ‘‘રુક્ખે નિબ્બત્તદેવતા’’તિ. સો ‘‘દિટ્ઠા મે અત્તનો, દેવતા’’તિ તુસ્સિત્વા, ‘‘સામિ દેવરાજ, મા સુતસોમસ્સ કારણા ચિન્તયિ, અત્તનો રુક્ખં પવિસા’’તિ આહ. દેવતા તસ્સ પસ્સન્તસ્સેવ રુક્ખં પાવિસિ. તસ્મિં ખણે સૂરિયો અત્થઙ્ગતો, ચન્દો ઉગ્ગતો. પોરિસાદો વેદઙ્ગકુસલો નક્ખત્તચારં જાનાતિ. સો નભં ઓલોકેત્વા ‘‘સ્વે ફુસ્સનક્ખત્તં ભવિસ્સતિ, સુતસોમો ન્હાયિતું ઉય્યાનં ગમિસ્સતિ, તત્થ ગણ્હિસ્સામિ, આરક્ખો પનસ્સ મહા ભવિસ્સતિ, સમન્તા તિયોજનં સકલનગરવાસિનો રક્ખન્તા ચરિસ્સન્તિ, અસંવિહિતે આરક્ખે પઠમયામેયેવ મિગાજિનં ઉય્યાનં ગન્ત્વા મઙ્ગલપોક્ખરણિં ઓતરિત્વા ઠસ્સામી’’તિ ચિન્તેત્વા તત્થ ગન્ત્વા પોક્ખરણિં ઓરુય્હ પદુમપત્તેન સીસં પટિચ્છાદેત્વા અટ્ઠાસિ. તસ્સ તેજેન મચ્છકચ્છપાદયો ઓસક્કિત્વા ઉદકપરિયન્તે વગ્ગવગ્ગા હુત્વા વિચરિંસુ.
Evañca pana vatvā devatā pabbajitavesaṃ antaradhāpetvā sakena vaṇṇena ākāse taruṇasūriyo viya jalamānā aṭṭhāsi. So tassā kathaṃ sutvā rūpañca oloketvā ‘‘kāsi tva’’nti āha. Imasmiṃ ‘‘rukkhe nibbattadevatā’’ti. So ‘‘diṭṭhā me attano, devatā’’ti tussitvā, ‘‘sāmi devarāja, mā sutasomassa kāraṇā cintayi, attano rukkhaṃ pavisā’’ti āha. Devatā tassa passantasseva rukkhaṃ pāvisi. Tasmiṃ khaṇe sūriyo atthaṅgato, cando uggato. Porisādo vedaṅgakusalo nakkhattacāraṃ jānāti. So nabhaṃ oloketvā ‘‘sve phussanakkhattaṃ bhavissati, sutasomo nhāyituṃ uyyānaṃ gamissati, tattha gaṇhissāmi, ārakkho panassa mahā bhavissati, samantā tiyojanaṃ sakalanagaravāsino rakkhantā carissanti, asaṃvihite ārakkhe paṭhamayāmeyeva migājinaṃ uyyānaṃ gantvā maṅgalapokkharaṇiṃ otaritvā ṭhassāmī’’ti cintetvā tattha gantvā pokkharaṇiṃ oruyha padumapattena sīsaṃ paṭicchādetvā aṭṭhāsi. Tassa tejena macchakacchapādayo osakkitvā udakapariyante vaggavaggā hutvā vicariṃsu.
કુતો પન લદ્ધોયં તેજોતિ? પુબ્બયોગવસેન. સો હિ કસપદસબલસ્સ કાલે ખીરસલાકભત્તં પટ્ઠપેસિ, તેન મહાથામો અહોસિ. અગ્ગિસાલઞ્ચ કારેત્વા ભિક્ખુસઙ્ઘસ્સ સીતવિનોદનત્થં અગ્ગિઞ્ચ દારૂનિ ચ દારુચ્છેદનવાસિઞ્ચ ફરસુઞ્ચ અદાસિ, તેન તેજવા અહોસિ.
Kuto pana laddhoyaṃ tejoti? Pubbayogavasena. So hi kasapadasabalassa kāle khīrasalākabhattaṃ paṭṭhapesi, tena mahāthāmo ahosi. Aggisālañca kāretvā bhikkhusaṅghassa sītavinodanatthaṃ aggiñca dārūni ca dārucchedanavāsiñca pharasuñca adāsi, tena tejavā ahosi.
એવં તસ્મિં અન્તોઉય્યાનં ગતેયેવ બલવપચ્ચૂસસમયે સમન્તા તિયોજનં આરક્ખં ગણ્હિંસુ. રાજાપિ પાતોવ ભુત્તપાતરાસો અલઙ્કતહત્થિક્ખન્ધવરગતો ચતુરઙ્ગિનિયા સેનાય પરિવુતો નગરતો નિક્ખમિ. તદા તક્કસિલતો નન્દો નામ બ્રાહ્મણો ચતસ્સો સતારહા ગાથાયો આદાય વીસતિયોનજસતં મગ્ગં અતિક્કમિત્વા તં નગરં પત્વા દ્વારગામે વસિત્વા સૂરિયે ઉગ્ગતે નગરં પવિસન્તો રાજાનં પાચીનદ્વારેન નિક્ખન્તં દિસ્વા હત્થં પસારેત્વા જયાપેસિ. રાજા દિસાચક્ખુકો હુત્વા ગચ્છન્તો ઉન્નતપ્પદેસે ઠિતસ્સ બ્રાહ્મણસ્સ પસારિતહત્થં દિસ્વા હત્થિના તં ઉપસઙ્કમિત્વા પુચ્છિ –
Evaṃ tasmiṃ antouyyānaṃ gateyeva balavapaccūsasamaye samantā tiyojanaṃ ārakkhaṃ gaṇhiṃsu. Rājāpi pātova bhuttapātarāso alaṅkatahatthikkhandhavaragato caturaṅginiyā senāya parivuto nagarato nikkhami. Tadā takkasilato nando nāma brāhmaṇo catasso satārahā gāthāyo ādāya vīsatiyonajasataṃ maggaṃ atikkamitvā taṃ nagaraṃ patvā dvāragāme vasitvā sūriye uggate nagaraṃ pavisanto rājānaṃ pācīnadvārena nikkhantaṃ disvā hatthaṃ pasāretvā jayāpesi. Rājā disācakkhuko hutvā gacchanto unnatappadese ṭhitassa brāhmaṇassa pasāritahatthaṃ disvā hatthinā taṃ upasaṅkamitvā pucchi –
૩૯૬.
396.
‘‘કિસ્મિં નુ રટ્ઠે તવ જાતિભૂમિ, અથ કેન અત્થેન ઇધાનુપત્તો;
‘‘Kismiṃ nu raṭṭhe tava jātibhūmi, atha kena atthena idhānupatto;
અક્ખાહિ મે બ્રાહ્મણ એતમત્થં, કિમિચ્છસી દેમિ તયજ્જ પત્થિત’’ન્તિ.
Akkhāhi me brāhmaṇa etamatthaṃ, kimicchasī demi tayajja patthita’’nti.
તસ્સત્થો – ભો બ્રાહ્મણ, તવ જાતિભૂમિ કિસ્મિં રટ્ઠે અત્થિ નુ, કેન અત્થેન પયોજનેન હેતુભૂતેન ઇદ ઇમસ્મિં નગરે અનુપ્પત્તો, ભો બ્રાહ્મણ, મયા પુચ્છિતો સો ત્વં એતમત્થં એતં પયોજનં મે મય્હં અક્ખાહિ કથેહિ, તયા પત્થિતવત્થું તે તુય્હં અજ્જ ઇદાનિ દદામિ, કિં વત્થું ઇચ્છસીતિ.
Tassattho – bho brāhmaṇa, tava jātibhūmi kismiṃ raṭṭhe atthi nu, kena atthena payojanena hetubhūtena ida imasmiṃ nagare anuppatto, bho brāhmaṇa, mayā pucchito so tvaṃ etamatthaṃ etaṃ payojanaṃ me mayhaṃ akkhāhi kathehi, tayā patthitavatthuṃ te tuyhaṃ ajja idāni dadāmi, kiṃ vatthuṃ icchasīti.
અથ નં સો ગાથમાહ –
Atha naṃ so gāthamāha –
૩૯૭.
397.
‘‘ગાથા ચતસ્સો ધરણીમહિસ્સર, સુગમ્ભીરત્થા વરસાગરૂપમા;
‘‘Gāthā catasso dharaṇīmahissara, sugambhīratthā varasāgarūpamā;
તવેવ અત્થાય ઇધાગતોસ્મિ, સુણોહિ ગાથા પરમત્થસંહિતા’’તિ.
Taveva atthāya idhāgatosmi, suṇohi gāthā paramatthasaṃhitā’’ti.
તત્થ ધરણીમહિસ્સરાતિ ભૂમિપાલ ચતસ્સો ગાથા કિં ભૂતા?. સુગમ્ભીરત્થા વરસાગરૂપમા, તવેવ તવ એવ અત્થાય ઇધ ઠાનં અનુપ્પત્તો અસ્મિ ભવામિ. સુણોહીતિ કસ્સપદસબલેન દેસિતા પરમત્થસંહિતા ઇમા સતારહા ગાથાયો સુણોહીતિ અત્થો.
Tattha dharaṇīmahissarāti bhūmipāla catasso gāthā kiṃ bhūtā?. Sugambhīratthā varasāgarūpamā, taveva tava eva atthāya idha ṭhānaṃ anuppatto asmi bhavāmi. Suṇohīti kassapadasabalena desitā paramatthasaṃhitā imā satārahā gāthāyo suṇohīti attho.
ઇતિ વત્વા, ‘‘મહારાજ, ઇમા કસ્સપદસબલેન દેસિતા ચતસ્સો સતારહા ગાથાયો ‘‘તુમ્હે સુતવિત્તકા’તિ સુત્વા તુમ્હાકં દેસેતું આગતોમ્હી’’તિ આહ. રાજા તુટ્ઠમાનસો હુત્વા, ‘‘આચરિય , સુટ્ઠુ તે આગતં, મયા પન નિવત્તિતું ન સક્કા, અજ્જ ફુસ્સનક્ખત્તયોગેન સીસં ન્હાયિતું આગતોમ્હિ, અહં પુનદિવસે આગન્ત્વા સોસ્સામિ, ત્વં મા ઉક્કણ્ઠી’’તિ વત્વા ‘‘ગચ્છથ બ્રાહ્મણસ્સ અસુકગેહે સયનં પઞ્ઞાપેત્વા ઘાસચ્છાદનં સંવિદહથા’’તિ અમચ્ચે આણાપેત્વા ઉય્યાનં પાવિસિ. તં અટ્ઠારસહત્થેન પાકારેન પરિક્ખિત્તં અહોસિ. તં અઞ્ઞમઞ્ઞં સઙ્ઘટ્ટેન્તા સમન્તા હત્થિનો પરિક્ખિપિંસુ, તતો અસ્સા, તતો રથા, તતો ધનુગ્ગહા, તતો પત્તીતિ, સઙ્ખુભિતમહાસમુદ્દો વિય ઉન્નાદેન્તો બલકાયો અહોસિ. અથ રાજા ઓળારિકાનિ આભરણાનિ ઓમુઞ્ચિત્વા મસ્સુકમ્મં કારેત્વા ઉબ્બટ્ટિતસરીરો પોક્ખરણિયા અન્તો રાજવિભવેન ન્હત્વા પચ્ચુત્તરિત્વા ઉદકગ્ગહણસાટકેન નિવાસેત્વા અટ્ઠાસિ. અથસ્સ દુસ્સગન્ધમાલાલઙ્કારે ઉપનયિંસુ. પોરિસાદો ચિન્તેસિ – ‘‘રાજા અલઙ્કતકાલે ભારિકો ભવિસ્સતિ, સલ્લહુકકાલેયેવ નં ગણ્હિસ્સામી’’તિ. સો નદન્તો વગ્ગન્તો ઉદકે મચ્છં આલુળેન્તો વિજ્જુલતા વિય મત્થકે ખગ્ગં પરિબ્ભમેન્તો ‘‘અહં અરે મનુસ્સચોરો પોરિસાદો’’તિ નામં સાવેત્વા અઙ્ગુલિં નલાટે ઠપેત્વા ઉદકા ઉત્તરિ. તસ્સ સદ્દં સુત્વાવ હત્થારોહા હત્થીહિ, અસ્સારોહા અસ્સેહિ, રથારોહા રથેહિ ભસ્સિંસુ. બલકાયો ગહિતગહિતાનિ આવુધાનિ છડ્ડેત્વા ઉરેન ભૂમિયં નિપજ્જિ.
Iti vatvā, ‘‘mahārāja, imā kassapadasabalena desitā catasso satārahā gāthāyo ‘‘tumhe sutavittakā’ti sutvā tumhākaṃ desetuṃ āgatomhī’’ti āha. Rājā tuṭṭhamānaso hutvā, ‘‘ācariya , suṭṭhu te āgataṃ, mayā pana nivattituṃ na sakkā, ajja phussanakkhattayogena sīsaṃ nhāyituṃ āgatomhi, ahaṃ punadivase āgantvā sossāmi, tvaṃ mā ukkaṇṭhī’’ti vatvā ‘‘gacchatha brāhmaṇassa asukagehe sayanaṃ paññāpetvā ghāsacchādanaṃ saṃvidahathā’’ti amacce āṇāpetvā uyyānaṃ pāvisi. Taṃ aṭṭhārasahatthena pākārena parikkhittaṃ ahosi. Taṃ aññamaññaṃ saṅghaṭṭentā samantā hatthino parikkhipiṃsu, tato assā, tato rathā, tato dhanuggahā, tato pattīti, saṅkhubhitamahāsamuddo viya unnādento balakāyo ahosi. Atha rājā oḷārikāni ābharaṇāni omuñcitvā massukammaṃ kāretvā ubbaṭṭitasarīro pokkharaṇiyā anto rājavibhavena nhatvā paccuttaritvā udakaggahaṇasāṭakena nivāsetvā aṭṭhāsi. Athassa dussagandhamālālaṅkāre upanayiṃsu. Porisādo cintesi – ‘‘rājā alaṅkatakāle bhāriko bhavissati, sallahukakāleyeva naṃ gaṇhissāmī’’ti. So nadanto vagganto udake macchaṃ āluḷento vijjulatā viya matthake khaggaṃ paribbhamento ‘‘ahaṃ are manussacoro porisādo’’ti nāmaṃ sāvetvā aṅguliṃ nalāṭe ṭhapetvā udakā uttari. Tassa saddaṃ sutvāva hatthārohā hatthīhi, assārohā assehi, rathārohā rathehi bhassiṃsu. Balakāyo gahitagahitāni āvudhāni chaḍḍetvā urena bhūmiyaṃ nipajji.
પોરિસાદો સુતસોમં ઉક્ખિપિત્વા ગણ્હિ, સેસરાજાનો પાદે ગહેત્વા અધોસીસકે કત્વા પણ્હિયા સીસં પહરન્તો ગચ્છતિ. બોધિસત્તં પન ઉપગન્ત્વા ઓનતો ઉક્ખિપિત્વા ખન્ધે નિસીદાપેસિ. સો ‘‘દ્વારેન ગમનં પપઞ્ચો ભવિસ્સતી’’તિ સમ્મુખટ્ઠાનેયેવ અટ્ઠારસહત્થં પાકારં લઙ્ઘિત્વા પુરતો ગલિતમદમત્તવારણકુમ્ભે અક્કમિત્વા પબ્બતકૂટાનિ પાતેન્તો વિય વાતજવાનં અસ્સતરાનં પિટ્ઠે અક્કમન્તો પાતેત્વા રથધુરરથસીસેસુ અક્કમિત્વા ભમિકં ભમન્તો વિય નીલફલકાનિ નિગ્રોધપત્તાનિ મદ્દન્તો વિય એકવેગેનેવ તિયોજનમત્તં મગ્ગં ગન્ત્વા ‘‘અત્થિ નુ ખો કોચિ સુતસોમસ્સત્થાય પચ્છતો આગચ્છન્તો’’તિ ઓલોકેત્વા કઞ્ચિ અદિત્વા સણિકં ગચ્છન્તો સુતસોમસ્સ કેસેહિ ઉદકબિન્દૂનિ અત્તનો ઉરે પતિતાનિ દિસ્વા ‘‘મરણસ્સ અભાયન્તો નામ નત્થિ, સુતસોમોપિ મરણભયેન રોદતિ મઞ્ઞે’’તિ ચિન્તેત્વા આહ –
Porisādo sutasomaṃ ukkhipitvā gaṇhi, sesarājāno pāde gahetvā adhosīsake katvā paṇhiyā sīsaṃ paharanto gacchati. Bodhisattaṃ pana upagantvā onato ukkhipitvā khandhe nisīdāpesi. So ‘‘dvārena gamanaṃ papañco bhavissatī’’ti sammukhaṭṭhāneyeva aṭṭhārasahatthaṃ pākāraṃ laṅghitvā purato galitamadamattavāraṇakumbhe akkamitvā pabbatakūṭāni pātento viya vātajavānaṃ assatarānaṃ piṭṭhe akkamanto pātetvā rathadhurarathasīsesu akkamitvā bhamikaṃ bhamanto viya nīlaphalakāni nigrodhapattāni maddanto viya ekavegeneva tiyojanamattaṃ maggaṃ gantvā ‘‘atthi nu kho koci sutasomassatthāya pacchato āgacchanto’’ti oloketvā kañci aditvā saṇikaṃ gacchanto sutasomassa kesehi udakabindūni attano ure patitāni disvā ‘‘maraṇassa abhāyanto nāma natthi, sutasomopi maraṇabhayena rodati maññe’’ti cintetvā āha –
૩૯૮.
398.
‘‘ન વે રુદન્તિ મતિમન્તો સપઞ્ઞા, બહુસ્સુતા યે બહુઠાનચિન્તિનો;
‘‘Na ve rudanti matimanto sapaññā, bahussutā ye bahuṭhānacintino;
દીપઞ્હિ એતં પરમં નરાનં, યં પણ્ડિતા સોકનુદા ભવન્તિ.
Dīpañhi etaṃ paramaṃ narānaṃ, yaṃ paṇḍitā sokanudā bhavanti.
૩૯૯.
399.
‘‘અત્તાનં ઞાતી ઉદાહુ પુત્તદારં, ધઞ્ઞં ધનં રજતં જાતરૂપં;
‘‘Attānaṃ ñātī udāhu puttadāraṃ, dhaññaṃ dhanaṃ rajataṃ jātarūpaṃ;
કિમેવ ત્વં સુતસોમાનુતપ્પે, કોરબ્યસેટ્ઠ વચનં સુણોમ તેત’’ન્તિ.
Kimeva tvaṃ sutasomānutappe, korabyaseṭṭha vacanaṃ suṇoma teta’’nti.
તત્થ, ભો સુતસોમ મહારાજ, યે પણ્ડિતા કિં ભૂતા? મતિમન્તો અત્થાનત્થં કારણાકારણં જાનનપઞ્ઞાય સમન્નાગતા, સપ્પઞ્ઞા વિચરણપઞ્ઞાય સમન્નાગતા, બહુસ્સુતા બહુસ્સુતધરા બહુટ્ઠાનચિન્તિનો બહુકારણચિન્તનસીલા, તે પણ્ડિતા મરણભયે ઉપ્પન્ને સતિ ભીતા હુત્વા વે એકન્તેન ન રુદન્તિ ન પરિદેવન્તિ. દીપં હીતિ, ભો સુતસોમ મહારાજ હિ કસ્મા પન વદામિ, મહાસમુદ્દે ભિન્નનાવાનં વાણિજકાનં જનાનં પતિટ્ઠાભૂતં મહાદીપં ઇવ, એવમ્પિ તથા એતં પણ્ડિતં અપ્પટિસરણાનં નરાનં પરમં. યં યેન કારણેન યે પણ્ડિતા સોકીનં જનાનં સોકનુદા ભવન્તિ, ભો સુતસોમ મહારાજ, ત્વં મરણભયેન પરિદેવીતિ મઞ્ઞે મઞ્ઞામિ. અત્તાનન્તિ, ભો સુતસોમ મહારાજ, અત્તહેતુ ઉદાહુ ઞાતિહેતુ પુત્તદારહેતુ ઉદાહુ ધઞ્ઞધનરજતજાતરૂપહેતુ કિમેવ ત્વં કિમેવ ધમ્મજાતં ત્વં અનુતપ્પે અનુતપ્પેય્યાસિ. કોરબ્યસેટ્ઠ કુરુરટ્ઠવાસીનં સેટ્ઠ ઉત્તમ, ભો મહારાજ, એતં તવ વચનં સુણોમાતિ.
Tattha, bho sutasoma mahārāja, ye paṇḍitā kiṃ bhūtā? Matimanto atthānatthaṃ kāraṇākāraṇaṃ jānanapaññāya samannāgatā, sappaññā vicaraṇapaññāya samannāgatā, bahussutā bahussutadharā bahuṭṭhānacintino bahukāraṇacintanasīlā, te paṇḍitā maraṇabhaye uppanne sati bhītā hutvā ve ekantena na rudanti na paridevanti. Dīpaṃ hīti, bho sutasoma mahārāja hi kasmā pana vadāmi, mahāsamudde bhinnanāvānaṃ vāṇijakānaṃ janānaṃ patiṭṭhābhūtaṃ mahādīpaṃ iva, evampi tathā etaṃ paṇḍitaṃ appaṭisaraṇānaṃ narānaṃ paramaṃ. Yaṃ yena kāraṇena ye paṇḍitā sokīnaṃ janānaṃ sokanudā bhavanti, bho sutasoma mahārāja, tvaṃ maraṇabhayena paridevīti maññe maññāmi. Attānanti, bho sutasoma mahārāja, attahetu udāhu ñātihetu puttadārahetu udāhu dhaññadhanarajatajātarūpahetu kimeva tvaṃ kimeva dhammajātaṃ tvaṃ anutappe anutappeyyāsi. Korabyaseṭṭha kururaṭṭhavāsīnaṃ seṭṭha uttama, bho mahārāja, etaṃ tava vacanaṃ suṇomāti.
સુતસોમો આહ –
Sutasomo āha –
૪૦૦.
400.
‘‘નેવાહમત્તાનમનુત્થુનામિ, ન પુત્તદારં ન ધનં ન રટ્ઠં;
‘‘Nevāhamattānamanutthunāmi, na puttadāraṃ na dhanaṃ na raṭṭhaṃ;
સતઞ્ચ ધમ્મો ચરિતો પુરાણો, તં સઙ્ગરં બ્રાહ્મણસ્સાનુતપ્પે.
Satañca dhammo carito purāṇo, taṃ saṅgaraṃ brāhmaṇassānutappe.
૪૦૧.
401.
‘‘કતો મયા સઙ્ગરો બ્રાહ્મણેન, રટ્ઠે સકે ઇસ્સરિયે ઠિતેન;
‘‘Kato mayā saṅgaro brāhmaṇena, raṭṭhe sake issariye ṭhitena;
તં સઙ્ગરં બ્રાહ્મણસપ્પદાય, સચ્ચાનુરક્ખી પુનરાવજિસ્સ’’ન્તિ.
Taṃ saṅgaraṃ brāhmaṇasappadāya, saccānurakkhī punarāvajissa’’nti.
તત્થ નેવાહમત્તાનમનુત્થુનામીતિ અહં તાવ અત્તત્થાય નેવ રોદામિ ન સોચામિ, ઇમેસમ્પિ પુત્તાદીનં અત્થાય ન રોદામિ ન સોચામિ, અપિચ ખો પન સતં પણ્ડિતાનં ચરિતો પુરાણધમ્મો અત્થિ, યં સઙ્ગરં કત્વા પચ્છા અનુતપ્પનં નામ, તં સઙ્ગરં બ્રાહ્મણસ્સ અહં અનુસોચામીતિ અત્થો . સચ્ચાનુરક્ખીતિ સચ્ચં અનુરક્ખન્તો. સો હિ બ્રાહ્મણો તક્કસિલતો કસ્સપદસબલેન દેસિતા ચતસ્સો સતારહા ગાથાયો આદાય આગતો, તસ્સાહં આગન્તુકવત્તં કારેત્વા ‘‘ન્હત્વા આગતો સુણિસ્સામિ, યાવ મમાગમના આગમેહી’’તિ સઙ્ગરં કત્વા આગતો, ત્વં તા ગાથાયો સોતું અદત્વાવ મં ગણ્હિ. સચે મં વિસ્સજ્જેસિ, તં ધમ્મં સુત્વા સચ્ચાનુરક્ખી પુનરાવજિસ્સામીતિ વદતિ.
Tattha nevāhamattānamanutthunāmīti ahaṃ tāva attatthāya neva rodāmi na socāmi, imesampi puttādīnaṃ atthāya na rodāmi na socāmi, apica kho pana sataṃ paṇḍitānaṃ carito purāṇadhammo atthi, yaṃ saṅgaraṃ katvā pacchā anutappanaṃ nāma, taṃ saṅgaraṃ brāhmaṇassa ahaṃ anusocāmīti attho . Saccānurakkhīti saccaṃ anurakkhanto. So hi brāhmaṇo takkasilato kassapadasabalena desitā catasso satārahā gāthāyo ādāya āgato, tassāhaṃ āgantukavattaṃ kāretvā ‘‘nhatvā āgato suṇissāmi, yāva mamāgamanā āgamehī’’ti saṅgaraṃ katvā āgato, tvaṃ tā gāthāyo sotuṃ adatvāva maṃ gaṇhi. Sace maṃ vissajjesi, taṃ dhammaṃ sutvā saccānurakkhī punarāvajissāmīti vadati.
અથ નં પોરિસાદો આહ –
Atha naṃ porisādo āha –
૪૦૧.
401.
‘‘નેવાહમેતં અભિસદ્દહામિ, સુખી નરો મચ્ચુમુખા પમુત્તો;
‘‘Nevāhametaṃ abhisaddahāmi, sukhī naro maccumukhā pamutto;
અમિત્તહત્થં પુનરાવજેય્ય, કોરબ્યસેટ્ઠ ન હિ મં ઉપેસિ.
Amittahatthaṃ punarāvajeyya, korabyaseṭṭha na hi maṃ upesi.
૪૦૩.
403.
‘‘મુત્તો તુવં પોરિસાદસ્સ હત્થા, ગન્ત્વા સકં મન્દિરં કામકામી;
‘‘Mutto tuvaṃ porisādassa hatthā, gantvā sakaṃ mandiraṃ kāmakāmī;
મધુરં પિયં જીવિતં લદ્ધ રાજ, કુતો તુવં એહિસિ મે સકાસ’’ન્તિ.
Madhuraṃ piyaṃ jīvitaṃ laddha rāja, kuto tuvaṃ ehisi me sakāsa’’nti.
તત્થ સુખીતિ સુખપ્પત્તો હુત્વા. મચ્ચુમુખા પમુત્તોતિ માદિસસ્સ ચોરસ્સ હત્થતો મુત્તતાય મરણમુખા મુત્તો નામ હુત્વા અમિત્તહત્થં પુનરાવજેય્ય આગચ્છેય્ય, અહં એતં વચનં નેવ અભિસદ્દહામિ, કોરબ્યસેટ્ઠ ત્વં મમ સન્તિકં ન હિ ઉપેસિ. મુત્તોતિ સુતસોમ તુવં પોરિસાદસ્સ હત્થતો મુત્તો. સકં મન્દિરન્તિ રાજધાનિગેહં ગન્ત્વા. કામકામીતિ કામં કામયમાનો. લદ્ધાતિ અતિવિય પિયં જીવિતં લભિત્વા તુવં મે મમ સન્તિકે કુતો કેન નામ કારણેન એહિસિ.
Tattha sukhīti sukhappatto hutvā. Maccumukhā pamuttoti mādisassa corassa hatthato muttatāya maraṇamukhā mutto nāma hutvā amittahatthaṃ punarāvajeyya āgaccheyya, ahaṃ etaṃ vacanaṃ neva abhisaddahāmi, korabyaseṭṭha tvaṃ mama santikaṃ na hi upesi. Muttoti sutasoma tuvaṃ porisādassa hatthato mutto. Sakaṃ mandiranti rājadhānigehaṃ gantvā. Kāmakāmīti kāmaṃ kāmayamāno. Laddhāti ativiya piyaṃ jīvitaṃ labhitvā tuvaṃ me mama santike kuto kena nāma kāraṇena ehisi.
તં સુત્વા મહાસત્તો સીહો વિય અસમ્ભિતો આહ –
Taṃ sutvā mahāsatto sīho viya asambhito āha –
૪૦૪.
404.
‘‘મતં વરેય્ય પરિસુદ્ધસીલો, ન જીવિતં ગરહિતો પાપધમ્મો;
‘‘Mataṃ vareyya parisuddhasīlo, na jīvitaṃ garahito pāpadhammo;
ન હિ તં નરં તાયતિ દુગ્ગતીહિ, યસ્સાપિ હેતુ અલિકં ભણેય્ય.
Na hi taṃ naraṃ tāyati duggatīhi, yassāpi hetu alikaṃ bhaṇeyya.
૪૦૫.
405.
‘‘સચેપિ વાતો ગિરિમાવહેય્ય, ચન્દો ચ સૂરિયો ચ છમા પતેય્યું;
‘‘Sacepi vāto girimāvaheyya, cando ca sūriyo ca chamā pateyyuṃ;
સબ્બા ચ નજ્જો પટિસોતં વજેય્યું, ન ત્વેવહં રાજ મુસા ભણેય્યં.
Sabbā ca najjo paṭisotaṃ vajeyyuṃ, na tvevahaṃ rāja musā bhaṇeyyaṃ.
૪૦૬.
406.
‘‘નભં ફલેય્ય ઉદધીપિ સુસ્સે, સંવત્તયે ભૂતધરા વસુન્ધરા;
‘‘Nabhaṃ phaleyya udadhīpi susse, saṃvattaye bhūtadharā vasundharā;
સિલુચ્ચયો મેરુ સમૂલમુપ્પતે, ન ત્વેવહં રાજ મુસા ભણેય્ય’’ન્તિ.
Siluccayo meru samūlamuppate, na tvevahaṃ rāja musā bhaṇeyya’’nti.
તત્થ મતં વરેય્યાતિ પોરિસાદ યો નરો પરિસુદ્ધસીલો જીવિતહેતુ અણુમત્તમ્પિ પાપં ન કરોતિ, સીલસમ્પન્નો હુત્વા વરેય્ય તં મરણં ઇચ્છેય્ય, ગરહિતો પાપધમ્મો તં જીવિતં ન સેય્યો, દુસ્સીલો પુગ્ગલો યસ્સાપિ હેતુ અત્તાદિનોપિ હેતુ અલિકં વચનં ભણેય્ય, તં નરં એવરૂપં દુગ્ગતીહિ તં અલિકં ન તાયતે. સચેપિ વાતો ગિરિમાવહેય્યાતિ, સમ્મ પોરિસાદ, તયા સદ્ધિં એકાચરિયકુલે સિક્ખિતો એવરૂપો સહાયકો હુત્વા અહં જીવિતહેતુ મુસા ન કથેમિ, કિં ન સદ્દહસિ. સચે પુરત્થિમાદિભેદો વાતો ઉટ્ઠાય મહન્તં ગિરિં તૂલપિચું વિય આકાસે આવહેય્ય, ચન્દો ચ સૂરિયો ચ અત્તનો અત્તનો વિમાનેન સદ્ધિં છમા પથવિયં પતેય્યું, સબ્બાપિ નજ્જો પતિસોતં વજેય્યું, ભો પોરિસાદ , એવરૂપં વચનં સચે ભણેય્ય, તં સદ્દહિતબ્બં, અહં મુસા ભણેય્યં ઇતિ વચનં તુય્હં જનેહિ વુત્તં, ન ત્વેવ તં સદ્દહિતબ્બં.
Tattha mataṃ vareyyāti porisāda yo naro parisuddhasīlo jīvitahetu aṇumattampi pāpaṃ na karoti, sīlasampanno hutvā vareyya taṃ maraṇaṃ iccheyya, garahito pāpadhammo taṃ jīvitaṃ na seyyo, dussīlo puggalo yassāpi hetu attādinopi hetu alikaṃ vacanaṃ bhaṇeyya, taṃ naraṃ evarūpaṃ duggatīhi taṃ alikaṃ na tāyate. Sacepi vāto girimāvaheyyāti, samma porisāda, tayā saddhiṃ ekācariyakule sikkhito evarūpo sahāyako hutvā ahaṃ jīvitahetu musā na kathemi, kiṃ na saddahasi. Sace puratthimādibhedo vāto uṭṭhāya mahantaṃ giriṃ tūlapicuṃ viya ākāse āvaheyya, cando ca sūriyo ca attano attano vimānena saddhiṃ chamā pathaviyaṃ pateyyuṃ, sabbāpi najjo patisotaṃ vajeyyuṃ, bho porisāda , evarūpaṃ vacanaṃ sace bhaṇeyya, taṃ saddahitabbaṃ, ahaṃ musā bhaṇeyyaṃ iti vacanaṃ tuyhaṃ janehi vuttaṃ, na tveva taṃ saddahitabbaṃ.
એવં વુત્તેપિ સો ન સદ્દહિયેવ. અથ બોધિસત્તો ‘‘અયં મય્હં ન સદ્દહતિ, સપથેનપિ નં સદ્દહાપેસ્સામી’’તિ ચિન્તેત્વા, ‘‘સમ્મ પોરિસાદ, ખન્ધતો તાવ મં ઓતારેહિ, સપથં કત્વા તં સદ્દહાપેસ્સામી’’તિ વુત્તે તેન ઓતારેત્વા ભૂમિયં ઠપિતો સપથં કરોન્તો આહ –
Evaṃ vuttepi so na saddahiyeva. Atha bodhisatto ‘‘ayaṃ mayhaṃ na saddahati, sapathenapi naṃ saddahāpessāmī’’ti cintetvā, ‘‘samma porisāda, khandhato tāva maṃ otārehi, sapathaṃ katvā taṃ saddahāpessāmī’’ti vutte tena otāretvā bhūmiyaṃ ṭhapito sapathaṃ karonto āha –
૪૦૭.
407.
‘‘અસિઞ્ચ સત્તિઞ્ચ પરામસામિ, સપથમ્પિ તે સમ્મ અહં કરોમિ;
‘‘Asiñca sattiñca parāmasāmi, sapathampi te samma ahaṃ karomi;
તયા પમુત્તો અનણો ભવિત્વા, સચ્ચાનુરક્ખી પુનરાવજિસ્સ’’ન્તિ.
Tayā pamutto anaṇo bhavitvā, saccānurakkhī punarāvajissa’’nti.
તસ્સત્થો – સમ્મ પોરિસાદ, સચે ઇચ્છસિ, એવરૂપેહિ આવુધેહિ સંવિહિતારક્ખે ખત્તિયકુલે મે નિબ્બત્તિ નામ મા હોતૂતિ અસિઞ્ચ સત્તિઞ્ચ પરામસામિ. સચે અઞ્ઞેહિ રાજૂહિ અકત્તબ્બં અઞ્ઞં વા યં ઇચ્છસિ, તં સપથમ્પિ તે, સમ્મ, અહં કરોમિ. યથાહં તયા પમુત્તો ગન્ત્વા બ્રાહ્મણસ્સ અનણો હુત્વા સચ્ચમનુરક્ખન્તો પુનરાગમિસ્સામીતિ.
Tassattho – samma porisāda, sace icchasi, evarūpehi āvudhehi saṃvihitārakkhe khattiyakule me nibbatti nāma mā hotūti asiñca sattiñca parāmasāmi. Sace aññehi rājūhi akattabbaṃ aññaṃ vā yaṃ icchasi, taṃ sapathampi te, samma, ahaṃ karomi. Yathāhaṃ tayā pamutto gantvā brāhmaṇassa anaṇo hutvā saccamanurakkhanto punarāgamissāmīti.
તતો પોરિસાદો ‘‘અયં સુતસોમો ખત્તિયેહિ અકત્તબ્બં સપથં કરોતિ, કિં મે ઇમિના, એસ એતુ વા મા વા, અહમ્પિ ખત્તિયરાજા, મમેવ બાહુલોહિતં ગહેત્વા દેવતાય બલિકમ્મં કરિસ્સામિ, અયં અતિવિય કિલમતી’’તિ ચિન્તેત્વા –
Tato porisādo ‘‘ayaṃ sutasomo khattiyehi akattabbaṃ sapathaṃ karoti, kiṃ me iminā, esa etu vā mā vā, ahampi khattiyarājā, mameva bāhulohitaṃ gahetvā devatāya balikammaṃ karissāmi, ayaṃ ativiya kilamatī’’ti cintetvā –
૪૦૮.
408.
‘‘યો તે કતો સઙ્ગરો બ્રાહ્મણેન, રટ્ઠે સકે ઇસ્સરિયે ઠિતેન;
‘‘Yo te kato saṅgaro brāhmaṇena, raṭṭhe sake issariye ṭhitena;
તં સઙ્ગરં બ્રાહ્મણસપ્પદાય, સચ્ચાનુરક્ખી પુનરાવજસ્સૂ’’તિ.
Taṃ saṅgaraṃ brāhmaṇasappadāya, saccānurakkhī punarāvajassū’’ti.
તત્થ પુનરાવજસ્સૂતિ પુન આગચ્છેય્યાસિ.
Tattha punarāvajassūti puna āgaccheyyāsi.
અથ નં મહાસત્તો, ‘‘સમ્મ, મા ચિન્તયિ, ચતસ્સો સતારહા ગાથા સુત્વા ધમ્મકથિકસ્સ પૂજં કત્વા પાતોવાગમિસ્સામી’’તિ વત્વા ગાથમાહ –
Atha naṃ mahāsatto, ‘‘samma, mā cintayi, catasso satārahā gāthā sutvā dhammakathikassa pūjaṃ katvā pātovāgamissāmī’’ti vatvā gāthamāha –
૪૦૯.
409.
‘‘યો મે કતો સઙ્ગરો બ્રાહ્મણેન, રટ્ઠે સકે ઇસ્સરિયે ઠિતેન;
‘‘Yo me kato saṅgaro brāhmaṇena, raṭṭhe sake issariye ṭhitena;
તં સઙ્ગરં બ્રાહ્મણસપ્પદાય, સચ્ચાનુરક્ખી પુનરાવજિસ્સ’’ન્તિ.
Taṃ saṅgaraṃ brāhmaṇasappadāya, saccānurakkhī punarāvajissa’’nti.
અથ નં પોરિસાદો, ‘‘મહારાજ, તુમ્હે ખત્તિયેહિ અકત્તબ્બં સપથં કરિત્થ, તં અનુસ્સરેય્યાથા’’તિ વત્વા, ‘‘સમ્મ પોરિસાદ, ત્વં મં દહરકાલતો પટ્ઠાય જાનાસિ, હાસેનપિ મે મુસા ન કથિતપુબ્બા, સોહં ઇદાનિ રજ્જે પતિટ્ઠિતો ધમ્માધમ્મં જાનન્તો કિં મુસા કથેસ્સામિ, સદ્દહસિ મય્હં , અહં તે સ્વે બલિકમ્મં પાપુણિસ્સામી’’તિ સદ્દહાપિતો ‘‘તેન હિ ગચ્છ, મહારાજ, તુમ્હેસુ અનાગતેસુ બલિકમ્મં ન ભવિસ્સતિ, દેવતાપિ તુમ્હેહિ વિના ન સમ્પટિચ્છતિ, મા મે બલિકમ્મસ્સ અન્તરાયં કરિત્થા’’તિ મહાસત્તં ઉય્યોજેસિ. સો રાહુમુખા મુત્તચન્દો વિય નાગબલો થામસમ્પન્નો ખિપ્પમેવ નગરં સમ્પાપુણિ. સેનાપિસ્સ ‘‘સુતસોમો રાજા પણ્ડિતો મધુરધમ્મકથિકો એકં દ્વે કથા કથેતું લભન્તો પોરિસાદં દમેત્વા સીહમુખા મુત્તમત્તવારણો વિય આગમિસ્સતિ, ‘ઇમે રાજાનં પોરિસાદસ્સ દત્વા આગતા’તિ મહાજનો ગરહિસ્સતી’’તિ ચિન્તેત્વા બહિનગરેયેવ ખન્ધાવારં કત્વા ઠિતા તં દૂરતોવ આગચ્છન્તં દિસ્વા પચ્ચુગ્ગન્ત્વા વન્દિત્વા ‘‘કચ્ચિ, મહારાજ, પોરિસાદેન કિલમિતો’’તિ પટિસન્થારં કત્વા ‘‘પોરિસાદેન મય્હં માતાપિતૂહિપિ દુક્કરં કતં, તથારૂપો નામ ચણ્ડો સાહસિકો પોરિસાદો મમ ધમ્મકથં સુત્વા મં વિસ્સજ્જેસી’’તિ વુત્તે રાજાનં અલઙ્કરિત્વા હત્થિક્ખન્ધં આરોપેત્વા પરિવારેત્વા નગરં પાવિસિ. તં દિસ્વા સબ્બે નાગરા તુસ્સિંસુ.
Atha naṃ porisādo, ‘‘mahārāja, tumhe khattiyehi akattabbaṃ sapathaṃ karittha, taṃ anussareyyāthā’’ti vatvā, ‘‘samma porisāda, tvaṃ maṃ daharakālato paṭṭhāya jānāsi, hāsenapi me musā na kathitapubbā, sohaṃ idāni rajje patiṭṭhito dhammādhammaṃ jānanto kiṃ musā kathessāmi, saddahasi mayhaṃ , ahaṃ te sve balikammaṃ pāpuṇissāmī’’ti saddahāpito ‘‘tena hi gaccha, mahārāja, tumhesu anāgatesu balikammaṃ na bhavissati, devatāpi tumhehi vinā na sampaṭicchati, mā me balikammassa antarāyaṃ karitthā’’ti mahāsattaṃ uyyojesi. So rāhumukhā muttacando viya nāgabalo thāmasampanno khippameva nagaraṃ sampāpuṇi. Senāpissa ‘‘sutasomo rājā paṇḍito madhuradhammakathiko ekaṃ dve kathā kathetuṃ labhanto porisādaṃ dametvā sīhamukhā muttamattavāraṇo viya āgamissati, ‘ime rājānaṃ porisādassa datvā āgatā’ti mahājano garahissatī’’ti cintetvā bahinagareyeva khandhāvāraṃ katvā ṭhitā taṃ dūratova āgacchantaṃ disvā paccuggantvā vanditvā ‘‘kacci, mahārāja, porisādena kilamito’’ti paṭisanthāraṃ katvā ‘‘porisādena mayhaṃ mātāpitūhipi dukkaraṃ kataṃ, tathārūpo nāma caṇḍo sāhasiko porisādo mama dhammakathaṃ sutvā maṃ vissajjesī’’ti vutte rājānaṃ alaṅkaritvā hatthikkhandhaṃ āropetvā parivāretvā nagaraṃ pāvisi. Taṃ disvā sabbe nāgarā tussiṃsu.
સોપિ ધમ્મગરુતાય ધમ્મસોણ્ડતાય માતાપિતરો અદિસ્વાવ ‘‘પચ્છાપિ ને પસ્સિસ્સામી’’તિ રાજનિવેસનં પવિસિત્વા રાજાસને નિસીદિત્વા બ્રાહ્મણં પક્કોસાપેત્વા મસ્સુકમ્માદીનિસ્સ આણાપેત્વા તં કપ્પિતકેસમસ્સું ન્હાતાનુલિત્તં વત્થાલઙ્કારપટિમણ્ડિતં કત્વા આનેત્વા દસ્સિતકાલે સયં પચ્છા ન્હત્વા તસ્સ અત્તનો ભોજનં દાપેત્વા તસ્મિં ભુત્તે સયં ભુઞ્જિત્વા તં મહારહે પલ્લઙ્કે નિસીદાપેત્વા ધમ્મગરુકતાય અસ્સ ગન્ધમાલાદીહિ પૂજં કત્વા સયં નીચે આસને નિસીદિત્વા ‘‘તુમ્હેહિ મય્હં આભતા સતારહા ગાથા સુણોમ આચરિયા’’તિ યાચિ. તમત્થં દીપેન્તો સત્થા ગાથમાહ –
Sopi dhammagarutāya dhammasoṇḍatāya mātāpitaro adisvāva ‘‘pacchāpi ne passissāmī’’ti rājanivesanaṃ pavisitvā rājāsane nisīditvā brāhmaṇaṃ pakkosāpetvā massukammādīnissa āṇāpetvā taṃ kappitakesamassuṃ nhātānulittaṃ vatthālaṅkārapaṭimaṇḍitaṃ katvā ānetvā dassitakāle sayaṃ pacchā nhatvā tassa attano bhojanaṃ dāpetvā tasmiṃ bhutte sayaṃ bhuñjitvā taṃ mahārahe pallaṅke nisīdāpetvā dhammagarukatāya assa gandhamālādīhi pūjaṃ katvā sayaṃ nīce āsane nisīditvā ‘‘tumhehi mayhaṃ ābhatā satārahā gāthā suṇoma ācariyā’’ti yāci. Tamatthaṃ dīpento satthā gāthamāha –
૪૧૦.
410.
‘‘મુત્તો ચ સો પોરિસાદસ્સ હત્થા, ગન્ત્વાન તં બ્રાહ્મણં એતદવોચ;
‘‘Mutto ca so porisādassa hatthā, gantvāna taṃ brāhmaṇaṃ etadavoca;
સુણોમિ ગાથાયો સતારહાયો, યા મે સુતા અસ્સુ હિતાય બ્રહ્મે’’તિ.
Suṇomi gāthāyo satārahāyo, yā me sutā assu hitāya brahme’’ti.
તત્થ એતદવોચાતિ એતં અવોચ.
Tattha etadavocāti etaṃ avoca.
અથ બ્રાહ્મણો બોધિસત્તેન યાચિતકાલે ગન્ધેહિ હત્થે ઉબ્બટ્ટેત્વા પસિબ્બકા મનોરમં પોત્થકં નીહરિત્વા ઉભોહિ હત્થેહિ ગહેત્વા ‘‘તેન હિ, મહારાજ, કસ્સપદસબલેન દેસિતા રાગમદાદિનિમ્મદના અમતમહાનિબ્બાનસમ્પાપિકા ચતસ્સો સતારહા ગાથાયો સુણોહી’’તિ વત્વા પોત્થકં ઓલોકેન્તો આહ –
Atha brāhmaṇo bodhisattena yācitakāle gandhehi hatthe ubbaṭṭetvā pasibbakā manoramaṃ potthakaṃ nīharitvā ubhohi hatthehi gahetvā ‘‘tena hi, mahārāja, kassapadasabalena desitā rāgamadādinimmadanā amatamahānibbānasampāpikā catasso satārahā gāthāyo suṇohī’’ti vatvā potthakaṃ olokento āha –
૪૧૧.
411.
‘‘સકિદેવ સુતસોમ, સબ્ભિ હોતિ સમાગમો;
‘‘Sakideva sutasoma, sabbhi hoti samāgamo;
સા નં સઙ્ગતિ પાલેતિ, નાસબ્ભિ બહુ સઙ્ગમો.
Sā naṃ saṅgati pāleti, nāsabbhi bahu saṅgamo.
૪૧૨.
412.
‘‘સબ્ભિરેવ સમાસેથ, સબ્ભિ કુબ્બેથ સન્થવં;
‘‘Sabbhireva samāsetha, sabbhi kubbetha santhavaṃ;
સતં સદ્ધમ્મમઞ્ઞાય, સેય્યો હોતિ ન પાપિયો.
Sataṃ saddhammamaññāya, seyyo hoti na pāpiyo.
૪૧૩.
413.
‘‘જીરન્તિ વે રાજરથા સુચિત્તા, અથો સરીરમ્પિ જરં ઉપેતિ;
‘‘Jīranti ve rājarathā sucittā, atho sarīrampi jaraṃ upeti;
સતઞ્ચ ધમ્મો ન જરં ઉપેતિ, સન્તો હવે સબ્ભિ પવેદયન્તિ.
Satañca dhammo na jaraṃ upeti, santo have sabbhi pavedayanti.
૪૧૪.
414.
‘‘નભઞ્ચ દૂરે પથવી ચ દૂરે, પારં સમુદ્દસ્સ તદાહુ દૂરે;
‘‘Nabhañca dūre pathavī ca dūre, pāraṃ samuddassa tadāhu dūre;
તતો હવે દૂરતરં વદન્તિ, સતઞ્ચ ધમ્મો અસતઞ્ચ રાજા’’તિ.
Tato have dūrataraṃ vadanti, satañca dhammo asatañca rājā’’ti.
તત્થ સકિદેવાતિ એકવારમેવ. સબ્ભીતિ સપ્પુરિસેહિ. સા નન્તિ સા સબ્ભિ સપ્પુરિસેહિ સઙ્ગતિ સમાગમો એકવારં પવત્તોપિ તં પુગ્ગલં પાલેતિ રક્ખતિ. નાસબ્ભીતિ અસપ્પુરિસેહિ પન બહુ સુચિરમ્પિ કતો સઙ્ગમો એકટ્ઠાને નિવાસો ન પાલેતિ, ન થાવરો હોતીતિ અત્થો. સમાસેથાતિ સદ્ધિં નિસીદેય્ય, સબ્બેપિ ઇરિયાપથે પણ્ડિતેહેવ સદ્ધિં પવત્તેય્યાતિ અત્થો. સન્થવન્તિ મિત્તસન્થવં. સતં સદ્ધમ્મન્તિ પણ્ડિતાનં બુદ્ધાદીનં સત્તતિંસબોધિપક્ખિયધમ્મસઙ્ખાતં સદ્ધમ્મં. સેય્યોતિ એતં ધમ્મં ઞત્વા વડ્ઢિયેવ હોતિ, હાનિ નામ નત્થીતિ અત્થો. રાજરથાતિ રાજૂનં આરોહનીયરથા. સુચિત્તાતિ સુપરિકમ્મકતા. સબ્ભિ પવેદયન્તીતિ બુદ્ધાદયો સન્તો ‘‘સબ્ભી’’તિ સઙ્ખં ગતં સોભનં ઉત્તમં નિબ્બાનં પવેદેન્તિ થોમેન્તિ, સો નિબ્બાનસઙ્ખાતો સતં ધમ્મો જરં ન ઉપેતિ ન જીરતિ. નભન્તિ આકાસો. દૂરેતિ પથવી હિ સપ્પતિટ્ઠા સગહણા, આકાસો નિરાલમ્બો અપ્પતિટ્ઠો, ઇતિ ઉભો એતે એકાબદ્ધાપિ વિસંયોગટ્ઠેન અનુપલિત્તટ્ઠેન ચ દૂરે નામ હોન્તિ. પારન્તિ ઓરિમતીરતો પરતીરં. તદાહૂતિ તં આહુ.
Tattha sakidevāti ekavārameva. Sabbhīti sappurisehi. Sā nanti sā sabbhi sappurisehi saṅgati samāgamo ekavāraṃ pavattopi taṃ puggalaṃ pāleti rakkhati. Nāsabbhīti asappurisehi pana bahu sucirampi kato saṅgamo ekaṭṭhāne nivāso na pāleti, na thāvaro hotīti attho. Samāsethāti saddhiṃ nisīdeyya, sabbepi iriyāpathe paṇḍiteheva saddhiṃ pavatteyyāti attho. Santhavanti mittasanthavaṃ. Sataṃ saddhammanti paṇḍitānaṃ buddhādīnaṃ sattatiṃsabodhipakkhiyadhammasaṅkhātaṃ saddhammaṃ. Seyyoti etaṃ dhammaṃ ñatvā vaḍḍhiyeva hoti, hāni nāma natthīti attho. Rājarathāti rājūnaṃ ārohanīyarathā. Sucittāti suparikammakatā. Sabbhi pavedayantīti buddhādayo santo ‘‘sabbhī’’ti saṅkhaṃ gataṃ sobhanaṃ uttamaṃ nibbānaṃ pavedenti thomenti, so nibbānasaṅkhāto sataṃ dhammo jaraṃ na upeti na jīrati. Nabhanti ākāso. Dūreti pathavī hi sappatiṭṭhā sagahaṇā, ākāso nirālambo appatiṭṭho, iti ubho ete ekābaddhāpi visaṃyogaṭṭhena anupalittaṭṭhena ca dūre nāma honti. Pāranti orimatīrato paratīraṃ. Tadāhūti taṃ āhu.
ઇતિ બ્રાહ્મણો ચતસ્સો સતારહા ગાથા કસ્સપદસબલેન દેસિતનિયામેન દેસેત્વા તુણ્હી અહોસિ . તં સુત્વા મહાસત્તો ‘‘સપ્ફલં વત મે આગમન’’ન્તિ તુટ્ઠચિત્તો હુત્વા ‘‘ઇમા ગાથા નેવ સાવકભાસિતા, ન ઇસિભાસિતા, ન કેનચિ ભાસિતા, સબ્બઞ્ઞુનાવ ભાસિતા, કિં નુ ખો અગ્ઘન્તી’’તિ ચિન્તેત્વા ‘‘ઇમાસં સકલમ્પિ ચક્કવાળં યાવ બ્રહ્મલોકા સત્તરતનપુણ્ણં કત્વા દદમાનોપિ નેવ અનુચ્છવિકં કાતું સક્કોતિ, અહં ખો પનસ્સ તિયોજનસતે કુરુરટ્ઠે સત્તયોજનિકે ઇન્દપત્થનગરે રજ્જં દાતું પહોમિ, અત્થિ નુ ખ્વસ્સ રજ્જં કારેતું ભાગ્ય’’ન્તિ અઙ્ગવિજ્જાનુભાવેન ઓલોકેન્તો નાદ્દસ. તતો સેનાપતિટ્ઠાનાદીનિ ઓલોકેન્તો એકગામભોજકમત્તસ્સપિ ભાગ્યં અદિસ્વા ધનલાભસ્સ ઓલોકેન્તો કોટિધનતો પટ્ઠાય ઓલોકેત્વા ચતુન્નંયેવ કહાપણસહસ્સાનં ભાગ્યં દિસ્વા ‘‘એત્તકેન નં પૂજેસ્સામી’’તિ ચતસ્સો સહસ્સત્થવિકા દાપેત્વા, ‘‘આચરિય, તુમ્હે અઞ્ઞેસં ખત્તિયાનં ઇમા ગાથા દેસેત્વા કિત્તકં ધનં લભથા’’તિ પુચ્છતિ. ‘‘એકેકાય ગાથાય સતં સતં, મહારાજ, તેનેવ તા સતારહા નામ જાતા’’તિ. અથ નં મહાસત્તો, ‘‘આચરિય, ત્વં અત્તના ગહેત્વા વિક્કેય્યભણ્ડસ્સ અગ્ઘમ્પિ ન જાનાસિ , ઇતો પટ્ઠાય એકેકા ગાથા સહસ્સારહા નામ હોન્તૂ’’તિ વત્વા ગાથમાહ –
Iti brāhmaṇo catasso satārahā gāthā kassapadasabalena desitaniyāmena desetvā tuṇhī ahosi . Taṃ sutvā mahāsatto ‘‘sapphalaṃ vata me āgamana’’nti tuṭṭhacitto hutvā ‘‘imā gāthā neva sāvakabhāsitā, na isibhāsitā, na kenaci bhāsitā, sabbaññunāva bhāsitā, kiṃ nu kho agghantī’’ti cintetvā ‘‘imāsaṃ sakalampi cakkavāḷaṃ yāva brahmalokā sattaratanapuṇṇaṃ katvā dadamānopi neva anucchavikaṃ kātuṃ sakkoti, ahaṃ kho panassa tiyojanasate kururaṭṭhe sattayojanike indapatthanagare rajjaṃ dātuṃ pahomi, atthi nu khvassa rajjaṃ kāretuṃ bhāgya’’nti aṅgavijjānubhāvena olokento nāddasa. Tato senāpatiṭṭhānādīni olokento ekagāmabhojakamattassapi bhāgyaṃ adisvā dhanalābhassa olokento koṭidhanato paṭṭhāya oloketvā catunnaṃyeva kahāpaṇasahassānaṃ bhāgyaṃ disvā ‘‘ettakena naṃ pūjessāmī’’ti catasso sahassatthavikā dāpetvā, ‘‘ācariya, tumhe aññesaṃ khattiyānaṃ imā gāthā desetvā kittakaṃ dhanaṃ labhathā’’ti pucchati. ‘‘Ekekāya gāthāya sataṃ sataṃ, mahārāja, teneva tā satārahā nāma jātā’’ti. Atha naṃ mahāsatto, ‘‘ācariya, tvaṃ attanā gahetvā vikkeyyabhaṇḍassa agghampi na jānāsi , ito paṭṭhāya ekekā gāthā sahassārahā nāma hontū’’ti vatvā gāthamāha –
૪૧૫.
415.
‘‘સહસ્સિયા ઇમા ગાથા, નહિમા ગાથા સતારહા;
‘‘Sahassiyā imā gāthā, nahimā gāthā satārahā;
ચત્તારિ ત્વં સહસ્સાનિ, ખિપ્પં ગણ્હાહિ બ્રાહ્મણા’’તિ.
Cattāri tvaṃ sahassāni, khippaṃ gaṇhāhi brāhmaṇā’’ti.
તસ્સત્થો – બ્રાહ્મણ, ઇમા ગાથા સહસ્સિયા સહસ્સારહા, ઇમા ગાથા સતારહા ન હિ હોન્તુ, બ્રાહ્મણ, ત્વં ચત્તારિ સહસ્સાનિ ખિપ્પં ગણ્હાતિ.
Tassattho – brāhmaṇa, imā gāthā sahassiyā sahassārahā, imā gāthā satārahā na hi hontu, brāhmaṇa, tvaṃ cattāri sahassāni khippaṃ gaṇhāti.
અથસ્સ એકં સુખયાનકં દત્વા ‘‘બ્રાહ્મણં સોત્થિના ગેહં સમ્પાપેથા’’તિ પુરિસે આણાપેત્વા તં ઉય્યોજેસિ. તસ્મિં ખણે ‘‘સુતસોમરઞ્ઞા સતારહા ગાથા સહસ્સારહા કત્વા પૂજિતા સાધુ સાધૂ’’તિ મહાસાધુકારસદ્દો અહોસિ. તસ્સ માતાપિતરો તં સદ્દં સુત્વા ‘‘કિં સદ્દો નામેસા’’તિ પુચ્છિત્વા યથાભૂતં સુત્વા અત્તનો ધનલોભતાય મહાસત્તસ્સ કુજ્ઝિંસુ. સોપિ બ્રાહ્મણં ઉય્યોજેત્વા તેસં સન્તિકં ગન્ત્વા વન્દિત્વા અટ્ઠાસિ. અથસ્સ પિતા ‘‘કથં, તાત, એવરૂપસ્સ સાહસિકસ્સ ચોરસ્સ હત્થતો મુત્તોસી’’તિ પટિસન્થારમત્તમ્પિ અકત્વા અત્તનો ધનલોભતાય ‘‘સચ્ચં કિર, તાત, તયા ચતસ્સો ગાથા સુત્વા ચત્તારિ સહસ્સાનિ દિન્નાની’’તિ પુચ્છિત્વા ‘‘સચ્ચ’’ન્તિ વુત્તે ગાથમાહ –
Athassa ekaṃ sukhayānakaṃ datvā ‘‘brāhmaṇaṃ sotthinā gehaṃ sampāpethā’’ti purise āṇāpetvā taṃ uyyojesi. Tasmiṃ khaṇe ‘‘sutasomaraññā satārahā gāthā sahassārahā katvā pūjitā sādhu sādhū’’ti mahāsādhukārasaddo ahosi. Tassa mātāpitaro taṃ saddaṃ sutvā ‘‘kiṃ saddo nāmesā’’ti pucchitvā yathābhūtaṃ sutvā attano dhanalobhatāya mahāsattassa kujjhiṃsu. Sopi brāhmaṇaṃ uyyojetvā tesaṃ santikaṃ gantvā vanditvā aṭṭhāsi. Athassa pitā ‘‘kathaṃ, tāta, evarūpassa sāhasikassa corassa hatthato muttosī’’ti paṭisanthāramattampi akatvā attano dhanalobhatāya ‘‘saccaṃ kira, tāta, tayā catasso gāthā sutvā cattāri sahassāni dinnānī’’ti pucchitvā ‘‘sacca’’nti vutte gāthamāha –
૪૧૬.
416.
‘‘આસીતિયા નાવુતિયા ચ ગાથા, સતારહા ચાપિ ભવેય્ય ગાથા;
‘‘Āsītiyā nāvutiyā ca gāthā, satārahā cāpi bhaveyya gāthā;
પચ્ચત્તમેવ સુતસોમ જાનહિ, સહસ્સિયા નામ કા અત્થિ ગાથા’’તિ.
Paccattameva sutasoma jānahi, sahassiyā nāma kā atthi gāthā’’ti.
તસ્સત્થો – ગાથા નામ, તાત, આસીતિયા ચ નાવુતિયા ચ સતારહા ચાપિ ભવેય્ય, પચ્ચત્તમેવ અત્તનાવ જાનાહિ, સહસ્સારહા નામ ગાથા કા કસ્સ સન્તિકે અત્થીતિ.
Tassattho – gāthā nāma, tāta, āsītiyā ca nāvutiyā ca satārahā cāpi bhaveyya, paccattameva attanāva jānāhi, sahassārahā nāma gāthā kā kassa santike atthīti.
અથ નં મહાસત્તો ‘‘નાહં, તાત, ધનેન વુદ્ધિં ઇચ્છામિ, સુતેન પન ઇચ્છામી’’તિ સઞ્ઞાપેન્તો આહ –
Atha naṃ mahāsatto ‘‘nāhaṃ, tāta, dhanena vuddhiṃ icchāmi, sutena pana icchāmī’’ti saññāpento āha –
૪૧૭.
417.
‘‘ઇચ્છામિ વોહં સુતવુદ્ધિમત્તનો, સન્તોતિ મં સપ્પુરિસા ભજેય્યું;
‘‘Icchāmi vohaṃ sutavuddhimattano, santoti maṃ sappurisā bhajeyyuṃ;
અહં સવન્તીહિ મહોદધીવ, ન હિ તાત તપ્પામિ સુભાસિતેન.
Ahaṃ savantīhi mahodadhīva, na hi tāta tappāmi subhāsitena.
૪૧૮.
418.
‘‘અગ્ગિ યથા તિણકટ્ઠં દહન્તો, ન કપ્પતી સાગરોવ નદીભિ;
‘‘Aggi yathā tiṇakaṭṭhaṃ dahanto, na kappatī sāgarova nadībhi;
એવમ્પિ તે પણ્ડિતા રાજસેટ્ઠ, સુત્વા ન તપ્પન્તિ સુભાસિતેન.
Evampi te paṇḍitā rājaseṭṭha, sutvā na tappanti subhāsitena.
૪૧૯.
419.
‘‘સકસ્સ દાસસ્સ યદા સુણોમિ, ગાથં અહં અત્થવતિં જનિન્દ;
‘‘Sakassa dāsassa yadā suṇomi, gāthaṃ ahaṃ atthavatiṃ janinda;
તમેવ સક્કચ્ચ નિસામયામિ, ન હિ તાત ધમ્મેસુ મમત્થિ તિત્તી’’તિ.
Tameva sakkacca nisāmayāmi, na hi tāta dhammesu mamatthi tittī’’ti.
તત્થ વોતિ નિપાતમત્તં. ‘‘સન્તો’’તિ એતે ચ મં ભજેય્યું ઇતિ ઇચ્છામિ. સવન્તીહીતિ નદીહિ. સકસ્સાતિ તિટ્ઠતુ, નન્દ, બ્રાહ્મણો, યદા અહં અત્તનો દાસસ્સપિ સન્તિકે સુણોમિ, તાત, ધમ્મેસુ મમ તિત્તિ ન હિ અત્થીતિ.
Tattha voti nipātamattaṃ. ‘‘Santo’’ti ete ca maṃ bhajeyyuṃ iti icchāmi. Savantīhīti nadīhi. Sakassāti tiṭṭhatu, nanda, brāhmaṇo, yadā ahaṃ attano dāsassapi santike suṇomi, tāta, dhammesu mama titti na hi atthīti.
એવઞ્ચ પન વત્વા ‘‘મા મં, તાત, ધનહેતુ પરિભાસસિ, અહં ધમ્મં સુત્વા આગમિસ્સામી’’તિ સપથં કત્વા આગતો, ઇદાનાહં પોરિસાદસ્સ સન્તિકં ગમિસ્સામિ, ઇદં તે રજ્જં ગણ્હથા’’તિ રજ્જં નિય્યાદેન્તો ગાથમાહ –
Evañca pana vatvā ‘‘mā maṃ, tāta, dhanahetu paribhāsasi, ahaṃ dhammaṃ sutvā āgamissāmī’’ti sapathaṃ katvā āgato, idānāhaṃ porisādassa santikaṃ gamissāmi, idaṃ te rajjaṃ gaṇhathā’’ti rajjaṃ niyyādento gāthamāha –
૪૨૦.
420.
‘‘ઇદં તે રટ્ઠં સધનં સયોગ્ગં, સકાયુરં સબ્બકામૂપપન્નં;
‘‘Idaṃ te raṭṭhaṃ sadhanaṃ sayoggaṃ, sakāyuraṃ sabbakāmūpapannaṃ;
કિં કામહેતુ પરિભાસસિ મં, ગચ્છામહં પોરિસાદસ્સ ઞત્તે’’તિ.
Kiṃ kāmahetu paribhāsasi maṃ, gacchāmahaṃ porisādassa ñatte’’ti.
તત્થ ઞત્તેતિ સન્તિકે.
Tattha ñatteti santike.
તસ્મિં સમયે પિતુરઞ્ઞો હદયં ઉણ્હં અહોસિ. સો, ‘‘તાત સુતસોમ, કિં નામેતં કથેસિ, મયં ચતુરઙ્ગિનિયા સેનાય ચોરં ગહેસ્સામા’’તિ વત્વા ગાથમાહ –
Tasmiṃ samaye piturañño hadayaṃ uṇhaṃ ahosi. So, ‘‘tāta sutasoma, kiṃ nāmetaṃ kathesi, mayaṃ caturaṅginiyā senāya coraṃ gahessāmā’’ti vatvā gāthamāha –
૪૨૧.
421.
‘‘અત્તાનુરક્ખાય ભવન્તિ હેતે, હત્થારોહા રથિકા પત્તિકા ચ;
‘‘Attānurakkhāya bhavanti hete, hatthārohā rathikā pattikā ca;
અસ્સારોહા યે ચ ધનુગ્ગહાસે, સેનં પયુઞ્જામ હનામ સત્તુ’’ન્તિ.
Assārohā ye ca dhanuggahāse, senaṃ payuñjāma hanāma sattu’’nti.
તત્થ હનામાતિ સચે એવં પયોજિતા સેના તં ગહેતું ન સક્કોન્તિ, અથ નં સકલરટ્ઠવાસિનો ગહેત્વા ગન્ત્વા હનામ સત્તું, મારેમ તં અમ્હાકં પચ્ચામિત્તન્તિ અત્થો.
Tattha hanāmāti sace evaṃ payojitā senā taṃ gahetuṃ na sakkonti, atha naṃ sakalaraṭṭhavāsino gahetvā gantvā hanāma sattuṃ, mārema taṃ amhākaṃ paccāmittanti attho.
અથ નં માતાપિતરો અસ્સુપુણ્ણમુખા રોદમાના વિલપન્તા, ‘‘તાત, મા ગચ્છ, ગન્તું ન લબ્ભા’’તિ યાચિંસુ. સોળસસહસ્સા નાટકિત્થિયોપિ સેસપરિજનોપિ ‘‘અમ્હે અનાથે કત્વા કુહિં ગચ્છસિ, દેવા’’તિ પરિદેવિંસુ. સકલનગરે કોચિ સકભાવેન સણ્ઠાતું અસક્કોન્તો ‘‘સુતસોમો પોરિસાદસ્સ કિર પટિઞ્ઞં દત્વા આગતો, ઇદાનિ ચતસ્સો સતારહા ગાથા સુત્વા ધમ્મકથિકસ્સ સક્કારં કત્વા માતાપિતરો વન્દિત્વા પુનપિ કિર ચોરસ્સ સન્તિકં ગમિસ્સતી’’તિ સકલનગરં એકકોલાહલં અહોસિ. સોપિ માતાપિતૂનં વચનં સુત્વા ગાથમાહ –
Atha naṃ mātāpitaro assupuṇṇamukhā rodamānā vilapantā, ‘‘tāta, mā gaccha, gantuṃ na labbhā’’ti yāciṃsu. Soḷasasahassā nāṭakitthiyopi sesaparijanopi ‘‘amhe anāthe katvā kuhiṃ gacchasi, devā’’ti parideviṃsu. Sakalanagare koci sakabhāvena saṇṭhātuṃ asakkonto ‘‘sutasomo porisādassa kira paṭiññaṃ datvā āgato, idāni catasso satārahā gāthā sutvā dhammakathikassa sakkāraṃ katvā mātāpitaro vanditvā punapi kira corassa santikaṃ gamissatī’’ti sakalanagaraṃ ekakolāhalaṃ ahosi. Sopi mātāpitūnaṃ vacanaṃ sutvā gāthamāha –
૪૨૨.
422.
‘‘સુદુક્કરં પોરિસાદો અકાસિ, જીવં ગહેત્વાન અવસ્સજી મં;
‘‘Sudukkaraṃ porisādo akāsi, jīvaṃ gahetvāna avassajī maṃ;
તં તાદિસં પુબ્બકિચ્ચં સરન્તો, દુબ્ભે અહં તસ્સ કથં જનિન્દા’’તિ.
Taṃ tādisaṃ pubbakiccaṃ saranto, dubbhe ahaṃ tassa kathaṃ janindā’’ti.
તત્થ જીવં ગહેત્વાનાતિ જીવગ્ગાહં ગહેત્વા. તં તાદિસન્તિ તં તેન કતં તથારૂપં. પુબ્બકિચ્ચન્તિ પુરિમં ઉપકારં. જનિન્દાતિ પિતરં આલપતિ.
Tattha jīvaṃ gahetvānāti jīvaggāhaṃ gahetvā. Taṃ tādisanti taṃ tena kataṃ tathārūpaṃ. Pubbakiccanti purimaṃ upakāraṃ. Janindāti pitaraṃ ālapati.
સો માતાપિતરો અસ્સાસેત્વા, ‘‘અમ્મ તાતા, તુમ્હે મય્હં મા ચિન્તયિત્થ, કતકલ્યાણો અહં, મમ છકામસ્સગ્ગિસ્સરિયં ન દુલ્લભ’’ન્તિ માતાપિતરો વન્દિત્વા આપુચ્છિત્વા સેસજનં અનુસાસિત્વા પક્કામિ. તમત્થં પકાસેન્તો સત્થા આહ –
So mātāpitaro assāsetvā, ‘‘amma tātā, tumhe mayhaṃ mā cintayittha, katakalyāṇo ahaṃ, mama chakāmassaggissariyaṃ na dullabha’’nti mātāpitaro vanditvā āpucchitvā sesajanaṃ anusāsitvā pakkāmi. Tamatthaṃ pakāsento satthā āha –
૪૨૩.
423.
‘‘વન્દિત્વા સો પિતરં માતરઞ્ચ, અનુસાસિત્વા નેગમઞ્ચ બલઞ્ચ;
‘‘Vanditvā so pitaraṃ mātarañca, anusāsitvā negamañca balañca;
સચ્ચવાદી સચ્ચાનુરક્ખમાનો, અગમાસિ સો યત્થ પોરિસાદો’’તિ.
Saccavādī saccānurakkhamāno, agamāsi so yattha porisādo’’ti.
તત્થ સચ્ચાનુરક્ખમાનોતિ સચ્ચં અનુરક્ખમાનો. અગમાસીતિ તં રત્તિં નિવેસનેયેવ વસિત્વા પુનદિવસે અરુણુગ્ગમનવેલાય માતાપિતરો વન્દિત્વા આપુચ્છિત્વા સેસજનં અનુસાસિત્વા અસ્સુમુખેન નાનપ્પકારં પરિદેવન્તેન ઇત્થાગારાદિના મહાજનેન અનુગતો નગરા નિક્ખમ્મ તં જનં નિવત્તેતું અસક્કોન્તો મહામગ્ગે દણ્ડકેન તિરિયં લેખં કડ્ઢિત્વા ‘‘સચે મયિ સિનેહો અત્થિ, ઇમં મા અતિક્કમિંસૂ’’તિ આહ. મહાજનો સીલવતો તેજવન્તસ્સ આણં અતિક્કમિતું અસક્કોન્તો મહાસદ્દેન પરિદેવમાનો તં સીહવિજમ્ભિતેન ગચ્છન્તં ઓલોકેત્વા તસ્મિં દસ્સનૂપચારં અતિક્કન્તે એકરવં રવન્તો નગરં પાવિસિ. સોપિ આગતમગ્ગેનેવ તસ્સ સન્તિકં ગતો. તેન વુત્તં ‘‘અગમાસિ સો યત્થ પોરિસાદો’’તિ.
Tattha saccānurakkhamānoti saccaṃ anurakkhamāno. Agamāsīti taṃ rattiṃ nivesaneyeva vasitvā punadivase aruṇuggamanavelāya mātāpitaro vanditvā āpucchitvā sesajanaṃ anusāsitvā assumukhena nānappakāraṃ paridevantena itthāgārādinā mahājanena anugato nagarā nikkhamma taṃ janaṃ nivattetuṃ asakkonto mahāmagge daṇḍakena tiriyaṃ lekhaṃ kaḍḍhitvā ‘‘sace mayi sineho atthi, imaṃ mā atikkamiṃsū’’ti āha. Mahājano sīlavato tejavantassa āṇaṃ atikkamituṃ asakkonto mahāsaddena paridevamāno taṃ sīhavijambhitena gacchantaṃ oloketvā tasmiṃ dassanūpacāraṃ atikkante ekaravaṃ ravanto nagaraṃ pāvisi. Sopi āgatamaggeneva tassa santikaṃ gato. Tena vuttaṃ ‘‘agamāsi so yattha porisādo’’ti.
તતો પોરિસાદો ચિન્તેસિ – ‘‘સચે મમ સહાયો સુતસોમો આગન્તુકામો, આગચ્છતુ, અનાગન્તુકામો, અનાગચ્છતુ, રુક્ખદેવતા યં મય્હં ઇચ્છતિ , તં કરોતુ, ઇમે રાજાનો મારેત્વા પઞ્ચમધુરમંસેન બલિકમ્મં કરિસ્સામી’’તિ ચિતકં કત્વા અગ્ગિં જાલેત્વા ‘‘અઙ્ગારરાસિ તાવ હોતૂ’’તિ તસ્સ સૂલે તચ્છન્તસ્સ નિસિન્નકાલે સુતસોમો આગતો. અથ નં પોરિસાદો દિસ્વા તુટ્ઠચિત્તો, ‘‘સમ્મ, ગન્ત્વા કત્તબ્બકિચ્ચં તે કત’’ન્તિ પુચ્છિ. મહાસત્તો, ‘‘આમ મહારાજ, કસ્સપદસબલેન દેસિતા ગાથા મે સુતા, ધમ્મકથિકસ્સ ચ સક્કારો કતો, તસ્મા ગન્ત્વા કત્તબ્બકિચ્ચં કતં નામ હોતી’’તિ દસ્સેતું ગાથમાહ –
Tato porisādo cintesi – ‘‘sace mama sahāyo sutasomo āgantukāmo, āgacchatu, anāgantukāmo, anāgacchatu, rukkhadevatā yaṃ mayhaṃ icchati , taṃ karotu, ime rājāno māretvā pañcamadhuramaṃsena balikammaṃ karissāmī’’ti citakaṃ katvā aggiṃ jāletvā ‘‘aṅgārarāsi tāva hotū’’ti tassa sūle tacchantassa nisinnakāle sutasomo āgato. Atha naṃ porisādo disvā tuṭṭhacitto, ‘‘samma, gantvā kattabbakiccaṃ te kata’’nti pucchi. Mahāsatto, ‘‘āma mahārāja, kassapadasabalena desitā gāthā me sutā, dhammakathikassa ca sakkāro kato, tasmā gantvā kattabbakiccaṃ kataṃ nāma hotī’’ti dassetuṃ gāthamāha –
૪૨૪.
424.
‘‘કતો મયા સઙ્ગરો બ્રાહ્મણેન, રટ્ઠે સકે ઇસ્સરિયે ઠિતેન;
‘‘Kato mayā saṅgaro brāhmaṇena, raṭṭhe sake issariye ṭhitena;
તં સઙ્ગરં બ્રાહ્મણસપ્પદાય, સચ્ચાનુરક્ખી પુનરાગતોસ્મિ;
Taṃ saṅgaraṃ brāhmaṇasappadāya, saccānurakkhī punarāgatosmi;
યજસ્સુ યઞ્ઞં ખાદ મં પોરિસાદા’’તિ.
Yajassu yaññaṃ khāda maṃ porisādā’’ti.
તત્થ યજસ્સૂતિ મં મારેત્વા દેવતાય વા યઞ્ઞં યજસ્સુ, મંસં વા મે ખાદાહીતિ અત્થો.
Tattha yajassūti maṃ māretvā devatāya vā yaññaṃ yajassu, maṃsaṃ vā me khādāhīti attho.
તં સુત્વા પોરિસાદો ‘‘અયં રાજા ન ભાયતિ, વિગતમરણભયો હુત્વા કથેતિ, કિસ્સ નુ ખો એસ આનુભાવો’’તિ ચિન્તેત્વા ‘‘અઞ્ઞં નત્થિ, અયં ‘કસ્સપદસબલેન દેસિતા ગાથા મે સુતા’તિ વદતિ, તાસં એતેન આસુભાવેન ભવિતબ્બં, અહમ્પિ તં કથાપેત્વા તા ગાથાયો સોસ્સામિ, એવં અહમ્પિ નિબ્ભયો ભવિસ્સામી’’તિ સન્નિટ્ઠાનં કત્વા ગાથમાહ –
Taṃ sutvā porisādo ‘‘ayaṃ rājā na bhāyati, vigatamaraṇabhayo hutvā katheti, kissa nu kho esa ānubhāvo’’ti cintetvā ‘‘aññaṃ natthi, ayaṃ ‘kassapadasabalena desitā gāthā me sutā’ti vadati, tāsaṃ etena āsubhāvena bhavitabbaṃ, ahampi taṃ kathāpetvā tā gāthāyo sossāmi, evaṃ ahampi nibbhayo bhavissāmī’’ti sanniṭṭhānaṃ katvā gāthamāha –
૪૨૫.
425.
‘‘ન હાયતે ખાદિતં મય્હં પચ્છા, ચિતકા અયં તાવ સધૂમિકાવ;
‘‘Na hāyate khāditaṃ mayhaṃ pacchā, citakā ayaṃ tāva sadhūmikāva;
નિદ્ધૂમકે પચિતં સાધુપક્કં, સુણોમિ ગાથાયો સતારહાયો’’તિ.
Niddhūmake pacitaṃ sādhupakkaṃ, suṇomi gāthāyo satārahāyo’’ti.
તત્થ ખાદિતન્તિ ખાદનં. તં ખાદનં મય્હં પચ્છા વા પુરે વા ન પરિહાયતિ, પચ્છાપિ હિ ત્વં મયા ખાદિતબ્બોવ. નિદ્ધૂમકે પચિતન્તિ નિદ્ધૂમે નિજ્ઝાલે અગ્ગિમ્હિ પક્કમંસં સાધુપક્કં નામ હોતિ.
Tattha khāditanti khādanaṃ. Taṃ khādanaṃ mayhaṃ pacchā vā pure vā na parihāyati, pacchāpi hi tvaṃ mayā khāditabbova. Niddhūmake pacitanti niddhūme nijjhāle aggimhi pakkamaṃsaṃ sādhupakkaṃ nāma hoti.
તં સુત્વા મહાસત્તો ‘‘અયં પોરિસાદો પાપધમ્મો, ઇમં થોકં નિગ્ગહેત્વા લજ્જાપેત્વા કથેસ્સામી’’તિ ચિન્તેત્વા આહ –
Taṃ sutvā mahāsatto ‘‘ayaṃ porisādo pāpadhammo, imaṃ thokaṃ niggahetvā lajjāpetvā kathessāmī’’ti cintetvā āha –
૪૨૬.
426.
‘‘અધમ્મિકો ત્વં પોરિસાદકાસિ, રટ્ઠા ચ ભટ્ઠો ઉદરસ્સ હેતુ;
‘‘Adhammiko tvaṃ porisādakāsi, raṭṭhā ca bhaṭṭho udarassa hetu;
ધમ્મઞ્ચિમા અભિવદન્તિ ગાથા, ધમ્મો ચ અધમ્મો ચ કુહિં સમેતિ.
Dhammañcimā abhivadanti gāthā, dhammo ca adhammo ca kuhiṃ sameti.
૪૨૭.
427.
‘‘અધમ્મિકસ્સ લુદ્દસ્સ, નિચ્ચં લોહિતપાણિનો;
‘‘Adhammikassa luddassa, niccaṃ lohitapāṇino;
નત્થિ સચ્ચં કુતો ધમ્મો, કિં સુતેન કરિસ્સસી’’તિ.
Natthi saccaṃ kuto dhammo, kiṃ sutena karissasī’’ti.
તત્થ ધમ્મઞ્ચિમાતિ ઇમા ચ ગાથા નવલોકુત્તરધમ્મં અભિવદન્તિ. કુહિં સમેતીતિ કત્થ સમાગચ્છતિ. ધમ્મો હિ સુગતિં પાપેતિ નિબ્બાનં વા, અધમ્મો દુગ્ગતિં. કુતો ધમ્મોતિ વચીસચ્ચમત્તમ્પિ નત્થિ, કુતો ધમ્મો. કિં સુતેનાતિ ત્વં એતેન સુતેન કિં કરિસ્સસિ, મત્તિકાભાજનં વિય હિ સીહવસાય અભાજનં ત્વં ધમ્મસ્સ.
Tattha dhammañcimāti imā ca gāthā navalokuttaradhammaṃ abhivadanti. Kuhiṃ sametīti kattha samāgacchati. Dhammo hi sugatiṃ pāpeti nibbānaṃ vā, adhammo duggatiṃ. Kuto dhammoti vacīsaccamattampi natthi, kuto dhammo. Kiṃ sutenāti tvaṃ etena sutena kiṃ karissasi, mattikābhājanaṃ viya hi sīhavasāya abhājanaṃ tvaṃ dhammassa.
સો એવં કથિતેપિ નેવ કુજ્ઝિ. કસ્મા? મહાસત્તસ્સ મેત્તાભાવનાય મહત્તેન. અથ નં ‘‘કિં પન સમ્મ સુતસોમ અહમેવ અધમ્મિકો’’તિ વત્વા ગાથમાહ –
So evaṃ kathitepi neva kujjhi. Kasmā? Mahāsattassa mettābhāvanāya mahattena. Atha naṃ ‘‘kiṃ pana samma sutasoma ahameva adhammiko’’ti vatvā gāthamāha –
૪૨૮.
428.
‘‘યો મંસહેતુ મિગવં ચરેય્ય, યો વા હને પુરિસમત્તહેતુ;
‘‘Yo maṃsahetu migavaṃ careyya, yo vā hane purisamattahetu;
ઉભોપિ તે પેચ્ચ સમા ભવન્તિ, કસ્મા નો અધમ્મિકં બ્રૂસિ મં ત્વ’’ન્તિ.
Ubhopi te pecca samā bhavanti, kasmā no adhammikaṃ brūsi maṃ tva’’nti.
તત્થ કસ્મા નોતિ યે જમ્બુદીપતલે રાજાનો અલઙ્કતપટિયત્તા મહાબલપરિવારા રથવરગતા મિગવં ચરન્તા તિખિણેહિ સરેહિ મિગે વિજ્ઝિત્વા મારેન્તિ, તે અવત્વા કસ્મા ત્વં મઞ્ઞેવ અધમ્મિકન્તિ વદતિ. યદિ તે નિદ્દોસા, અહમ્પિ નિદ્દોસો એવાતિ દીપેતિ.
Tattha kasmā noti ye jambudīpatale rājāno alaṅkatapaṭiyattā mahābalaparivārā rathavaragatā migavaṃ carantā tikhiṇehi sarehi mige vijjhitvā mārenti, te avatvā kasmā tvaṃ maññeva adhammikanti vadati. Yadi te niddosā, ahampi niddoso evāti dīpeti.
તં સુત્વા મહાસત્તો તસ્સ લદ્ધિં ભિન્દન્તો ગાથમાહ –
Taṃ sutvā mahāsatto tassa laddhiṃ bhindanto gāthamāha –
૪૨૯.
429.
‘‘પઞ્ચ પઞ્ચ ન ખા ભક્ખા, ખત્તિયેન પજાનતા;
‘‘Pañca pañca na khā bhakkhā, khattiyena pajānatā;
અભક્ખં રાજ ભક્ખેસિ, તસ્મા અધમ્મિકો તુવ’’ન્તિ.
Abhakkhaṃ rāja bhakkhesi, tasmā adhammiko tuva’’nti.
તસ્સત્થો – સમ્મ પોરિસાદ, ખત્તિયેન નામ ખત્તિયધમ્મં જાનન્તેન પઞ્ચ પઞ્ચ હત્થિઆદયો દસેવ સત્તા મંસવસેન ન ખા ભક્ખા ન ખો ખાદિતબ્બયુત્તકા. ‘‘ન ખો’’ત્વેવ વા પાઠો. અપરો નયો ખત્તિયેન ખત્તિયધમ્મં જાનન્તેન પઞ્ચનખેસુ સત્તેસુ સસકો, સલ્લકો, ગોધા, કપિ કુમ્મોતિ ઇમે પઞ્ચેવ સત્તા ભક્ખિતબ્બયુત્તકા, ન અઞ્ઞે, ત્વં પન અભક્ખં મનુસ્સમંસં ભક્ખેસિ, તેન અધમ્મિકોતિ.
Tassattho – samma porisāda, khattiyena nāma khattiyadhammaṃ jānantena pañca pañca hatthiādayo daseva sattā maṃsavasena na khā bhakkhā na kho khāditabbayuttakā. ‘‘Na kho’’tveva vā pāṭho. Aparo nayo khattiyena khattiyadhammaṃ jānantena pañcanakhesu sattesu sasako, sallako, godhā, kapi kummoti ime pañceva sattā bhakkhitabbayuttakā, na aññe, tvaṃ pana abhakkhaṃ manussamaṃsaṃ bhakkhesi, tena adhammikoti.
ઇતિ સો નિગ્ગહં પત્વા અઞ્ઞં નિસ્સરણં અદિસ્વા અત્તનો પાપં પટિચ્છાદેન્તો ગાથમાહ –
Iti so niggahaṃ patvā aññaṃ nissaraṇaṃ adisvā attano pāpaṃ paṭicchādento gāthamāha –
૪૩૦.
430.
‘‘મુત્તો તુવં પોરિસાદસ્સ હત્થા, ગન્ત્વા સકં મન્દિરં કામકામી;
‘‘Mutto tuvaṃ porisādassa hatthā, gantvā sakaṃ mandiraṃ kāmakāmī;
અમિત્તહત્થં પુનરાગતોસિ, ન ખત્તધમ્મે કુસલોસિ રાજા’’તિ.
Amittahatthaṃ punarāgatosi, na khattadhamme kusalosi rājā’’ti.
તત્થ ન ખત્તધમ્મેતિ ત્વં ખત્તિયધમ્મસઙ્ખાતે નીતિસત્થે ન કુસલોસિ, અત્તનો અત્થાનત્થં ન જાનાસિ, અકારણેનેવ તે લોકે પણ્ડિતોતિ કિત્તિ પત્થટા, અહં પન તે પણ્ડિતભાવં ન પસ્સામિ ન જાનામિ, અતિબાલોસીહિ વદતિ.
Tattha na khattadhammeti tvaṃ khattiyadhammasaṅkhāte nītisatthe na kusalosi, attano atthānatthaṃ na jānāsi, akāraṇeneva te loke paṇḍitoti kitti patthaṭā, ahaṃ pana te paṇḍitabhāvaṃ na passāmi na jānāmi, atibālosīhi vadati.
અથ નં મહાસત્તો, ‘‘સમ્મ, ખત્તિયધમ્મે કુસલેન નામ માદિસેનેવ ભવિતબ્બં. અહઞ્હિ તં જાનામિ, ન પન તદત્થાય પટિપજ્જામી’’તિ વત્વા ગાથમાહ –
Atha naṃ mahāsatto, ‘‘samma, khattiyadhamme kusalena nāma mādiseneva bhavitabbaṃ. Ahañhi taṃ jānāmi, na pana tadatthāya paṭipajjāmī’’ti vatvā gāthamāha –
૪૩૧.
431.
‘‘યે ખત્તધમ્મે કુસલા ભવન્તિ, પાયેન તે નેરયિકા ભવન્તિ;
‘‘Ye khattadhamme kusalā bhavanti, pāyena te nerayikā bhavanti;
તસ્મા અહં ખત્તધમ્મં પહાય, સચ્ચાનુરક્ખી પુનરાગતોસ્મિ;
Tasmā ahaṃ khattadhammaṃ pahāya, saccānurakkhī punarāgatosmi;
યજસ્સુ યઞ્ઞં ખાદ મં પોરિસાદા’’તિ.
Yajassu yaññaṃ khāda maṃ porisādā’’ti.
તત્થ કુસલાતિ તદત્થાય પટિપજ્જનકુસલા. પાયેનાતિ યેભુય્યેન નેરયિકા. યે પન તત્થ ન નિબ્બત્તન્તિ, તે સેસાપાયેસુ નિબ્બત્તન્તિ.
Tattha kusalāti tadatthāya paṭipajjanakusalā. Pāyenāti yebhuyyena nerayikā. Ye pana tattha na nibbattanti, te sesāpāyesu nibbattanti.
પોરિસાદો આહ –
Porisādo āha –
૪૩૨.
432.
‘‘પાસાદવાસા પથવીગવાસ્સા, કામિત્થિયો કાસિકચન્દનઞ્ચ;
‘‘Pāsādavāsā pathavīgavāssā, kāmitthiyo kāsikacandanañca;
સબ્બં તહિં લભસિ સામિતાય, સચ્ચેન કિં પસ્સસિ આનિસંસ’’ન્તિ.
Sabbaṃ tahiṃ labhasi sāmitāya, saccena kiṃ passasi ānisaṃsa’’nti.
તત્થ પાસાદવાસાતિ, સમ્મ સુતસોમ, તવ તિણ્ણં ઉતૂનં અનુચ્છવિકા દિબ્બવિમાનકપ્પા તયો નિવાસપાસાદા. પથવીગવાસ્સાતિ પથવી ચ ગાવો ચ અસ્સા ચ બહૂ. કામિત્થિયોતિ કામવત્થુભૂતા ઇત્થિયો. કાસિકચન્દનઞ્ચાતિ કાસિકવત્થઞ્ચ લોહિતચન્દનઞ્ચ. સબ્બં તહિન્તિ એતઞ્ચ અઞ્ઞઞ્ચ ઉપભોગપરિભોગં સબ્બં ત્વં તહિં અત્તનો નગરે સામિતાય લભસિ, સામી હુત્વા યથા ઇચ્છસિ, તથા પરિભુઞ્જિતું લભતિ, સો ત્વં સબ્બમેતં પહાય સચ્ચાનુરક્ખી ઇધાગચ્છન્તો સચ્ચેન કિં આનિસંસં પસ્સસીતિ.
Tattha pāsādavāsāti, samma sutasoma, tava tiṇṇaṃ utūnaṃ anucchavikā dibbavimānakappā tayo nivāsapāsādā. Pathavīgavāssāti pathavī ca gāvo ca assā ca bahū. Kāmitthiyoti kāmavatthubhūtā itthiyo. Kāsikacandanañcāti kāsikavatthañca lohitacandanañca. Sabbaṃ tahinti etañca aññañca upabhogaparibhogaṃ sabbaṃ tvaṃ tahiṃ attano nagare sāmitāya labhasi, sāmī hutvā yathā icchasi, tathā paribhuñjituṃ labhati, so tvaṃ sabbametaṃ pahāya saccānurakkhī idhāgacchanto saccena kiṃ ānisaṃsaṃ passasīti.
બોધિસત્તો આહ –
Bodhisatto āha –
૪૩૩.
433.
‘‘યે કેચિમે અત્થિ રસા પથબ્યા, સચ્ચં તેસં સાદુતરં રસાનં;
‘‘Ye kecime atthi rasā pathabyā, saccaṃ tesaṃ sādutaraṃ rasānaṃ;
સચ્ચે ઠિતા સમણબ્રાહ્મણા ચ, તરન્તિ જાતિમરણસ્સ પાર’’ન્તિ.
Sacce ṭhitā samaṇabrāhmaṇā ca, taranti jātimaraṇassa pāra’’nti.
તત્થ સાદુતરન્તિ યસ્મા સબ્બેપિ રસા સત્તાનં સચ્ચકાલેયેવ પણીતા મધુરા હોન્તિ, તસ્મા સચ્ચં તેસં સાદુતરં રસાનં, યસ્મા વા વિરતિસચ્ચવચીસચ્ચે ઠિતા જાતિમરણસઙ્ખાતસ્સ તેભૂમકવટ્ટસ્સ પારં અમતમહાનિબ્બાનં તરન્તિ પાપુણન્તિ, તસ્માપિ તં સાદુતરન્તિ.
Tattha sādutaranti yasmā sabbepi rasā sattānaṃ saccakāleyeva paṇītā madhurā honti, tasmā saccaṃ tesaṃ sādutaraṃ rasānaṃ, yasmā vā viratisaccavacīsacce ṭhitā jātimaraṇasaṅkhātassa tebhūmakavaṭṭassa pāraṃ amatamahānibbānaṃ taranti pāpuṇanti, tasmāpi taṃ sādutaranti.
એવમસ્સ મહાસત્તો સચ્ચે આનિસંસં કથેસિ. તતો પોરિસાદો વિકસિતપદુમપુણ્ણચન્દસસ્સિરિકમેવસ્સ મુખં ઓલોકેત્વા ‘‘અયં સુતસોમો અઙ્ગારચિતકં મઞ્ચ સૂલં તચ્છન્તં પસ્સતિ, ચિત્તુત્રાસમત્તમ્પિસ્સ નત્થિ, કિં નુ ખો એસ સતારહગાથાનં આનુભાવો, ઉદાહુ સચ્ચસ્સ, અઞ્ઞસ્સેવ વા કસ્સચી’’તિ ચિન્તેત્વા ‘‘પુચ્છિસ્સામિ તાવ ન’’ન્તિ પુચ્છન્તો ગાથમાહ –
Evamassa mahāsatto sacce ānisaṃsaṃ kathesi. Tato porisādo vikasitapadumapuṇṇacandasassirikamevassa mukhaṃ oloketvā ‘‘ayaṃ sutasomo aṅgāracitakaṃ mañca sūlaṃ tacchantaṃ passati, cittutrāsamattampissa natthi, kiṃ nu kho esa satārahagāthānaṃ ānubhāvo, udāhu saccassa, aññasseva vā kassacī’’ti cintetvā ‘‘pucchissāmi tāva na’’nti pucchanto gāthamāha –
૪૩૪.
434.
‘‘મુત્તો તુવં પોરિસાદસ્સ હત્થા, ગન્ત્વા સકં મન્દિરં કામકામી;
‘‘Mutto tuvaṃ porisādassa hatthā, gantvā sakaṃ mandiraṃ kāmakāmī;
અમિત્તહત્થં પુનરાગતોસિ, ન હિ નૂન તે મરણભયં જનિન્દ;
Amittahatthaṃ punarāgatosi, na hi nūna te maraṇabhayaṃ janinda;
અલીનચિત્તો અસિ સચ્ચવાદી’’તિ.
Alīnacitto asi saccavādī’’ti.
મહાસત્તોપિસ્સ આચિક્ખન્તો આહ –
Mahāsattopissa ācikkhanto āha –
૪૩૫.
435.
‘‘કતા મે કલ્યાણા અનેકરૂપા, યઞ્ઞા યિટ્ઠા યે વિપુલા પસત્થા;
‘‘Katā me kalyāṇā anekarūpā, yaññā yiṭṭhā ye vipulā pasatthā;
વિસોધિતો પરલોકસ્સ મગ્ગો, ધમ્મે ઠિતો કો મરણસ્સ ભાયે.
Visodhito paralokassa maggo, dhamme ṭhito ko maraṇassa bhāye.
૪૩૬.
436.
‘‘કતા મે કલ્યાણા અનેકરૂપા, યઞ્ઞા યિટ્ઠા યે વિપુલા પસત્થા;
‘‘Katā me kalyāṇā anekarūpā, yaññā yiṭṭhā ye vipulā pasatthā;
અનાનુતપ્પં પરલોકં ગમિસ્સં, યજસ્સુ યઞ્ઞં અદ મં પોરિસાદ.
Anānutappaṃ paralokaṃ gamissaṃ, yajassu yaññaṃ ada maṃ porisāda.
૪૩૭.
437.
‘‘પિતા ચ માતા ચ ઉપટ્ઠિતા મે, ધમ્મેન મે ઇસ્સરિયં પસત્થં;
‘‘Pitā ca mātā ca upaṭṭhitā me, dhammena me issariyaṃ pasatthaṃ;
વિસોધિતો પરલોકસ્સ મગ્ગો, ધમ્મે ઠિતો કો મરણસ્સ ભાયે.
Visodhito paralokassa maggo, dhamme ṭhito ko maraṇassa bhāye.
૪૩૮.
438.
‘‘પિતા ચ માતા ચ ઉપટ્ઠિતા મે, ધમ્મેન મે ઇસ્સરિયં પસત્થં;
‘‘Pitā ca mātā ca upaṭṭhitā me, dhammena me issariyaṃ pasatthaṃ;
અનાનુતપ્પં પરલોકં ગમિસ્સં, યજસ્સુ યઞ્ઞં અદ મં પોરિસાદ.
Anānutappaṃ paralokaṃ gamissaṃ, yajassu yaññaṃ ada maṃ porisāda.
૪૩૯.
439.
‘‘ઞાતીસુ મિત્તેસુ કતા મે કારા, ધમ્મેન મે ઇસ્સરિયં પસત્થં;
‘‘Ñātīsu mittesu katā me kārā, dhammena me issariyaṃ pasatthaṃ;
વિસોધિતો પરલોકસ્સ મગ્ગો, ધમ્મે ઠિતો કો મરણસ્સ ભાયે.
Visodhito paralokassa maggo, dhamme ṭhito ko maraṇassa bhāye.
૪૪૦.
440.
‘‘ઞાતીસુ મિત્તેસુ કતા મે કારા, ધમ્મેન મે ઇસ્સરિયં પસત્થં;
‘‘Ñātīsu mittesu katā me kārā, dhammena me issariyaṃ pasatthaṃ;
અનાનુતપ્પં પરલોકં ગમિસ્સં, યજસ્સુ યઞ્ઞં અદ મં પોરિસાદ.
Anānutappaṃ paralokaṃ gamissaṃ, yajassu yaññaṃ ada maṃ porisāda.
૪૪૧.
441.
‘‘દિન્નં મે દાનં બહુધા બહૂનં, સન્તપ્પિતા સમણબ્રાહ્મણા ચ;
‘‘Dinnaṃ me dānaṃ bahudhā bahūnaṃ, santappitā samaṇabrāhmaṇā ca;
વિસોધિતો પરલોકસ્સ મગ્ગો, ધમ્મે ઠિતો કો મરણસ્સ ભાયે.
Visodhito paralokassa maggo, dhamme ṭhito ko maraṇassa bhāye.
૪૪૨.
442.
‘‘દિન્નં મે દાનં બહુધા બહૂનં, સન્તપ્પિતા સમણબ્રાહ્મણા ચ;
‘‘Dinnaṃ me dānaṃ bahudhā bahūnaṃ, santappitā samaṇabrāhmaṇā ca;
અનાનુતપ્પં પરલોકં ગમિસ્સં, યજસ્સુ યઞ્ઞં અદ મં પોરિસાદા’’તિ.
Anānutappaṃ paralokaṃ gamissaṃ, yajassu yaññaṃ ada maṃ porisādā’’ti.
તત્થ કલ્યાણાતિ કલ્યાણકમ્મા. અનેકરૂપાતિ દાનાદિવસેન અનેકવિધા. યઞ્ઞાતિ દસવિધદાનવત્થુપરિચ્ચાગવસેન અતિવિપુલા પણ્ડિતેહિ પસત્થા યઞ્ઞાપિ યિટ્ઠા પવત્તિતા. ધમ્મે ઠિતોતિ એવં ધમ્મે પતિટ્ઠિતો માદિસો કો નામ મરણસ્સ ભાયેય્ય. અનાનુતપ્પન્તિ અનાનુતપ્પમાનો. ધમ્મેન મે ઇસ્સરિયં પસત્થન્તિ દસવિધં રાજધમ્મં અકોપેત્વા ધમ્મેનેવ મયા રજ્જં પસાસિતં. કારાતિ ઞાતીસુ ઞાતિકિચ્ચાનિ, મિત્તેસુ ચ મિત્તકિચ્ચાનિ. દાનન્તિ સવત્થુકચેતના. બહુધાતિ બહૂહિ આકારેહિ. બહૂનન્તિ ન પઞ્ચન્નં, ન દસન્નં, સતસ્સપિ સહસ્સસ્સપિ સતસહસ્સસ્સપિ દિન્નમેવ. સન્તપ્પિતાતિ ગહિતગહિતભાજનાનિ પૂરેત્વા સુટ્ઠુ તપ્પિતા.
Tattha kalyāṇāti kalyāṇakammā. Anekarūpāti dānādivasena anekavidhā. Yaññāti dasavidhadānavatthupariccāgavasena ativipulā paṇḍitehi pasatthā yaññāpi yiṭṭhā pavattitā. Dhamme ṭhitoti evaṃ dhamme patiṭṭhito mādiso ko nāma maraṇassa bhāyeyya. Anānutappanti anānutappamāno. Dhammena me issariyaṃ pasatthanti dasavidhaṃ rājadhammaṃ akopetvā dhammeneva mayā rajjaṃ pasāsitaṃ. Kārāti ñātīsu ñātikiccāni, mittesu ca mittakiccāni. Dānanti savatthukacetanā. Bahudhāti bahūhi ākārehi. Bahūnanti na pañcannaṃ, na dasannaṃ, satassapi sahassassapi satasahassassapi dinnameva. Santappitāti gahitagahitabhājanāni pūretvā suṭṭhu tappitā.
તં સુત્વા પોરિસાદો ‘‘અયં સુતસોમમહારાજા સપ્પુરિસો ઞાણસમ્પન્નો મધુરધમ્મકથિકો, સચાહં એતં ખાદેય્યં, મુદ્ધા મે સત્તધા ફલેય્ય, પથવી વા પન મે વિવરં દદેય્યા’’તિ ભીતતસિતો હુત્વા, ‘‘સમ્મ, ન ત્વં મયા ખાદિતબ્બરૂપો’’તિ વત્વા ગાથમાહ –
Taṃ sutvā porisādo ‘‘ayaṃ sutasomamahārājā sappuriso ñāṇasampanno madhuradhammakathiko, sacāhaṃ etaṃ khādeyyaṃ, muddhā me sattadhā phaleyya, pathavī vā pana me vivaraṃ dadeyyā’’ti bhītatasito hutvā, ‘‘samma, na tvaṃ mayā khāditabbarūpo’’ti vatvā gāthamāha –
૪૪૩.
443.
‘‘વિસં પજાનં પુરિસો અદેય્ય, આસીવિસં જલિતમુગ્ગતેજં;
‘‘Visaṃ pajānaṃ puriso adeyya, āsīvisaṃ jalitamuggatejaṃ;
મુદ્ધાપિ તસ્સ વિફલેય્ય સત્તધા, યો તાદિસં સચ્ચવાદિં અદેય્યા’’તિ.
Muddhāpi tassa viphaleyya sattadhā, yo tādisaṃ saccavādiṃ adeyyā’’ti.
તત્થ વિસન્તિ તત્થેવ મારણસમત્થં હલાહલવિસં. જલિતન્તિ અત્તનો વિસતેજેન જલિતં તેનેવ ઉગ્ગતેજં અગ્ગિક્ખન્ધં વિય ચરન્તં આસીવિસં વા પન સો ગીવાય ગણ્હેય્ય.
Tattha visanti tattheva māraṇasamatthaṃ halāhalavisaṃ. Jalitanti attano visatejena jalitaṃ teneva uggatejaṃ aggikkhandhaṃ viya carantaṃ āsīvisaṃ vā pana so gīvāya gaṇheyya.
ઇતિ સો મહાસત્તં ‘‘હલાહલવિસસદિસો ત્વં, કો તં ખાદિસ્સતી’’તિ વત્વા ગાથા સોતુકામો તં યાચિત્વા તેન ધમ્મગારવજનનત્થં ‘‘એવરૂપાનં અનવજ્જગાથાનં ત્વં અભાજન’’ન્તિ પટિક્ખિત્તોપિ ‘‘સકલજમ્બુદીપે ઇમિના સદિસો પણ્ડિતો નત્થિ, અયં મમ હત્થા મુચ્ચિત્વા ગન્ત્વા તા ગાથા સુત્વા ધમ્મકથિકસ્સ સક્કારં કત્વા નલાટેન મચ્ચું આદાય પુનાગતો, અતિવિય સાધુરૂપા ગાથા ભવિસ્સન્તી’’તિ સુટ્ઠુતરં સઞ્જાતધમ્મસ્સવનાદરો હુત્વા તં યાચન્તો ગાથમાહ –
Iti so mahāsattaṃ ‘‘halāhalavisasadiso tvaṃ, ko taṃ khādissatī’’ti vatvā gāthā sotukāmo taṃ yācitvā tena dhammagāravajananatthaṃ ‘‘evarūpānaṃ anavajjagāthānaṃ tvaṃ abhājana’’nti paṭikkhittopi ‘‘sakalajambudīpe iminā sadiso paṇḍito natthi, ayaṃ mama hatthā muccitvā gantvā tā gāthā sutvā dhammakathikassa sakkāraṃ katvā nalāṭena maccuṃ ādāya punāgato, ativiya sādhurūpā gāthā bhavissantī’’ti suṭṭhutaraṃ sañjātadhammassavanādaro hutvā taṃ yācanto gāthamāha –
૪૪૪.
444.
‘‘સુત્વા ધમ્મં વિજાનન્તિ, નરા કલ્યાણપાપકં;
‘‘Sutvā dhammaṃ vijānanti, narā kalyāṇapāpakaṃ;
અપિ ગાથા સુણિત્વાન, ધમ્મે મે રમતે મનો’’તિ.
Api gāthā suṇitvāna, dhamme me ramate mano’’ti.
તસ્સત્થો – ‘‘સમ્મ સુતસોમ, નરા નામ ધમ્મં સુત્વા કલ્યાણમ્પિ પાપકમ્પિ જાનન્તિ, અપ્પેવ નામ તા ગાથા સુત્વા મમપિ કુસલકમ્મપથધમ્મે મનો રમેય્યા’’તિ.
Tassattho – ‘‘samma sutasoma, narā nāma dhammaṃ sutvā kalyāṇampi pāpakampi jānanti, appeva nāma tā gāthā sutvā mamapi kusalakammapathadhamme mano rameyyā’’ti.
અથ મહાસત્તો ‘‘સોતુકામો દાનિ પોરિસાદો, કથેસ્સામી’’તિ ચિન્તેત્વા ‘‘તેન હિ, સમ્મ, સાધુકં સુણાહી’’તિ તં ઓહિતસોતં કત્વા નન્દબ્રાહ્મણેન કથિતનિયામેનેવ ગાથાનં થુતિં કત્વા છસુ કામાવચરદેવેસુ એકકોલાહલં કત્વા દેવતાસુ સાધુકારં દદમાનાસુ પોરિસાદસ્સ ધમ્મં કથેસિ –
Atha mahāsatto ‘‘sotukāmo dāni porisādo, kathessāmī’’ti cintetvā ‘‘tena hi, samma, sādhukaṃ suṇāhī’’ti taṃ ohitasotaṃ katvā nandabrāhmaṇena kathitaniyāmeneva gāthānaṃ thutiṃ katvā chasu kāmāvacaradevesu ekakolāhalaṃ katvā devatāsu sādhukāraṃ dadamānāsu porisādassa dhammaṃ kathesi –
૪૪૫.
445.
‘‘સકિદેવ મહારાજ, સબ્ભિ હોતિ સમાગમો;
‘‘Sakideva mahārāja, sabbhi hoti samāgamo;
સા નં સઙ્ગતિ પાલેતિ, નાસબ્ભિ બહુ સઙ્ગમો.
Sā naṃ saṅgati pāleti, nāsabbhi bahu saṅgamo.
૪૪૬.
446.
‘‘સબ્ભિરેવ સમાસેથ, સબ્ભિ કુબ્બેથ સન્થવં;
‘‘Sabbhireva samāsetha, sabbhi kubbetha santhavaṃ;
સતં સન્ધમ્મમઞ્ઞાય, સેય્યો હોતિ ન પાપિયો.
Sataṃ sandhammamaññāya, seyyo hoti na pāpiyo.
૪૪૭.
447.
‘‘જીરન્તિ વે રાજરથા સુચિત્તા, અથો સરીરમ્પિ જરં ઉપેતિ;
‘‘Jīranti ve rājarathā sucittā, atho sarīrampi jaraṃ upeti;
સતઞ્ચ ધમ્મો ન જરં ઉપેતિ, સન્તો હવે સબ્ભિ પવેદયન્તિ.
Satañca dhammo na jaraṃ upeti, santo have sabbhi pavedayanti.
૪૪૮.
448.
‘‘નભઞ્ચ દૂરે પથવી ચ દૂરે, પારં સમુદ્દસ્સ તદાહુ દૂરે;
‘‘Nabhañca dūre pathavī ca dūre, pāraṃ samuddassa tadāhu dūre;
તતો હવે દૂરતરં વદન્તિ, સતઞ્ચ ધમ્મો અસતઞ્ચ રાજા’’તિ.
Tato have dūrataraṃ vadanti, satañca dhammo asatañca rājā’’ti.
તસ્સ તેન સુકથિતત્તા ચેવ અત્તનો પણ્ડિતભાવેન ચ તા ગાથા સબ્બઞ્ઞુબુદ્ધકથિતા વિયાતિ ચિન્તેન્તસ્સ સકલસરીરં પઞ્ચવણ્ણાય પીતિયા પરિપૂરિ, બોધિસત્તે મુદુચિત્તં અહોસિ, સેતચ્છત્તદાયકં પિતરં વિય નં અમઞ્ઞિ. સો ‘‘અહં સુતસોમસ્સ દાતબ્બં કિઞ્ચિ હિરઞ્ઞસુવણ્ણં ન પસ્સામિ, એકેકાય પનસ્સ ગાથાય એકેકં વરં દસ્સામી’’તિ ચિન્તેત્વા ગાથમાહ –
Tassa tena sukathitattā ceva attano paṇḍitabhāvena ca tā gāthā sabbaññubuddhakathitā viyāti cintentassa sakalasarīraṃ pañcavaṇṇāya pītiyā paripūri, bodhisatte muducittaṃ ahosi, setacchattadāyakaṃ pitaraṃ viya naṃ amaññi. So ‘‘ahaṃ sutasomassa dātabbaṃ kiñci hiraññasuvaṇṇaṃ na passāmi, ekekāya panassa gāthāya ekekaṃ varaṃ dassāmī’’ti cintetvā gāthamāha –
૪૪૯.
449.
‘‘ગાથા ઇમા અત્થવતી સુબ્યઞ્જના, સુભાસિતા તુય્હ જનિન્દ સુત્વા;
‘‘Gāthā imā atthavatī subyañjanā, subhāsitā tuyha janinda sutvā;
આનન્દિ વિત્તો સુમનો પતીતો, ચત્તારિ તે સમ્મ વરે દદામી’’તિ.
Ānandi vitto sumano patīto, cattāri te samma vare dadāmī’’ti.
તત્થ આનન્દીતિ આનન્દજાતો. સેસાનિ તસ્સેવ વેવચનાનિ. ચત્તારોપિ હેતે તુટ્ઠાકારા એવ.
Tattha ānandīti ānandajāto. Sesāni tasseva vevacanāni. Cattāropi hete tuṭṭhākārā eva.
અથ નં મહાસત્તો ‘‘કિં નામ ત્વં વરં દસ્સસી’’તિ અપસાદેન્તો ગાથમાહ –
Atha naṃ mahāsatto ‘‘kiṃ nāma tvaṃ varaṃ dassasī’’ti apasādento gāthamāha –
૪૫૦.
450.
‘‘યો નત્તનો મરણં બુજ્ઝસિ તુવં, હિતાહિતં વિનિપાતઞ્ચ સગ્ગં;
‘‘Yo nattano maraṇaṃ bujjhasi tuvaṃ, hitāhitaṃ vinipātañca saggaṃ;
ગિદ્ધો રસે દુચ્ચરિતે નિવિટ્ઠો, કિં ત્વં વરં દસ્સસિ પાપધમ્મ.
Giddho rase duccarite niviṭṭho, kiṃ tvaṃ varaṃ dassasi pāpadhamma.
૪૫૧.
451.
‘‘અહઞ્ચ તં ‘દેહિ વર’ન્તિ વજ્જં, ત્વં ચાપિ દત્વા ન અવાકરેય્ય;
‘‘Ahañca taṃ ‘dehi vara’nti vajjaṃ, tvaṃ cāpi datvā na avākareyya;
સન્દિટ્ઠિકં કલહમિમં વિવાદં, કો પણ્ડિતો જાનમુપબ્બજેય્યા’’તિ.
Sandiṭṭhikaṃ kalahamimaṃ vivādaṃ, ko paṇḍito jānamupabbajeyyā’’ti.
તત્થ યોતિ યો ત્વં ‘‘મરણધમ્મોહમસ્મી’’તિ અત્તનોપિ મરણં ન બુજ્ઝસિ ન જાનાસિ, પાપકમ્મમેવ કરોસિ. હિતાહિતન્તિ ‘‘ઇદં મે કમ્મં હિતં, ઇદં અહિતં, ઇદં વિનિપાતં નેસ્સતિ, ઇદં સગ્ગ’’ન્તિ ન જાનાસિ. રસેતિ મનુસ્સમંસરસે. વજ્જન્તિ વદેય્યં. ન અવાકરેય્યાતિ વાચાય દત્વા ‘‘દેહિ મે વર’’ન્તિ વુચ્ચમાનો ન અવાકરેય્યાસિ ન દદેય્યાસિ. ઉપબ્બજેય્યાતિ કો ઇમં કલહં પણ્ડિતો ઉપગચ્છેય્ય.
Tattha yoti yo tvaṃ ‘‘maraṇadhammohamasmī’’ti attanopi maraṇaṃ na bujjhasi na jānāsi, pāpakammameva karosi. Hitāhitanti ‘‘idaṃ me kammaṃ hitaṃ, idaṃ ahitaṃ, idaṃ vinipātaṃ nessati, idaṃ sagga’’nti na jānāsi. Raseti manussamaṃsarase. Vajjanti vadeyyaṃ. Na avākareyyāti vācāya datvā ‘‘dehi me vara’’nti vuccamāno na avākareyyāsi na dadeyyāsi. Upabbajeyyāti ko imaṃ kalahaṃ paṇḍito upagaccheyya.
તતો પોરિસાદો ‘‘નાયં મય્હં સદ્દહતિ, સદ્દહાપેસ્સામિ ન’’ન્તિ ગાથમાહ –
Tato porisādo ‘‘nāyaṃ mayhaṃ saddahati, saddahāpessāmi na’’nti gāthamāha –
૪૫૨.
452.
‘‘ન તં વરં અરહતિ જન્તુ દાતું, યં વાપિ દત્વા ન અવાકરેય્ય;
‘‘Na taṃ varaṃ arahati jantu dātuṃ, yaṃ vāpi datvā na avākareyya;
વરસ્સુ સમ્મ અવિકમ્પમાનો, પાણં ચજિત્વાનપિ દસ્સમેવા’’તિ.
Varassu samma avikampamāno, pāṇaṃ cajitvānapi dassamevā’’ti.
તત્થ અવિકમ્પમાનોતિ અનોલીયમાનો.
Tattha avikampamānoti anolīyamāno.
અથ મહાસત્તો ‘‘અયં અતિવિય સૂરો હુત્વા કથેતિ, કરિસ્સતિ મે વચનં, વરં ગણ્હિસ્સામિ, સચે પન ‘‘મનુસ્સમંસં ન ખાદિતબ્બ’ન્તિ પઠમમેવ વરં વારયિસ્સં, અતિવિય કિલમિસ્સતિ, પઠમં અઞ્ઞે તયો વરે ગહેત્વા પચ્છા એતં ગણ્હિસ્સામી’’તિ ચિન્તેત્વા આહ –
Atha mahāsatto ‘‘ayaṃ ativiya sūro hutvā katheti, karissati me vacanaṃ, varaṃ gaṇhissāmi, sace pana ‘‘manussamaṃsaṃ na khāditabba’nti paṭhamameva varaṃ vārayissaṃ, ativiya kilamissati, paṭhamaṃ aññe tayo vare gahetvā pacchā etaṃ gaṇhissāmī’’ti cintetvā āha –
૪૫૩.
453.
‘‘અરિયસ્સ અરિયેન સમેતિ સખ્યં, પઞ્ઞસ્સ પઞ્ઞાણવતા સમેતિ;
‘‘Ariyassa ariyena sameti sakhyaṃ, paññassa paññāṇavatā sameti;
પસ્સેય્ય તં વસ્સસતં અરોગં, એતં વરાનં પઠમં વરામી’’તિ.
Passeyya taṃ vassasataṃ arogaṃ, etaṃ varānaṃ paṭhamaṃ varāmī’’ti.
તત્થ અરિયસ્સાતિ આચારઅરિયસ્સ. સખ્યન્તિ સખિધમ્મો મિત્તધમ્મો. પઞ્ઞાણવતાતિ ઞાણસમ્પન્નેન. સમેતીતિ ગઙ્ગોદકં વિય યમુનોદકેન સંસન્દતિ. ધાતુસો હિ સત્તા સંસન્દન્તિ. પસ્સેય્ય તન્તિ સુતસોમો પોરિસાદસ્સ ચિરં જીવિતં ઇચ્છન્તો વિય પઠમં અત્તનો જીવિતવરં યાચતિ. પણ્ડિતસ્સ હિ ‘‘મમ જીવિતં દેહી’’તિ વત્તું અયુત્તં, અપિચ સો ‘મય્હમેવ એસ આરોગ્યં ઇચ્છતી’તિ ચિન્તેત્વા તુસ્સિસ્સતીતિ એવમાહ.
Tattha ariyassāti ācāraariyassa. Sakhyanti sakhidhammo mittadhammo. Paññāṇavatāti ñāṇasampannena. Sametīti gaṅgodakaṃ viya yamunodakena saṃsandati. Dhātuso hi sattā saṃsandanti. Passeyya tanti sutasomo porisādassa ciraṃ jīvitaṃ icchanto viya paṭhamaṃ attano jīvitavaraṃ yācati. Paṇḍitassa hi ‘‘mama jīvitaṃ dehī’’ti vattuṃ ayuttaṃ, apica so ‘mayhameva esa ārogyaṃ icchatī’ti cintetvā tussissatīti evamāha.
સોપિ તં સુત્વાવ ‘‘અયં ઇસ્સરિયા ધંસેત્વા ઇદાનિ મંસં ખાદિતુકામસ્સ એવં મહાઅનત્થકરસ્સ મહાચોરસ્સ મય્હમેવ જીવિતં ઇચ્છતિ, અહો મમ હિતકામો’’તિ તુટ્ઠમાનસો વઞ્ચેત્વા વરસ્સ ગહિતભાવં અજાનિત્વા તં વરં દદમાનો ગાથમાહ –
Sopi taṃ sutvāva ‘‘ayaṃ issariyā dhaṃsetvā idāni maṃsaṃ khāditukāmassa evaṃ mahāanatthakarassa mahācorassa mayhameva jīvitaṃ icchati, aho mama hitakāmo’’ti tuṭṭhamānaso vañcetvā varassa gahitabhāvaṃ ajānitvā taṃ varaṃ dadamāno gāthamāha –
૪૫૪.
454.
‘‘અરિયસ્સ અરિયેન સમેતિ સખ્યં, પઞ્ઞસ્સ પઞ્ઞાણવતા સમેતિ;
‘‘Ariyassa ariyena sameti sakhyaṃ, paññassa paññāṇavatā sameti;
પસ્સાસિ મં વસ્સસતં અરોગં, એતં વરાનં પઠમં દદામી’’તિ.
Passāsi maṃ vassasataṃ arogaṃ, etaṃ varānaṃ paṭhamaṃ dadāmī’’ti.
તત્થ વરાનન્તિ ચતુન્નં વરાનં પઠમં.
Tattha varānanti catunnaṃ varānaṃ paṭhamaṃ.
તતો બોધિસત્તો આહ –
Tato bodhisatto āha –
૪૫૫.
455.
‘‘યે ખત્તિયાસે ઇધ ભૂમિપાલા, મુદ્ધાભિસિત્તા કતનામધેય્યા;
‘‘Ye khattiyāse idha bhūmipālā, muddhābhisittā katanāmadheyyā;
ન તાદિસે ભૂમિપતી અદેસિ, એતં વરાનં દુતિયં વરામી’’તિ.
Na tādise bhūmipatī adesi, etaṃ varānaṃ dutiyaṃ varāmī’’ti.
તત્થ કતનામધેય્યાતિ મુદ્ધનિ અભિસિત્તત્તાવ ‘‘મુદ્ધાભિસિત્તા’’તિ કતનામધેય્યા. ન તાદિસેતિ તાદિસે ખત્તિયે ન અદેસિ મા ખાદિ.
Tattha katanāmadheyyāti muddhani abhisittattāva ‘‘muddhābhisittā’’ti katanāmadheyyā. Na tādiseti tādise khattiye na adesi mā khādi.
ઇતિ સો દુતિયં વરં ગણ્હન્તો પરોસતાનં ખત્તિયાનં જીવિતવરં ગણ્હિ. પોરિસાદોપિસ્સ દદમાનો આહ –
Iti so dutiyaṃ varaṃ gaṇhanto parosatānaṃ khattiyānaṃ jīvitavaraṃ gaṇhi. Porisādopissa dadamāno āha –
૪૫૬.
456.
‘‘યે ખત્તિયાસે ઇધ ભૂમિપાલા, મુદ્ધાભિસિત્તા કતનામધેય્યા;
‘‘Ye khattiyāse idha bhūmipālā, muddhābhisittā katanāmadheyyā;
ન તાદિસે ભૂમિપતી અદેમિ, એતં વરાનં દુતિયં દદામી’’તિ.
Na tādise bhūmipatī ademi, etaṃ varānaṃ dutiyaṃ dadāmī’’ti.
કિં પન તે તેસં સદ્દં સુણન્તિ, ન સુણન્તીતિ? ન સબ્બં સુણન્તિ. પોરિસાદેન હિ રુક્ખસ્સ ધૂમજાલઉપદ્દવભયેન પટિક્કમિત્વા અગ્ગિ કતો, અગ્ગિનો ચ રુક્ખસ્સ ચ અન્તરે નિસીદિત્વા મહાસત્તો તેન સદ્ધિં કથેસિ, તસ્મા સબ્બં અસુત્વા ઉપડ્ઢુપડ્ઢં સુણિંસુ. તે ‘‘ઇદાનિ સુતસોમો પોરિસાદં દમેસ્સતિ, મા ભાયથા’’તિ અઞ્ઞમઞ્ઞં સમસ્સાસેસું. તસ્મિં ખણે મહાસત્તો ઇમં ગાથમાહ –
Kiṃ pana te tesaṃ saddaṃ suṇanti, na suṇantīti? Na sabbaṃ suṇanti. Porisādena hi rukkhassa dhūmajālaupaddavabhayena paṭikkamitvā aggi kato, aggino ca rukkhassa ca antare nisīditvā mahāsatto tena saddhiṃ kathesi, tasmā sabbaṃ asutvā upaḍḍhupaḍḍhaṃ suṇiṃsu. Te ‘‘idāni sutasomo porisādaṃ damessati, mā bhāyathā’’ti aññamaññaṃ samassāsesuṃ. Tasmiṃ khaṇe mahāsatto imaṃ gāthamāha –
૪૫૭.
457.
‘‘પરોસતં ખત્તિયા તે ગહીતા, તલાવુતા અસ્સુમુખા રુદન્તા;
‘‘Parosataṃ khattiyā te gahītā, talāvutā assumukhā rudantā;
સકે તે રટ્ઠે પટિપાદયાહિ, એતં વરાનં તતિયં વરામી’’તિ.
Sake te raṭṭhe paṭipādayāhi, etaṃ varānaṃ tatiyaṃ varāmī’’ti.
તત્થ પરોસતન્તિ અતિરેકસતં. તે ગહીતાતિ તયા ગહિતા. તલાવુતાતિ હત્થતલેસુ આવુતા.
Tattha parosatanti atirekasataṃ. Te gahītāti tayā gahitā. Talāvutāti hatthatalesu āvutā.
ઇતિ મહાસત્તો તતિયં વરં ગણ્હન્તો તેસં ખત્તિયાનં સકરટ્ઠનિય્યાતનવરં ગણ્હિ. કિંકારણા? સો અખાદન્તોપિ વેરભયેન સબ્બે તે દાસે કત્વા અરઞ્ઞેયેવ વાસેય્ય, મારેત્વા વા છડ્ડેય્ય, પચ્ચન્તં નેત્વા વા વિક્કિણેય્ય, તસ્મા તેસં સકરટ્ઠનિય્યાતનવરં ગણ્હિ. ઇતરોપિસ્સ દદમાનો ઇમં ગાથમાહ –
Iti mahāsatto tatiyaṃ varaṃ gaṇhanto tesaṃ khattiyānaṃ sakaraṭṭhaniyyātanavaraṃ gaṇhi. Kiṃkāraṇā? So akhādantopi verabhayena sabbe te dāse katvā araññeyeva vāseyya, māretvā vā chaḍḍeyya, paccantaṃ netvā vā vikkiṇeyya, tasmā tesaṃ sakaraṭṭhaniyyātanavaraṃ gaṇhi. Itaropissa dadamāno imaṃ gāthamāha –
૪૫૮.
458.
‘‘પરોસતં ખત્તિયા મે ગહીતા, તલાવુતા અસ્સુમુખા રુદન્તા;
‘‘Parosataṃ khattiyā me gahītā, talāvutā assumukhā rudantā;
સકે તે રટ્ઠે પટિપાદયામિ, એતં વરાનં તતિયં દદામી’’તિ.
Sake te raṭṭhe paṭipādayāmi, etaṃ varānaṃ tatiyaṃ dadāmī’’ti.
ચતુત્થં પન વરં ગણ્હન્તો બોધિસત્તો ઇમં ગાથમાહ –
Catutthaṃ pana varaṃ gaṇhanto bodhisatto imaṃ gāthamāha –
૪૫૯.
459.
‘‘છિદ્દં તે રટ્ઠં બ્યથિતા ભયા હિ, પુથૂ નરા લેણમનુપ્પવિટ્ઠા;
‘‘Chiddaṃ te raṭṭhaṃ byathitā bhayā hi, puthū narā leṇamanuppaviṭṭhā;
મનુસ્સમંસં વિરમેહિ રાજ, એતં વરાનં ચતુત્થં વરામી’’તિ.
Manussamaṃsaṃ viramehi rāja, etaṃ varānaṃ catutthaṃ varāmī’’ti.
તત્થ છિદ્દન્તિ ન ઘનવાસં તત્થ તત્થ ગામાદીનં ઉટ્ઠિતત્તા સવિવરં. બ્યથિતા ભયાહીતિ ‘‘પોરિસાદો ઇદાનિ આગમિસ્સતી’’તિ તવ ભયેન કમ્પિતા. લેણમનુપ્પવિટ્ઠાતિ દારકે હત્થેસુ ગહેત્વા તિણગહનાદિનિલીયનટ્ઠાનં પવિટ્ઠા. મનુસ્સમંસન્તિ દુગ્ગન્ધં જેગુચ્છં પટિક્કૂલં મનુસ્સમંસં પજહ. નિસ્સક્કત્થે વા ઉપયોગં, મનુસ્સમંસતો વિરમાહીતિ અત્થો.
Tattha chiddanti na ghanavāsaṃ tattha tattha gāmādīnaṃ uṭṭhitattā savivaraṃ. Byathitā bhayāhīti ‘‘porisādo idāni āgamissatī’’ti tava bhayena kampitā. Leṇamanuppaviṭṭhāti dārake hatthesu gahetvā tiṇagahanādinilīyanaṭṭhānaṃ paviṭṭhā. Manussamaṃsanti duggandhaṃ jegucchaṃ paṭikkūlaṃ manussamaṃsaṃ pajaha. Nissakkatthe vā upayogaṃ, manussamaṃsato viramāhīti attho.
એવં વુત્તે પોરિસાદો પાણિં પહરિત્વા હસન્તો ‘‘સમ્મ સુતસોમ કિં નામેતં કથેસિ, કથાહં તુમ્હાકં એતં વરં દસ્સામિ, સચે ગણ્હિતુકામો, અઞ્ઞં ગણ્હાહી’’તિ વત્વા ગાથમાહ –
Evaṃ vutte porisādo pāṇiṃ paharitvā hasanto ‘‘samma sutasoma kiṃ nāmetaṃ kathesi, kathāhaṃ tumhākaṃ etaṃ varaṃ dassāmi, sace gaṇhitukāmo, aññaṃ gaṇhāhī’’ti vatvā gāthamāha –
૪૬૦.
460.
‘‘અદ્ધા હિ સો ભક્ખો મમ મનાપો, એતસ્સ હેતુમ્હિ વનં પવિટ્ઠો;
‘‘Addhā hi so bhakkho mama manāpo, etassa hetumhi vanaṃ paviṭṭho;
સોહં કથં એત્તો ઉપારમેય્યં, અઞ્ઞં વરાનં ચતુત્થં વરસ્સૂ’’તિ.
Sohaṃ kathaṃ etto upārameyyaṃ, aññaṃ varānaṃ catutthaṃ varassū’’ti.
તત્થ વનન્તિ રજ્જં પહાય ઇમં વનં પવિટ્ઠો.
Tattha vananti rajjaṃ pahāya imaṃ vanaṃ paviṭṭho.
અથ નં મહાસત્તો ‘‘ત્વં ‘મનુસ્સમંસસ્સ પિયતરત્તા તતો વિરમિતું ન સક્કોમી’’તિ વદસિ. યો હિ પિયં નિસ્સાય પાપં કરોતિ, અયં બાલો’’તિ વત્વા ગાથમાહ –
Atha naṃ mahāsatto ‘‘tvaṃ ‘manussamaṃsassa piyatarattā tato viramituṃ na sakkomī’’ti vadasi. Yo hi piyaṃ nissāya pāpaṃ karoti, ayaṃ bālo’’ti vatvā gāthamāha –
૪૬૧.
461.
‘‘ન વે ‘પિયં મે’તિ જનિન્દ તાદિસો, અત્તં નિરંકચ્ચ પિયાનિ સેવતિ;
‘‘Na ve ‘piyaṃ me’ti janinda tādiso, attaṃ niraṃkacca piyāni sevati;
અત્તાવ સેય્યો પરમા ચ સેય્યો, લબ્ભા પિયા ઓચિતત્થેન પચ્છા’’તિ.
Attāva seyyo paramā ca seyyo, labbhā piyā ocitatthena pacchā’’ti.
તત્થ તાદિસોતિ જનિન્દ તાદિસો યુવા અભિરૂપો મહાયસો ‘‘ઇદં નામ મે પિય’’ન્તિ પિયવત્થુલોભેન તત્થ અત્તાનં નિરંકત્વા સબ્બસુગતીહિ ચેવ સુખવિસેસેહિ ચ ચવિત્વા નિરયે પાતેત્વા ન વે પિયાનિ સેવતિ. પરમા ચ સેય્યોતિ પુરિસસ્સ હિ પરમા પિયવત્થુમ્હા અત્તાવ વરતરો. કિંકારણા? લબ્ભા પિયાતિ, પિયા નામ વિસયવસેન ચેવ પુઞ્ઞેન ચ ઓચિતત્થેન વડ્ઢિતત્થેન દિટ્ઠધમ્મે ચેવ પરત્થ ચ દેવમનુસ્સસમ્પત્તિં પત્વા સક્કા લદ્ધું.
Tattha tādisoti janinda tādiso yuvā abhirūpo mahāyaso ‘‘idaṃ nāma me piya’’nti piyavatthulobhena tattha attānaṃ niraṃkatvā sabbasugatīhi ceva sukhavisesehi ca cavitvā niraye pātetvā na ve piyāni sevati. Paramā ca seyyoti purisassa hi paramā piyavatthumhā attāva varataro. Kiṃkāraṇā? Labbhā piyāti, piyā nāma visayavasena ceva puññena ca ocitatthena vaḍḍhitatthena diṭṭhadhamme ceva parattha ca devamanussasampattiṃ patvā sakkā laddhuṃ.
એવં વુત્તે પોરિસાદો ભયપ્પત્તો હુત્વા ‘‘અહં સુતસોમેન ગહિતં વરં વિસ્સજ્જાપેતુમ્પિ મનુસ્સમંસતો વિરમિતુમ્પિ ન સક્કોમિ, કિં નુ ખો કરિસ્સામી’’તિ અસ્સુપુણ્ણેહિ નેત્તેહિ ગાથમાહ –
Evaṃ vutte porisādo bhayappatto hutvā ‘‘ahaṃ sutasomena gahitaṃ varaṃ vissajjāpetumpi manussamaṃsato viramitumpi na sakkomi, kiṃ nu kho karissāmī’’ti assupuṇṇehi nettehi gāthamāha –
૪૬૨.
462.
‘‘પિયં મે માનુસં મંસં, સુતસોમ વિજાનહિ;
‘‘Piyaṃ me mānusaṃ maṃsaṃ, sutasoma vijānahi;
નમ્હિ સક્કા નિવારેતું, અઞ્ઞં વરં સમ્મ વરસ્સૂ’’તિ.
Namhi sakkā nivāretuṃ, aññaṃ varaṃ samma varassū’’ti.
તત્થ વિજાનહીતિ ત્વમ્પિ જાનાહિ.
Tattha vijānahīti tvampi jānāhi.
તતો બોધિસત્તો આહ –
Tato bodhisatto āha –
૪૬૩.
463.
‘‘યો વે ‘પિયં મે’તિ પિયાનુરક્ખી, અત્તં નિરંકચ્ચ પિયાનિ સેવતિ;
‘‘Yo ve ‘piyaṃ me’ti piyānurakkhī, attaṃ niraṃkacca piyāni sevati;
સોણ્ડોવ પિત્વા વિસમિસ્સપાનં, તેનેવ સો હોતિ દુક્ખી પરત્થ.
Soṇḍova pitvā visamissapānaṃ, teneva so hoti dukkhī parattha.
૪૬૪.
464.
‘‘યો ચીધ સઙ્ખાય પિયાનિ હિત્વા, કિચ્છેનપિ સેવતિ અરિયધમ્મે;
‘‘Yo cīdha saṅkhāya piyāni hitvā, kicchenapi sevati ariyadhamme;
દુક્ખિતોવ પિત્વાન યથોસધાનિ, તેનેવ સો હોતિ સુખી પરત્થા’’તિ.
Dukkhitova pitvāna yathosadhāni, teneva so hoti sukhī paratthā’’ti.
તત્થ યો વેતિ, સમ્મ પોરિસાદ, યો પુરિસો ‘‘ઇદં મે પિય’’ન્તિ પાપકિરિયાય અત્તાનં નિરંકત્વા પિયાનિ વત્થૂનિ સેવતિ, સો સુરાપેમેન વિસમિસ્સં સુરં પિત્વા સોણ્ડો વિય તેન પાપકમ્મેન પરત્થ નિરયાદીસુ દુક્ખી હોતિ. સઙ્ખાયાતિ જાનિત્વા તુલેત્વા. પિયાનિ હિત્વાતિ અધમ્મપટિસંયુત્તાનિ પિયાનિ છડ્ડેત્વા.
Tattha yo veti, samma porisāda, yo puriso ‘‘idaṃ me piya’’nti pāpakiriyāya attānaṃ niraṃkatvā piyāni vatthūni sevati, so surāpemena visamissaṃ suraṃ pitvā soṇḍo viya tena pāpakammena parattha nirayādīsu dukkhī hoti. Saṅkhāyāti jānitvā tuletvā. Piyāni hitvāti adhammapaṭisaṃyuttāni piyāni chaḍḍetvā.
એવં વુત્તે પોરિસાદો કલૂનં પરિદેવન્તો ગાથમાહ –
Evaṃ vutte porisādo kalūnaṃ paridevanto gāthamāha –
૪૬૫.
465.
‘‘ઓહાયહં પિતરં માતરઞ્ચ, મનાપિયે કામગુણે ચ પઞ્ચ;
‘‘Ohāyahaṃ pitaraṃ mātarañca, manāpiye kāmaguṇe ca pañca;
એતસ્સ હેતુમ્હિ વનં પવિટ્ઠો, તં તે વરં કિન્તિ મહં દદામી’’તિ.
Etassa hetumhi vanaṃ paviṭṭho, taṃ te varaṃ kinti mahaṃ dadāmī’’ti.
તત્થ એતસ્સાતિ મનુસ્સમંસસ્સ. કિન્તિ મહન્તિ કિન્તિ કત્વા અહં તં વરં દેમિ.
Tattha etassāti manussamaṃsassa. Kinti mahanti kinti katvā ahaṃ taṃ varaṃ demi.
તતો મહાસત્તો ઇમં ગાથમાહ –
Tato mahāsatto imaṃ gāthamāha –
૪૬૬.
466.
‘‘ન પણ્ડિતા દિગુણમાહુ વાક્યં, સચ્ચપ્પટિઞ્ઞાવ ભવન્તિ સન્તો;
‘‘Na paṇḍitā diguṇamāhu vākyaṃ, saccappaṭiññāva bhavanti santo;
‘વરસ્સુ સમ્મ’ ઇતિ મં અવોચ, ઇચ્ચબ્રવી ત્વં ન હિ તે સમેતી’’તિ.
‘Varassu samma’ iti maṃ avoca, iccabravī tvaṃ na hi te sametī’’ti.
તત્થ દિગુણન્તિ, સમ્મ પોરિસાદ, પણ્ડિતા નામ એકં વત્વા પુન તં વિસંવાદેન્તા દુતિયં વચનં ન કથેન્તિ. ઇતિ મં અવોચાતિ, ‘‘સમ્મ સુતસોમ વરસ્સુ વર’’ન્તિ એવં મં અભાસસિ. ઇચ્ચબ્રવીતિ તસ્મા યં ત્વં ઇતિ અબ્રવિ, તં તે ઇદાનિ ન સમેતિ.
Tattha diguṇanti, samma porisāda, paṇḍitā nāma ekaṃ vatvā puna taṃ visaṃvādentā dutiyaṃ vacanaṃ na kathenti. Iti maṃ avocāti, ‘‘samma sutasoma varassu vara’’nti evaṃ maṃ abhāsasi. Iccabravīti tasmā yaṃ tvaṃ iti abravi, taṃ te idāni na sameti.
સો પુન રોદન્તો એવ ગાથમાહ –
So puna rodanto eva gāthamāha –
૪૬૭.
467.
‘‘અપુઞ્ઞલાભં અયસં અકિત્તિં, પાપં બહું દુચ્ચરિતં કિલેસં;
‘‘Apuññalābhaṃ ayasaṃ akittiṃ, pāpaṃ bahuṃ duccaritaṃ kilesaṃ;
મનુસ્સમંસસ્સ કતે ઉપાગા, તં તે વરં કિન્તિ મહં દદેય્ય’’ન્તિ.
Manussamaṃsassa kate upāgā, taṃ te varaṃ kinti mahaṃ dadeyya’’nti.
તત્થ પાપન્તિ કમ્મપથં અપ્પત્તં. દુચ્ચરિતન્તિ કમ્મપથપ્પત્તં. કિલેસન્તિ દુક્ખં. મનુસ્સમંસસ્સ કતેતિ મનુસ્સમંસસ્સ હેતુ. ઉપાગાતિ ઉપગતોમ્હિ. તં તેતિ તં તુય્હં કથાહં વરં દેમિ, મા મં વારયિ, અનુકમ્પં કારુઞ્ઞં મયિ કરોહિ, અઞ્ઞં વરં ગણ્હાહીતિ આહ.
Tattha pāpanti kammapathaṃ appattaṃ. Duccaritanti kammapathappattaṃ. Kilesanti dukkhaṃ. Manussamaṃsassa kateti manussamaṃsassa hetu. Upāgāti upagatomhi. Taṃ teti taṃ tuyhaṃ kathāhaṃ varaṃ demi, mā maṃ vārayi, anukampaṃ kāruññaṃ mayi karohi, aññaṃ varaṃ gaṇhāhīti āha.
અથ મહાસત્તો આહ –
Atha mahāsatto āha –
૪૬૮.
468.
‘‘ન તં વરં અરહતિ જન્તુ દાતું, યં વાપિ દત્વા ન અવાકરેય્ય;
‘‘Na taṃ varaṃ arahati jantu dātuṃ, yaṃ vāpi datvā na avākareyya;
વરસ્સુ સમ્મ અવિકમ્પમાનો, પાણં ચજિત્વાનપિ દસ્સમેવા’’તિ.
Varassu samma avikampamāno, pāṇaṃ cajitvānapi dassamevā’’ti.
એવં તેન પઠમં વુત્તગાથં આહરિત્વા દસ્સેત્વા વરદાને ઉસ્સાહેન્તો ગાથા આહ –
Evaṃ tena paṭhamaṃ vuttagāthaṃ āharitvā dassetvā varadāne ussāhento gāthā āha –
૪૬૯.
469.
‘‘પાણં ચજન્તિ સન્તો નાપિ ધમ્મં, સચ્ચપ્પટિઞ્ઞાવ ભવન્તિ સન્તો;
‘‘Pāṇaṃ cajanti santo nāpi dhammaṃ, saccappaṭiññāva bhavanti santo;
દત્વા વરં ખિપ્પમવાકરોહિ, એતેન સમ્પજ્જ સુરાજસેટ્ઠ.
Datvā varaṃ khippamavākarohi, etena sampajja surājaseṭṭha.
૪૭૦.
470.
‘‘ચજે ધનં અઙ્ગવરસ્સ હેતુ, અઙ્ગં ચજે જીવિતં રક્ખમાનો;
‘‘Caje dhanaṃ aṅgavarassa hetu, aṅgaṃ caje jīvitaṃ rakkhamāno;
અઙ્ગં ધનં જીવિતઞ્ચાપિ સબ્બં, ચજે નરો ધમ્મમનુસ્સરન્તો’’તિ.
Aṅgaṃ dhanaṃ jīvitañcāpi sabbaṃ, caje naro dhammamanussaranto’’ti.
તત્થ પાણન્તિ જીવિતં. સન્તો નામ અપિ જીવિતં ચજન્તિ, ન ધમ્મં. ખિપ્પમવાકરોહીતિ ઇધ ખિપ્પં મય્હં દેહીતિ અત્થો. એતેનાતિ એતેન ધમ્મેન ચેવ સચ્ચેન ચ સમ્પજ્જ સમ્પન્નો ઉપપન્નો હોહિ. સુરાજસેટ્ઠાતિ તં પગ્ગણ્હન્તો આલપતિ. ચજે ધનન્તિ, સમ્મ પોરિસાદ, પણ્ડિતો પુરિસો હત્થપાદાદિમ્હિ અઙ્ગે છિજ્જમાને તસ્સ રક્ખણત્થાય બહુમ્પિ ધનં ચજેય્ય. ધમ્મમનુસ્સરન્તોતિ અઙ્ગધનજીવિતાનિ પરિચ્ચજન્તોપિ ‘‘સતં ધમ્મં ન વીતિક્કમિસ્સામી’’તિ એવં ધમ્મં અનુસ્સરન્તો.
Tattha pāṇanti jīvitaṃ. Santo nāma api jīvitaṃ cajanti, na dhammaṃ. Khippamavākarohīti idha khippaṃ mayhaṃ dehīti attho. Etenāti etena dhammena ceva saccena ca sampajja sampanno upapanno hohi. Surājaseṭṭhāti taṃ paggaṇhanto ālapati. Caje dhananti, samma porisāda, paṇḍito puriso hatthapādādimhi aṅge chijjamāne tassa rakkhaṇatthāya bahumpi dhanaṃ cajeyya. Dhammamanussarantoti aṅgadhanajīvitāni pariccajantopi ‘‘sataṃ dhammaṃ na vītikkamissāmī’’ti evaṃ dhammaṃ anussaranto.
એવં મહાસત્તો ઇમેહિ કારણેહિ તં સચ્ચે પતિટ્ઠાપેત્વા ઇદાનિ અત્તનો ગુરુભાવં દસ્સેતું ગાથમાહ –
Evaṃ mahāsatto imehi kāraṇehi taṃ sacce patiṭṭhāpetvā idāni attano gurubhāvaṃ dassetuṃ gāthamāha –
૪૭૧.
471.
‘‘યસ્મા હિ ધમ્મં પુરિસો વિજઞ્ઞા, યે ચસ્સ કઙ્ખં વિનયન્તિ સન્તો;
‘‘Yasmā hi dhammaṃ puriso vijaññā, ye cassa kaṅkhaṃ vinayanti santo;
તં હિસ્સ દીપઞ્ચ પરાયણઞ્ચ, ન તેન મિત્તિં જિરયેથ પઞ્ઞો’’તિ.
Taṃ hissa dīpañca parāyaṇañca, na tena mittiṃ jirayetha pañño’’ti.
તત્થ યસ્માતિ યમ્હા પુરિસા. ધમ્મન્તિ કુસલાકુસલજોતકં કારણં. વિજઞ્ઞાતિ વિજાનેય્ય. તં હિસ્સાતિ તં આચરિયકુલં એતસ્સ પુગ્ગલસ્સ પતિટ્ઠાનટ્ઠેન દીપં, ઉપ્પન્ને ભયે ગન્તબ્બટ્ઠાનટ્ઠેન પરાયણઞ્ચ. ન તેન મિત્તિન્તિ તેન આચરિયપુગ્ગલેન સહ સો પણ્ડિતો કેનચિપિ કારણેન મિત્તિં ન જીરયેથ ન વિનાસેય્ય.
Tattha yasmāti yamhā purisā. Dhammanti kusalākusalajotakaṃ kāraṇaṃ. Vijaññāti vijāneyya. Taṃ hissāti taṃ ācariyakulaṃ etassa puggalassa patiṭṭhānaṭṭhena dīpaṃ, uppanne bhaye gantabbaṭṭhānaṭṭhena parāyaṇañca. Na tena mittinti tena ācariyapuggalena saha so paṇḍito kenacipi kāraṇena mittiṃ na jīrayetha na vināseyya.
એવઞ્ચ પન વત્વા, ‘‘સમ્મ પોરિસાદ, ગુણવન્તસ્સ આચરિયસ્સ વચનં નામ ભિન્દિતું ન વટ્ટતિ, અહઞ્ચ તરુણકાલેપિ તવ પિટ્ઠિઆચરિયો હુત્વા બહું સિક્ખં સિક્ખાપેસિં, ઇદાનિપિ બુદ્ધલીલાય સતારહા ગાથા તે કથેસિં, તેન મે વચનં કાતું અરહસી’’તિ આહ. તં સુત્વા પોરિસાદો ‘‘અયં સુતસોમો મય્હં આચરિયો ચેવ પણ્ડિતો ચ, વરો ચસ્સ મયા દિન્નો, કિં સક્કા કાતું, એકસ્મિં અત્તભાવે મરણં નામ ધુવં, મનુસ્સમંસં ન ખાદિસ્સામિ, દસ્સામિસ્સ વર’’ન્તિ અસ્સુધારાહિ પવત્તમાનાહિ ઉટ્ઠાય સુતસોમનરિન્દસ્સ પાદેસુ પતિત્વા વરં દદમાનો ઇમં ગાથમાહ –
Evañca pana vatvā, ‘‘samma porisāda, guṇavantassa ācariyassa vacanaṃ nāma bhindituṃ na vaṭṭati, ahañca taruṇakālepi tava piṭṭhiācariyo hutvā bahuṃ sikkhaṃ sikkhāpesiṃ, idānipi buddhalīlāya satārahā gāthā te kathesiṃ, tena me vacanaṃ kātuṃ arahasī’’ti āha. Taṃ sutvā porisādo ‘‘ayaṃ sutasomo mayhaṃ ācariyo ceva paṇḍito ca, varo cassa mayā dinno, kiṃ sakkā kātuṃ, ekasmiṃ attabhāve maraṇaṃ nāma dhuvaṃ, manussamaṃsaṃ na khādissāmi, dassāmissa vara’’nti assudhārāhi pavattamānāhi uṭṭhāya sutasomanarindassa pādesu patitvā varaṃ dadamāno imaṃ gāthamāha –
૪૭૨.
472.
‘‘અદ્ધા હિ સો ભક્ખો મમ મનાપો, એતસ્સ હેતુમ્હિ વનં પવિટ્ઠો;
‘‘Addhā hi so bhakkho mama manāpo, etassa hetumhi vanaṃ paviṭṭho;
સચે ચ મં યાચસિ એતમત્થં, એતમ્પિ તે સમ્મ વરં દદામી’’તિ.
Sace ca maṃ yācasi etamatthaṃ, etampi te samma varaṃ dadāmī’’ti.
અથ નં મહાસત્તો એવમાહ – ‘‘સમ્મ, સીલે ઠિતસ્સ મરણમ્પિ વરં, ગણ્હામિ, મહારાજ, તયા દિન્નં વરં, અજ્જ પટ્ઠાય અરિયપથે પતિટ્ઠિતોસિ, એવં સન્તેપિ તં યાચામિ, સચે તે મયિ સિનેહો અત્થિ, પઞ્ચ સીલાનિ ગણ્હ, મહારાજા’’તિ. ‘‘સાધુ, સમ્મ, દેહિ મે સીલાની’’તિ. ‘‘ગણ્હ મહારાજા’’તિ. સો મહાસત્તં પઞ્ચપતિટ્ઠિતેન વન્દિત્વા એકમન્તં નિસીદિ. મહાસત્તોપિ નં પઞ્ચસીલેસુ પતિટ્ઠાપેસિ. તસ્મિં ખણે તત્થ સન્નિપતિતા ભુમ્મા દેવા મહાસત્તે પીતિં જનેત્વા ‘‘અવીચિતો યાવ ભવગ્ગા અઞ્ઞો પોરિસાદં મનુસ્સમંસતો નિવારેતું સમત્થો નામ નત્થિ, અહો સુતસોમેન દુક્કરતરં કત’’ન્તિ મહન્તેન સદ્દેન વનં ઉન્નાદેન્તા સાધુકારં અદંસુ. તેસં સદ્દં સુત્વા ચાતુમહારાજિકાતિ એવં યાવ બ્રહ્મલોકા એકકોલાહલં અહોસિ. રુક્ખે લગ્ગિતરાજાનોપિ તં દેવતાનં સાધુકારસદ્દં સુણિંસુ. રુક્ખદેવતાપિ સકવિમાને ઠિતાવ સાધુકારમદાસિ. ઇતિ દેવતાનં સદ્દોવ સૂયતિ, રૂપં ન દિસ્સતિ. દેવતાનં સાધુકારસદ્દં સુત્વા રાજાનો ચિન્તયિંસુ – ‘‘સુતસોમં નિસ્સાય નો જીવિતં લદ્ધં, દુક્કરં કતં સુતસોમેન પોરિસાદં દમેન્તેના’’તિ બોધિસત્તસ્સ થુતિં કરિંસુ. પોરિસાદો મહાસત્તસ્સ પાદે વન્દિત્વા એકમન્તં અટ્ઠાસિ. અથ નં બોધિસત્તો – ‘‘સમ્મ, ખત્તિયે મોચેહી’’તિ આહ. સો ચિન્તેસિ ‘‘અહં એતેસં પચ્ચામિત્તો, એતે મયા મોચિતા ‘ગણ્હથ નો પચ્ચામિત્ત’ન્તિ મં હિંસેય્યું, મયા જીવિતં ચજન્તેનપિ ન સક્કા સુતસોમસ્સ સન્તિકા ગહિતં સીલં ભિન્દિતું, ઇમિના સદ્ધિયેવ ગન્ત્વા મોચેસ્સામિ, એવં મે ભયં ન ભવિસ્સતી’’તિ. અથ બોધિસત્તં વન્દિત્વા, ‘‘સુતસોમ, ઉભોપિ ગન્ત્વા ખત્તિયે મોચેસ્સામા’’તિ વત્વા ગાથમાહ –
Atha naṃ mahāsatto evamāha – ‘‘samma, sīle ṭhitassa maraṇampi varaṃ, gaṇhāmi, mahārāja, tayā dinnaṃ varaṃ, ajja paṭṭhāya ariyapathe patiṭṭhitosi, evaṃ santepi taṃ yācāmi, sace te mayi sineho atthi, pañca sīlāni gaṇha, mahārājā’’ti. ‘‘Sādhu, samma, dehi me sīlānī’’ti. ‘‘Gaṇha mahārājā’’ti. So mahāsattaṃ pañcapatiṭṭhitena vanditvā ekamantaṃ nisīdi. Mahāsattopi naṃ pañcasīlesu patiṭṭhāpesi. Tasmiṃ khaṇe tattha sannipatitā bhummā devā mahāsatte pītiṃ janetvā ‘‘avīcito yāva bhavaggā añño porisādaṃ manussamaṃsato nivāretuṃ samattho nāma natthi, aho sutasomena dukkarataraṃ kata’’nti mahantena saddena vanaṃ unnādentā sādhukāraṃ adaṃsu. Tesaṃ saddaṃ sutvā cātumahārājikāti evaṃ yāva brahmalokā ekakolāhalaṃ ahosi. Rukkhe laggitarājānopi taṃ devatānaṃ sādhukārasaddaṃ suṇiṃsu. Rukkhadevatāpi sakavimāne ṭhitāva sādhukāramadāsi. Iti devatānaṃ saddova sūyati, rūpaṃ na dissati. Devatānaṃ sādhukārasaddaṃ sutvā rājāno cintayiṃsu – ‘‘sutasomaṃ nissāya no jīvitaṃ laddhaṃ, dukkaraṃ kataṃ sutasomena porisādaṃ damentenā’’ti bodhisattassa thutiṃ kariṃsu. Porisādo mahāsattassa pāde vanditvā ekamantaṃ aṭṭhāsi. Atha naṃ bodhisatto – ‘‘samma, khattiye mocehī’’ti āha. So cintesi ‘‘ahaṃ etesaṃ paccāmitto, ete mayā mocitā ‘gaṇhatha no paccāmitta’nti maṃ hiṃseyyuṃ, mayā jīvitaṃ cajantenapi na sakkā sutasomassa santikā gahitaṃ sīlaṃ bhindituṃ, iminā saddhiyeva gantvā mocessāmi, evaṃ me bhayaṃ na bhavissatī’’ti. Atha bodhisattaṃ vanditvā, ‘‘sutasoma, ubhopi gantvā khattiye mocessāmā’’ti vatvā gāthamāha –
૪૭૩.
473.
‘‘સત્થા ચ મે હોસિ સખા ચ મેસિ, વચનમ્પિ તે સમ્મ અહં અકાસિં;
‘‘Satthā ca me hosi sakhā ca mesi, vacanampi te samma ahaṃ akāsiṃ;
તુવમ્પિ મે સમ્મ કરોહિ વાક્યં, ઉભોપિ ગન્ત્વાન પમોચયામા’’તિ.
Tuvampi me samma karohi vākyaṃ, ubhopi gantvāna pamocayāmā’’ti.
તત્થ સત્થાતિ સગ્ગમગ્ગસ્સ દેસિતત્તા સત્થા ચ, તરુણકાલતો પટ્ઠાય સખા ચ.
Tattha satthāti saggamaggassa desitattā satthā ca, taruṇakālato paṭṭhāya sakhā ca.
અથ નં બોધિસત્તો આહ –
Atha naṃ bodhisatto āha –
૪૭૪.
474.
‘‘સત્થા ચ તે હોમિ સખા ચ ત્યમ્હિ, વચનમ્પિ મે સમ્મ તુવં અકાસિ;
‘‘Satthā ca te homi sakhā ca tyamhi, vacanampi me samma tuvaṃ akāsi;
અહમ્પિ તે સમ્મ કરોમિ વાક્યં, ઉભોપિ ગન્ત્વાન પમોચયામા’’તિ.
Ahampi te samma karomi vākyaṃ, ubhopi gantvāna pamocayāmā’’ti.
એવં વત્વા તે ઉપસઙ્કમિત્વા આહ –
Evaṃ vatvā te upasaṅkamitvā āha –
૪૭૫.
475.
‘‘કમ્માસપાદેન વિહેઠિતત્થ, તલાવુતા અસ્સુમુખા રુદન્તા;
‘‘Kammāsapādena viheṭhitattha, talāvutā assumukhā rudantā;
ન જાતુ દુબ્ભેથ ઇમસ્સ રઞ્ઞો, સચ્ચપ્પટિઞ્ઞં મે પટિસ્સુણાથા’’તિ.
Na jātu dubbhetha imassa rañño, saccappaṭiññaṃ me paṭissuṇāthā’’ti.
તત્થ કમ્માસપાદેનાતિ ઇદં મહાસત્તો ‘‘ઉભોપિ ગન્ત્વાન પમોચયામા’’તિ સમ્પટિચ્છિત્વા ‘‘ખત્તિયા નામ માનથદ્ધા હોન્તિ, મુત્તમત્તાવ ‘ઇમિના મયં વિહેઠિતમ્હા’તિ પોરિસાદં પોથેય્યુમ્પિ હનેય્યુમ્પિ, ન ખો પનેસ તેસુ દુબ્ભિસ્સતિ, અહં એકકોવ ગન્ત્વા પટિઞ્ઞં તાવ નેસં ગણ્હિસ્સામી’’તિ ચિન્તેત્વા તત્થ ગન્ત્વા તે હત્થતલે આવુનિત્વા અગ્ગપાદઙ્ગુલીહિ ભૂમિં ફુસમાનાહિ રુક્ખસાખાસુ ઓલગ્ગિતે વાતપ્પહરણકાલે નાગદન્તેસુ ઓલગ્ગિતકુરણ્ડકદામાનિ વિય સમ્પરિવત્તન્તે અદ્દસ. તેપિ તં દિસ્વા ‘‘ઇદાનિમ્હા મયં અરોગા’’તિ એકપ્પહારેનેવ મહાવિરવં રવિંસુ. અથ ને મહાસત્તો ‘‘મા ભાયિત્થા’’તિ અસ્સાસેત્વા ‘‘મયા પોરિસાદો દમિતો, તુમ્હાકં અભયં ગહિતં, તુમ્હે પન મે વચનં કરોથા’’તિ વત્વા એવમાહ. તત્થ ન જાતૂતિ એકંસેનેવ ન દુબ્ભેથ.
Tattha kammāsapādenāti idaṃ mahāsatto ‘‘ubhopi gantvāna pamocayāmā’’ti sampaṭicchitvā ‘‘khattiyā nāma mānathaddhā honti, muttamattāva ‘iminā mayaṃ viheṭhitamhā’ti porisādaṃ potheyyumpi haneyyumpi, na kho panesa tesu dubbhissati, ahaṃ ekakova gantvā paṭiññaṃ tāva nesaṃ gaṇhissāmī’’ti cintetvā tattha gantvā te hatthatale āvunitvā aggapādaṅgulīhi bhūmiṃ phusamānāhi rukkhasākhāsu olaggite vātappaharaṇakāle nāgadantesu olaggitakuraṇḍakadāmāni viya samparivattante addasa. Tepi taṃ disvā ‘‘idānimhā mayaṃ arogā’’ti ekappahāreneva mahāviravaṃ raviṃsu. Atha ne mahāsatto ‘‘mā bhāyitthā’’ti assāsetvā ‘‘mayā porisādo damito, tumhākaṃ abhayaṃ gahitaṃ, tumhe pana me vacanaṃ karothā’’ti vatvā evamāha. Tattha na jātūti ekaṃseneva na dubbhetha.
તે આહંસુ –
Te āhaṃsu –
૪૭૬.
476.
‘‘કમ્માસપાદેન વિહેઠિતમ્હા, તલાવુતા અસ્સુમુખા રુદન્તા;
‘‘Kammāsapādena viheṭhitamhā, talāvutā assumukhā rudantā;
ન જાતુ દુબ્ભેમ ઇમસ્સ રઞ્ઞો, સચ્ચપ્પટિઞ્ઞં તે પટિસ્સુણામા’’તિ.
Na jātu dubbhema imassa rañño, saccappaṭiññaṃ te paṭissuṇāmā’’ti.
તત્થ પટિસ્સુણામાતિ ‘‘એવં પટિઞ્ઞં અધિવાસેમ સમ્પટિચ્છામ, અપિચ ખો પન મયં કિલન્તા કથેતું ન સક્કોમ, તુમ્હે સબ્બસત્તાનં સરણં, તુમ્હેવ કથેથ, મયં વો વચનં સુત્વા પટિઞ્ઞં દસ્સામા’’તિ.
Tattha paṭissuṇāmāti ‘‘evaṃ paṭiññaṃ adhivāsema sampaṭicchāma, apica kho pana mayaṃ kilantā kathetuṃ na sakkoma, tumhe sabbasattānaṃ saraṇaṃ, tumheva kathetha, mayaṃ vo vacanaṃ sutvā paṭiññaṃ dassāmā’’ti.
અથ ને બોધિસત્તો ‘‘તેન હિ પટિઞ્ઞં દેથા’’તિ વત્વા ગાથમાહ –
Atha ne bodhisatto ‘‘tena hi paṭiññaṃ dethā’’ti vatvā gāthamāha –
૪૭૭.
477.
‘‘યથા પિતા વા અથ વાપિ માતા, અનુકમ્પકા અત્થકામા પજાનં,.
‘‘Yathā pitā vā atha vāpi mātā, anukampakā atthakāmā pajānaṃ,.
એવમેવ વો હોતુ અયઞ્ચ રાજા, તુમ્હે ચ વો હોથ યથેવ પુત્તા’’તિ.
Evameva vo hotu ayañca rājā, tumhe ca vo hotha yatheva puttā’’ti.
અથ નં તેપિ સમ્પટિચ્છમાના ઇમં ગાથમાહંસુ –
Atha naṃ tepi sampaṭicchamānā imaṃ gāthamāhaṃsu –
૪૭૮.
478.
‘‘યથા પિતા વા અથ વાપિ માતા, અનુકમ્પકા અત્થકામા પજાનં;
‘‘Yathā pitā vā atha vāpi mātā, anukampakā atthakāmā pajānaṃ;
એવમેવ નો હોતુ અયઞ્ચ રાજા, મયમ્પિ હેસ્સામ યથેવ પુત્તા’’તિ.
Evameva no hotu ayañca rājā, mayampi hessāma yatheva puttā’’ti.
તત્થ તુમ્હે ચ વોતિ વો-કારો નિપાતમત્તં.
Tattha tumhe ca voti vo-kāro nipātamattaṃ.
ઇતિ મહાસત્તો તેસં પટિઞ્ઞં ગહેત્વા પોરિસાદં પક્કોસિત્વા ‘‘એહિ, સમ્મ, ખત્તિયે મોચેહી’’તિ આહ. સો ખગ્ગં ગહેત્વા એકસ્સ રઞ્ઞો બન્ધનં છિન્દિ. રાજા સત્તાહં નિરાહારો વેદનપ્પત્તો સહ બન્ધનછેદા મુચ્છિતો ભૂમિયં પતિ. તં દિસ્વા મહાસત્તો કારુઞ્ઞં કત્વા, ‘‘સમ્મ પોરિસાદ, મા એવં છિન્દી’’તિ એકં રાજાનં ઉભોહિ હત્થેહિ દળ્હં ગહેત્વા ઉરે કત્વા ‘‘ઇદાનિ બન્ધનં છિન્દાહી’’તિ આહ. પોરિસાદો ખગ્ગેન છિન્દિ. મહાસત્તો થામસમ્પન્નતાય નં ઉરે નિપજ્જાપેત્વા ઓરસપુત્તં વિય મુદુચિત્તેન ઓતારેત્વા ભૂમિયં નિપજ્જાપેસિ. એવં સબ્બેપિ તે ભૂમિયં નિપજ્જાપેત્વા વણે ધોવિત્વા દારકાનં કણ્ણતો સુત્તકં વિય સણિકં રજ્જુયો નિક્કડ્ઢિત્વા પુબ્બલોહિતં ધોવિત્વા વણે નિદ્દોસે કત્વા, ‘‘સમ્મ પોરિસાદ, એકં રુક્ખતચં પાસાણે ઘંસિત્વા આહરા’’તિ આહરાપેત્વા સચ્ચકિરિયં કત્વા તેસં હત્થતલાનિ મક્ખેસિ. તઙ્ખણઞ્ઞેવ વણો ફાસુકં અહોસિ. પોરિસાદો તણ્ડુલં ગહેત્વા તરલં પચિ , ઉભો જના પરોસતં ખત્તિયે પાયેસું. ઇતિ તે સબ્બેવ સન્તપ્પિતા, સૂરિયો અત્થઙ્ગતો. પુનદિવસે પાતો ચ મજ્ઝન્હિકે ચ સાયઞ્ચ તરલમેવ પાયેત્વા તતિયદિવસે સસિત્થકયાગું પાયેસું, તાવતા તે અરોગા અહેસું.
Iti mahāsatto tesaṃ paṭiññaṃ gahetvā porisādaṃ pakkositvā ‘‘ehi, samma, khattiye mocehī’’ti āha. So khaggaṃ gahetvā ekassa rañño bandhanaṃ chindi. Rājā sattāhaṃ nirāhāro vedanappatto saha bandhanachedā mucchito bhūmiyaṃ pati. Taṃ disvā mahāsatto kāruññaṃ katvā, ‘‘samma porisāda, mā evaṃ chindī’’ti ekaṃ rājānaṃ ubhohi hatthehi daḷhaṃ gahetvā ure katvā ‘‘idāni bandhanaṃ chindāhī’’ti āha. Porisādo khaggena chindi. Mahāsatto thāmasampannatāya naṃ ure nipajjāpetvā orasaputtaṃ viya muducittena otāretvā bhūmiyaṃ nipajjāpesi. Evaṃ sabbepi te bhūmiyaṃ nipajjāpetvā vaṇe dhovitvā dārakānaṃ kaṇṇato suttakaṃ viya saṇikaṃ rajjuyo nikkaḍḍhitvā pubbalohitaṃ dhovitvā vaṇe niddose katvā, ‘‘samma porisāda, ekaṃ rukkhatacaṃ pāsāṇe ghaṃsitvā āharā’’ti āharāpetvā saccakiriyaṃ katvā tesaṃ hatthatalāni makkhesi. Taṅkhaṇaññeva vaṇo phāsukaṃ ahosi. Porisādo taṇḍulaṃ gahetvā taralaṃ paci , ubho janā parosataṃ khattiye pāyesuṃ. Iti te sabbeva santappitā, sūriyo atthaṅgato. Punadivase pāto ca majjhanhike ca sāyañca taralameva pāyetvā tatiyadivase sasitthakayāguṃ pāyesuṃ, tāvatā te arogā ahesuṃ.
અથ ને મહાસત્તો ‘‘ગન્તું સક્ખિસ્સથા’’તિ પુચ્છિત્વા ‘‘ગચ્છામા’’તિ વુત્તે ‘‘એહિ, સમ્મ પોરિસાદ, સકં રટ્ઠં ગચ્છામા’’તિ આહ. સો રોદમાનો તસ્સ પાદેસુ પતિત્વા ‘‘ત્વં, સમ્મ, રાજાનો ગહેત્વા ગચ્છ, અહં ઇધેવ વનમૂલફલાનિ ખાદન્તો વસિસ્સામી’’તિ આહ. ‘‘સમ્મ, ઇધ કિં કરિસ્સસિ, રમણીયં તે રટ્ઠં, બારાણસિયં રજ્જં કારેહી’’તિ. ‘‘સમ્મ કિં કથેસિ, ન સક્કા મયા તત્થ ગન્તું, સકલનગરવાસિનો હિ મે વેરિનો, તે ‘ઇમિના મય્હં માતા ખાદિતા, મય્હં પિતા, મય્હં ભાતા’તિ મં પરિભાસિસ્સન્તિ, ‘ગણ્હથ ઇમં ચોર’ન્તિ એકેકદણ્ડેન વા એકેકલેડ્ડુના વા મં જીવિતા વોરોપેસ્સન્તિ, અહઞ્ચ તુમ્હાકં સન્તિકે સીલેસુ પતિટ્ઠિતો, જીવિતહેતુપિ ન સક્કા મયા પરં મારેતું, તસ્મા નાહં ગચ્છામિ, અહં મનુસ્સમંસતો વિરતત્તા કિત્તકં જીવિસ્સામિ, ઇદાનિ મમ તુમ્હાકં દસ્સનં નત્થી’’તિ રોદિત્વા ‘‘ગચ્છથ તુમ્હે’’તિ આહ. અથ મહાસત્તો તસ્સ પિટ્ઠિં પરિમજ્જિત્વા, ‘‘સમ્મ પોરિસાદ, મા ચિન્તયિ, સુતસોમો નામાહં, મયા તાદિસો કક્ખળો ફરુસો વિનીતો, બારાણસિવાસિકેસુ કિં વત્તબ્બં અત્થિ, અહં તં તત્થ પતિટ્ઠાપેસ્સામિ, અસક્કોન્તો અત્તનો રજ્જં દ્વિધા ભિન્દિત્વા દસ્સામી’’તિ વત્વા ‘‘તુમ્હાકમ્પિ નગરે મમ વેરિનો અત્થિયેવા’’તિ વુત્તે ‘‘ઇમિના મમ વચનં કરોન્તેન દુક્કરં કતં, યેન કેનચિ ઉપાયેન પોરાણકયસે પતિટ્ઠપેતબ્બો એસ મયા’’તિ ચિન્તેત્વા તસ્સ પલોભનત્થાય નગરસમ્પત્તિં વણ્ણેન્તો આહ –
Atha ne mahāsatto ‘‘gantuṃ sakkhissathā’’ti pucchitvā ‘‘gacchāmā’’ti vutte ‘‘ehi, samma porisāda, sakaṃ raṭṭhaṃ gacchāmā’’ti āha. So rodamāno tassa pādesu patitvā ‘‘tvaṃ, samma, rājāno gahetvā gaccha, ahaṃ idheva vanamūlaphalāni khādanto vasissāmī’’ti āha. ‘‘Samma, idha kiṃ karissasi, ramaṇīyaṃ te raṭṭhaṃ, bārāṇasiyaṃ rajjaṃ kārehī’’ti. ‘‘Samma kiṃ kathesi, na sakkā mayā tattha gantuṃ, sakalanagaravāsino hi me verino, te ‘iminā mayhaṃ mātā khāditā, mayhaṃ pitā, mayhaṃ bhātā’ti maṃ paribhāsissanti, ‘gaṇhatha imaṃ cora’nti ekekadaṇḍena vā ekekaleḍḍunā vā maṃ jīvitā voropessanti, ahañca tumhākaṃ santike sīlesu patiṭṭhito, jīvitahetupi na sakkā mayā paraṃ māretuṃ, tasmā nāhaṃ gacchāmi, ahaṃ manussamaṃsato viratattā kittakaṃ jīvissāmi, idāni mama tumhākaṃ dassanaṃ natthī’’ti roditvā ‘‘gacchatha tumhe’’ti āha. Atha mahāsatto tassa piṭṭhiṃ parimajjitvā, ‘‘samma porisāda, mā cintayi, sutasomo nāmāhaṃ, mayā tādiso kakkhaḷo pharuso vinīto, bārāṇasivāsikesu kiṃ vattabbaṃ atthi, ahaṃ taṃ tattha patiṭṭhāpessāmi, asakkonto attano rajjaṃ dvidhā bhinditvā dassāmī’’ti vatvā ‘‘tumhākampi nagare mama verino atthiyevā’’ti vutte ‘‘iminā mama vacanaṃ karontena dukkaraṃ kataṃ, yena kenaci upāyena porāṇakayase patiṭṭhapetabbo esa mayā’’ti cintetvā tassa palobhanatthāya nagarasampattiṃ vaṇṇento āha –
૪૭૯.
479.
‘‘ચતુપ્પદં સકુણઞ્ચાપિ મંસં, સૂદેહિ રન્ધં સુકતં સુનિટ્ઠિતં;
‘‘Catuppadaṃ sakuṇañcāpi maṃsaṃ, sūdehi randhaṃ sukataṃ suniṭṭhitaṃ;
સુધંવ ઇન્દો પરિભુઞ્જિયાન, હિત્વા કથેકો રમસી અરઞ્ઞે.
Sudhaṃva indo paribhuñjiyāna, hitvā katheko ramasī araññe.
૪૮૦.
480.
‘‘તા ખત્તિયા વેલ્લિવિલાકમજ્ઝા, અલઙ્કતા સમ્પરિવારયિત્વા;
‘‘Tā khattiyā vellivilākamajjhā, alaṅkatā samparivārayitvā;
ઇન્દંવ દેવેસુ પમોદયિંસુ, હિત્વા કથેકો રમસી અરઞ્ઞે.
Indaṃva devesu pamodayiṃsu, hitvā katheko ramasī araññe.
૪૮૧.
481.
‘‘તમ્બૂપધાને બહુગોણકમ્હિ, સુભમ્હિ સબ્બસ્સયનમ્હિ સઙ્ગે;
‘‘Tambūpadhāne bahugoṇakamhi, subhamhi sabbassayanamhi saṅge;
સેય્યસ્સ મજ્ઝમ્હિ સુખં સયિત્વા
Seyyassa majjhamhi sukhaṃ sayitvā
હિત્વા કથેકો રમસી અરઞ્ઞે.
Hitvā katheko ramasī araññe.
૪૮૨.
482.
‘‘પાણિસ્સરં કુમ્ભથૂણં નિસીથે, અથોપિ વે નિપ્પુરિસમ્પિ તૂરિયં;
‘‘Pāṇissaraṃ kumbhathūṇaṃ nisīthe, athopi ve nippurisampi tūriyaṃ;
બહું સુગીતઞ્ચ સુવાદિતઞ્ચ, હિત્વા કથેકો રમસી અરઞ્ઞે.
Bahuṃ sugītañca suvāditañca, hitvā katheko ramasī araññe.
૪૮૩.
483.
‘‘ઉય્યાનસમ્પન્નં પહૂતમાલ્યં, મિગાજિનૂપેતં પુરં સુરમ્મં;
‘‘Uyyānasampannaṃ pahūtamālyaṃ, migājinūpetaṃ puraṃ surammaṃ;
હયેહિ નાગેહિ રથેહુપેતં, હિત્વા કથેકો રમસી અરઞ્ઞે’’તિ.
Hayehi nāgehi rathehupetaṃ, hitvā katheko ramasī araññe’’ti.
તત્થ સુકતન્તિ નાનપ્પકારેહિ સુટ્ઠુ કતં. સુનિટ્ઠિતન્તિ નાનાસમ્ભારયોજનેન સુટ્ઠુ નિટ્ઠિતં. કથેકોતિ કથં એકો. રમસીતિ મૂલફલાદીનિ ખાદન્તો કથં રમિસ્સસિ, ‘‘એહિ, મહારાજ, ગમિસ્સામા’’તિ. વેલ્લિવિલાકમજ્ઝાતિ એત્થ વેલ્લીતિ રાસિ, વિલાકમજ્ઝાતિ વિલગ્ગમજ્ઝા. ઉત્તત્તઘનસુવણ્ણરાસિપભા ચેવ તનુદીઘમજ્ઝા ચાતિ દસ્સેતિ. દેવેસૂતિ દેવલોકેસુ અચ્છરા ઇન્દં વિય રમણીયે બારાણસિનગરે પુબ્બે તં પમોદયિંસુ, તા હિત્વા ઇધ કિં કરિસ્સસિ, ‘‘એહિ, સમ્મ, ગચ્છામા’’તિ. તમ્બૂપધાનેતિ રત્તૂપધાને. સબ્બસ્સયનમ્હીતિ સબ્બત્થરણત્થતે સયને. સઙ્ગેતિ અનેકભૂમિકે દસ્સેત્વા અદ્ધરત્તઅઙ્ગયુત્તે તત્થ ત્વં પુબ્બે સયીતિ અત્થો. સુખન્તિ તાદિસસ્સ સયનસ્સ મજ્ઝમ્હિ સુખં સયિત્વાન ઇદાનિ કથં અરઞ્ઞે રમિસ્સસિ, ‘‘એહિ ગચ્છામ, સમ્મા’’તિ. નિસીથેતિ રત્તિભાગે. હિત્વાતિ એવરૂપં સમ્પત્તિં છડ્ડેત્વા. ઉય્યાનસમ્પન્નં પહૂતમાલ્યન્તિ, મહારાજ, તવ ઉય્યાનસમ્પન્નં નાનાવિધપુપ્ફં. મિગાજિનૂપેતં પુરં સુરમ્મન્તિ તં ઉય્યાનં મિગાજિનં નામ નામેન, તેન ઉપેતં પુરમ્પિ તે સુટ્ઠુ રમ્મં. હિત્વાતિ એવરૂપં મનોરમં નગરં છડ્ડેત્વા.
Tattha sukatanti nānappakārehi suṭṭhu kataṃ. Suniṭṭhitanti nānāsambhārayojanena suṭṭhu niṭṭhitaṃ. Kathekoti kathaṃ eko. Ramasīti mūlaphalādīni khādanto kathaṃ ramissasi, ‘‘ehi, mahārāja, gamissāmā’’ti. Vellivilākamajjhāti ettha vellīti rāsi, vilākamajjhāti vilaggamajjhā. Uttattaghanasuvaṇṇarāsipabhā ceva tanudīghamajjhā cāti dasseti. Devesūti devalokesu accharā indaṃ viya ramaṇīye bārāṇasinagare pubbe taṃ pamodayiṃsu, tā hitvā idha kiṃ karissasi, ‘‘ehi, samma, gacchāmā’’ti. Tambūpadhāneti rattūpadhāne. Sabbassayanamhīti sabbattharaṇatthate sayane. Saṅgeti anekabhūmike dassetvā addharattaaṅgayutte tattha tvaṃ pubbe sayīti attho. Sukhanti tādisassa sayanassa majjhamhi sukhaṃ sayitvāna idāni kathaṃ araññe ramissasi, ‘‘ehi gacchāma, sammā’’ti. Nisītheti rattibhāge. Hitvāti evarūpaṃ sampattiṃ chaḍḍetvā. Uyyānasampannaṃ pahūtamālyanti, mahārāja, tava uyyānasampannaṃ nānāvidhapupphaṃ. Migājinūpetaṃ puraṃ surammanti taṃ uyyānaṃ migājinaṃ nāma nāmena, tena upetaṃ purampi te suṭṭhu rammaṃ. Hitvāti evarūpaṃ manoramaṃ nagaraṃ chaḍḍetvā.
ઇતિ મહાસત્તો ‘‘અપ્પેવ નામેસ પુબ્બે ઉપભુત્તપરિભોગરસં સરિત્વા ગન્તુકામો ભવેય્યા’’તિ પઠમં ભોજનેન પલોભેસિ, દુતિયં કિલેસેન, તતિયં સયનેન, ચતુત્થં નચ્ચગીતવાદિતેન, પઞ્ચમં ઉય્યાનેન ચેવ નગરેન ચાતિ ઇમેહિ એત્તકેહિ પલોભેત્વા ‘‘એહિ, મહારાજ, અહં તં આદાય ગન્ત્વા બારાણસિયં પતિટ્ઠાપેત્વા પચ્છા સકરટ્ઠં ગમિસ્સામિ, સચે બારાણસિરજ્જં ન લભિસ્સસિ, ઉપડ્ઢરજ્જં તે દસ્સામિ, કિં તે અરઞ્ઞવાસેન, મમ વચનં કરોહી’’તિ આહ. સો તસ્સ વચનં સુત્વા ગન્તુકામો હુત્વા ‘‘સુતસોમો મય્હં અત્થકામો અનુકમ્પકો, પઠમં મં કલ્યાણે પતિટ્ઠાપેત્વા ‘ઇદાનિ પોરાણકયસેવ પતિટ્ઠાપેસ્સામી’તિ વદતિ, સક્ખિસ્સતિ ચેસ પતિટ્ઠાપેતું, ઇમિના સદ્ધિંયેવ ગન્તું વટ્ટતિ, કિં મે અરઞ્ઞવાસેના’’તિ ચિન્તેત્વા તુટ્ઠચિત્તો તસ્સ ગુણં નિસ્સાય વણ્ણં કથેતુકામો ‘‘સમ્મ, સુતસોમ, કલ્યાણમિત્તસંસગ્ગતો સાધુતરં, પાપમિત્તસંસગ્ગતો વા પાપતરં નામ નત્થી’’તિ વત્વા આહ –
Iti mahāsatto ‘‘appeva nāmesa pubbe upabhuttaparibhogarasaṃ saritvā gantukāmo bhaveyyā’’ti paṭhamaṃ bhojanena palobhesi, dutiyaṃ kilesena, tatiyaṃ sayanena, catutthaṃ naccagītavāditena, pañcamaṃ uyyānena ceva nagarena cāti imehi ettakehi palobhetvā ‘‘ehi, mahārāja, ahaṃ taṃ ādāya gantvā bārāṇasiyaṃ patiṭṭhāpetvā pacchā sakaraṭṭhaṃ gamissāmi, sace bārāṇasirajjaṃ na labhissasi, upaḍḍharajjaṃ te dassāmi, kiṃ te araññavāsena, mama vacanaṃ karohī’’ti āha. So tassa vacanaṃ sutvā gantukāmo hutvā ‘‘sutasomo mayhaṃ atthakāmo anukampako, paṭhamaṃ maṃ kalyāṇe patiṭṭhāpetvā ‘idāni porāṇakayaseva patiṭṭhāpessāmī’ti vadati, sakkhissati cesa patiṭṭhāpetuṃ, iminā saddhiṃyeva gantuṃ vaṭṭati, kiṃ me araññavāsenā’’ti cintetvā tuṭṭhacitto tassa guṇaṃ nissāya vaṇṇaṃ kathetukāmo ‘‘samma, sutasoma, kalyāṇamittasaṃsaggato sādhutaraṃ, pāpamittasaṃsaggato vā pāpataraṃ nāma natthī’’ti vatvā āha –
૪૮૪.
484.
‘‘કાળપક્ખે યથા ચન્દો, હાયતેવ સુવે સુવે;
‘‘Kāḷapakkhe yathā cando, hāyateva suve suve;
કાળપક્ખૂપમો રાજ, અસતં હોતિ સમાગમો.
Kāḷapakkhūpamo rāja, asataṃ hoti samāgamo.
૪૮૫.
485.
‘‘યથાહં રસકમાગમ્મ, સૂદં કાપુરિસાધમં;
‘‘Yathāhaṃ rasakamāgamma, sūdaṃ kāpurisādhamaṃ;
અકાસિં પાપકં કમ્મં, યેન ગચ્છામિ દુગ્ગતિં.
Akāsiṃ pāpakaṃ kammaṃ, yena gacchāmi duggatiṃ.
૪૮૬.
486.
‘‘સુક્કપક્ખે યથા ચન્દો, વડ્ઢતેવ સુવે સુવે;
‘‘Sukkapakkhe yathā cando, vaḍḍhateva suve suve;
સુક્કપક્ખૂપમો રાજ, સતં હોતિ સમાગમો.
Sukkapakkhūpamo rāja, sataṃ hoti samāgamo.
૪૮૭.
487.
‘‘યથાહં તુવમાગમ્મ, સુતસોમ વિજાનહિ;
‘‘Yathāhaṃ tuvamāgamma, sutasoma vijānahi;
કાહામિ કુસલં કમ્મં, યેન ગચ્છામિ સુગ્ગતિં.
Kāhāmi kusalaṃ kammaṃ, yena gacchāmi suggatiṃ.
૪૮૮.
488.
‘‘થલે યથા વારિ જનિન્દ વુટ્ઠં, અનદ્ધનેય્યં ન ચિરટ્ઠિતીકં;
‘‘Thale yathā vāri janinda vuṭṭhaṃ, anaddhaneyyaṃ na ciraṭṭhitīkaṃ;
એવમ્પિ હોતિ અસતં સમાગમો, અનદ્ધનેય્યો ઉદકં થલેવ.
Evampi hoti asataṃ samāgamo, anaddhaneyyo udakaṃ thaleva.
૪૮૯.
489.
‘‘સરે યથા વારિ જનિન્દ વુટ્ઠં, ચિરટ્ઠિતીકં નરવીરસેટ્ઠ;
‘‘Sare yathā vāri janinda vuṭṭhaṃ, ciraṭṭhitīkaṃ naravīraseṭṭha;
એવમ્પિ વે હોતિ સતં સમાગમો, ચિરટ્ઠિતીકો ઉદકં સરેવ.
Evampi ve hoti sataṃ samāgamo, ciraṭṭhitīko udakaṃ sareva.
૪૯૦.
490.
‘‘અબ્યાયિકો હોતિ સતં સમાગમો, યાવમ્પિ તિટ્ઠેય્ય તથેવ હોતિ;
‘‘Abyāyiko hoti sataṃ samāgamo, yāvampi tiṭṭheyya tatheva hoti;
ખિપ્પઞ્હિ વેતિ અસતં સમાગમો, તસ્મા સતં ધમ્મો અસબ્ભિ આરકા’’તિ.
Khippañhi veti asataṃ samāgamo, tasmā sataṃ dhammo asabbhi ārakā’’ti.
તત્થ સુવે સુવેતિ દિવસે દિવસે. અનદ્ધનેય્યન્તિ ન અદ્ધાનક્ખમં. સરેતિ સમુદ્દે. નરવીરસેટ્ઠાતિ નરેસુ વીરિયેન સેટ્ઠ. ઉદકં સરેવાતિ સમુદ્દે વુટ્ઠઉદકં વિય. અબ્યાયિકોતિ અવિગચ્છનકો. યાવમ્પિ તિટ્ઠેય્યાતિ યત્તકં કાલં જીવિતં તિટ્ઠેય્ય, તત્તકં કાલં તથેવ હોતિ, ન જીરતિ સપ્પુરિસેહિ મિત્તભાવોતિ.
Tattha suve suveti divase divase. Anaddhaneyyanti na addhānakkhamaṃ. Sareti samudde. Naravīraseṭṭhāti naresu vīriyena seṭṭha. Udakaṃ sarevāti samudde vuṭṭhaudakaṃ viya. Abyāyikoti avigacchanako. Yāvampitiṭṭheyyāti yattakaṃ kālaṃ jīvitaṃ tiṭṭheyya, tattakaṃ kālaṃ tatheva hoti, na jīrati sappurisehi mittabhāvoti.
ઇતિ પોરિસાદો સત્તહિ ગાથાહિ મહાસત્તસ્સેવ વણ્ણં કથેસિ. મહાસત્તોપિ પોરિસાદઞ્ચ તે ચ રાજાનો ગહેત્વા અત્તનો પચ્ચન્તગામં અગમાસિ. પચ્ચન્તગામવાસિનો મહાસત્તં દિસ્વા નગરં ગન્ત્વા અમચ્ચાનં આચિક્ખિંસુ. અમચ્ચા બલકાયં આદાય ગન્ત્વા પરિવારયિંસુ. મહાસત્તો તેન પરિવારેન બારાણસિરજ્જં અગમાસિ. અન્તરામગ્ગે જનપદવાસિનો બોધિસત્તસ્સ પણ્ણાકારં દત્વા અનુગચ્છિંસુ, મહન્તો પરિવારો અહોસિ, તેન સદ્ધિં બારાણસિં પાપુણિ. તદા પોરિસાદસ્સ પુત્તો રાજા હોતિ, સેનાપતિ કાળહત્થિયેવ. નાગરા રઞ્ઞો આરોચયિંસુ – ‘‘મહારાજ, સુતસોમો કિર પોરિસાદં દમેત્વા આદાય ઇધાગચ્છતિ, નગરમસ્સ પવિસિતું ન દસ્સામા’’તિ સીઘં નગરદ્વારાનિ પિદહિત્વા આવુધહત્થા અટ્ઠંસુ. મહાસત્તો દ્વારાનં પિહિતભાવં ઞત્વા પોરિસાદઞ્ચ પરોસતઞ્ચ રાજાનો ઓહાય કતિપયેહિ અમચ્ચેહિ સદ્ધિં આગન્ત્વા ‘‘અહં સુતસોમરાજા, દ્વારં વિવરથા’’તિ આહ. પુરિસા ગન્ત્વા રઞ્ઞો આરોચેસું. સો ‘‘ખિપ્પં વિવરથા’’તિ વિવરાપેસિ. મહાસત્તો નગરં પાવિસિ. રાજા ચ કાળહત્થિ ચસ્સ પચ્ચુગ્ગમનં કત્વા આદાય પાસાદં આરોપયિંસુ.
Iti porisādo sattahi gāthāhi mahāsattasseva vaṇṇaṃ kathesi. Mahāsattopi porisādañca te ca rājāno gahetvā attano paccantagāmaṃ agamāsi. Paccantagāmavāsino mahāsattaṃ disvā nagaraṃ gantvā amaccānaṃ ācikkhiṃsu. Amaccā balakāyaṃ ādāya gantvā parivārayiṃsu. Mahāsatto tena parivārena bārāṇasirajjaṃ agamāsi. Antarāmagge janapadavāsino bodhisattassa paṇṇākāraṃ datvā anugacchiṃsu, mahanto parivāro ahosi, tena saddhiṃ bārāṇasiṃ pāpuṇi. Tadā porisādassa putto rājā hoti, senāpati kāḷahatthiyeva. Nāgarā rañño ārocayiṃsu – ‘‘mahārāja, sutasomo kira porisādaṃ dametvā ādāya idhāgacchati, nagaramassa pavisituṃ na dassāmā’’ti sīghaṃ nagaradvārāni pidahitvā āvudhahatthā aṭṭhaṃsu. Mahāsatto dvārānaṃ pihitabhāvaṃ ñatvā porisādañca parosatañca rājāno ohāya katipayehi amaccehi saddhiṃ āgantvā ‘‘ahaṃ sutasomarājā, dvāraṃ vivarathā’’ti āha. Purisā gantvā rañño ārocesuṃ. So ‘‘khippaṃ vivarathā’’ti vivarāpesi. Mahāsatto nagaraṃ pāvisi. Rājā ca kāḷahatthi cassa paccuggamanaṃ katvā ādāya pāsādaṃ āropayiṃsu.
સો રાજપલ્લઙ્કે નિસીદિત્વા પોરિસાદસ્સ અગ્ગમહેસિં સેસામચ્ચે ચ પક્કોસાપેત્વા કાળહત્થિં આહ – ‘‘કાળહત્થિ, કસ્મા રઞ્ઞો નગરં પવિસિતું ન દેથા’’તિ? ‘‘સો રજ્જં કારેન્તો ઇમસ્મિં નગરે બહૂ મનુસ્સે ખાદિ, ખત્તિયેહિ અકત્તબ્બં કરિ, સકલજમ્બુદીપં છિદ્દમકાસિ, એવરૂપો પાપધમ્મો, તેન કારણેના’’તિ. ‘‘ઇદાનિ ‘સો એવરૂપં કરિસ્સતી’તિ મા ચિન્તયિત્થ, અહં તં દમેત્વા સીલેસુ પતિટ્ઠાપેસિં, જીવિતહેતુપિ કઞ્ચિ ન વિહેઠેસ્સતિ, નત્થિ વો તતો ભયં, એવં મા કરિત્થ, પુત્તેહિ નામ માતાપિતરો પટિજગ્ગિતબ્બા, માતાપિતુપોસકા હિ સગ્ગં ગચ્છન્તિ, ઇતરે નિરય’’ન્તિ એવં સો નિચાસને નિસિન્નસ્સ પુત્તરાજસ્સ ઓવાદં દત્વા, ‘‘કાળહત્થિ, ત્વં રઞ્ઞો સહાયો ચેવ સેવકો ચ, રઞ્ઞાપિ મહન્તે ઇસ્સરિયે પતિટ્ઠાપિતો, તયાપિ રઞ્ઞો અત્થં ચરિતું વટ્ટતી’’તિ સેનાપતિમ્પિ અનુસાસિત્વા, ‘‘દેવિ, ત્વમ્પિ કુલગેહા આગન્ત્વા તસ્સ સન્તિકે અગ્ગમહેસિટ્ઠાનં પત્વા પુત્તધીતાહિ વડ્ઢિપ્પત્તા, તયાપિ તસ્સ અત્થં ચરિતું વટ્ટતી’’તિ દેવિયાપિ ઓવાદં દત્વા તમેવત્થં મત્થકં પાપેતું ધમ્મં દેસેન્તો ગાથા આહ –
So rājapallaṅke nisīditvā porisādassa aggamahesiṃ sesāmacce ca pakkosāpetvā kāḷahatthiṃ āha – ‘‘kāḷahatthi, kasmā rañño nagaraṃ pavisituṃ na dethā’’ti? ‘‘So rajjaṃ kārento imasmiṃ nagare bahū manusse khādi, khattiyehi akattabbaṃ kari, sakalajambudīpaṃ chiddamakāsi, evarūpo pāpadhammo, tena kāraṇenā’’ti. ‘‘Idāni ‘so evarūpaṃ karissatī’ti mā cintayittha, ahaṃ taṃ dametvā sīlesu patiṭṭhāpesiṃ, jīvitahetupi kañci na viheṭhessati, natthi vo tato bhayaṃ, evaṃ mā karittha, puttehi nāma mātāpitaro paṭijaggitabbā, mātāpituposakā hi saggaṃ gacchanti, itare niraya’’nti evaṃ so nicāsane nisinnassa puttarājassa ovādaṃ datvā, ‘‘kāḷahatthi, tvaṃ rañño sahāyo ceva sevako ca, raññāpi mahante issariye patiṭṭhāpito, tayāpi rañño atthaṃ carituṃ vaṭṭatī’’ti senāpatimpi anusāsitvā, ‘‘devi, tvampi kulagehā āgantvā tassa santike aggamahesiṭṭhānaṃ patvā puttadhītāhi vaḍḍhippattā, tayāpi tassa atthaṃ carituṃ vaṭṭatī’’ti deviyāpi ovādaṃ datvā tamevatthaṃ matthakaṃ pāpetuṃ dhammaṃ desento gāthā āha –
૪૯૧.
491.
‘‘ન સો રાજા યો અજેય્યં જિનાતિ, ન સો સખા યો સખારં જિનાતિ;
‘‘Na so rājā yo ajeyyaṃ jināti, na so sakhā yo sakhāraṃ jināti;
ન સા ભરિયા યા પતિનો ન વિભેતિ, ન તે પુત્તા યે ન ભરન્તિ જિણ્ણં.
Na sā bhariyā yā patino na vibheti, na te puttā ye na bharanti jiṇṇaṃ.
૪૯૨.
492.
‘‘ન સા સભા યત્થ ન સન્તિ સન્તો, ન તે સન્તો યે ન ભણન્તિ ધમ્મં;
‘‘Na sā sabhā yattha na santi santo, na te santo ye na bhaṇanti dhammaṃ;
રાગઞ્ચ દોસઞ્ચ પહાય મોહં, ધમ્મં ભણન્તાવ ભવન્તિ સન્તો.
Rāgañca dosañca pahāya mohaṃ, dhammaṃ bhaṇantāva bhavanti santo.
૪૯૩.
493.
‘‘નાભાસમાનં જાનન્તિ, મિસ્સં બાલેહિ પણ્ડિતં;
‘‘Nābhāsamānaṃ jānanti, missaṃ bālehi paṇḍitaṃ;
ભાસમાનઞ્ચ જાનન્તિ, દેસેન્તં અમતં પદં.
Bhāsamānañca jānanti, desentaṃ amataṃ padaṃ.
૪૯૪.
494.
‘‘ભાસયે જોતયે ધમ્મં, પગ્ગણ્હે ઇસિનં ધજં;
‘‘Bhāsaye jotaye dhammaṃ, paggaṇhe isinaṃ dhajaṃ;
સુભાસિતદ્ધજા ઇસયો, ધમ્મો હિ ઇસિનં ધજો’’તિ.
Subhāsitaddhajā isayo, dhammo hi isinaṃ dhajo’’ti.
તત્થ અજેય્યન્તિ અજેય્યા નામ માતાપિતરો, તે જિનન્તો રાજા નામ ન હોતિ. સચે ત્વમ્પિ પિતુ સન્તકં રજ્જં લભિત્વા તસ્સ પટિસત્તુ હોસિ, અકિચ્ચકારી નામ ભવિસ્સસિ . સખારં જિનાતીતિ કૂટડ્ડેન જિનાતિ. સચે ત્વં, કાળહત્થિ, રઞ્ઞા સદ્ધિં મિત્તધમ્મં ન પૂરેસિ, અધમ્મટ્ઠો હુત્વા નિરયે નિબ્બત્તિસ્સસિ. ન વિભેતીતિ ન ભાયતિ. સચે ત્વં રઞ્ઞો ન ભાયસિ, ભરિયાધમ્મે ઠિતા નામ ન હોસિ, અકિચ્ચકારી નામ ભવિસ્સસિ. જિણ્ણન્તિ મહલ્લકં. તસ્મિઞ્હિ કાલે અભરન્તા પુત્તા પુત્તા નામ ન હોન્તિ.
Tattha ajeyyanti ajeyyā nāma mātāpitaro, te jinanto rājā nāma na hoti. Sace tvampi pitu santakaṃ rajjaṃ labhitvā tassa paṭisattu hosi, akiccakārī nāma bhavissasi . Sakhāraṃ jinātīti kūṭaḍḍena jināti. Sace tvaṃ, kāḷahatthi, raññā saddhiṃ mittadhammaṃ na pūresi, adhammaṭṭho hutvā niraye nibbattissasi. Na vibhetīti na bhāyati. Sace tvaṃ rañño na bhāyasi, bhariyādhamme ṭhitā nāma na hosi, akiccakārī nāma bhavissasi. Jiṇṇanti mahallakaṃ. Tasmiñhi kāle abharantā puttā puttā nāma na honti.
સન્તોતિ પણ્ડિતા. યે ન ભણન્તિ ધમ્મન્તિ યે પુચ્છિતા સચ્ચસભાવં ન વદન્તિ, ન તે પણ્ડિતા નામ. ધમ્મં ભણન્તાવાતિ એતે રાગાદયો પહાય પરસ્સ હિતાનુકમ્પકા હુત્વા સભાવં ભણન્તાવ પણ્ડિતા નામ હોન્તિ. નાભાસમાનન્તિ ન અભાસમાનં. અમતં પદન્તિ અમતમહાનિબ્બાનં દેસેન્તં ‘‘પણ્ડિતો’’તિ જાનન્તિ, તેનેવ પોરિસાદો મં ઞત્વા પસન્નચિત્તો ચત્તારો વરે દત્વા પઞ્ચસુ સીલેસુ પતિટ્ઠિતો. ભાસયેતિ પણ્ડિતો પુરિસો ધમ્મં ભાસેય્ય જોતેય્ય, બુદ્ધાદયો ઇસયો યસ્મા ધમ્મો એતેસં ધજો, તસ્મા સુભાસિતદ્ધજા નામ સુભાસિતં પગ્ગણ્હન્તિ, બાલા પન સુભાસિતં પગ્ગણ્હન્તા નામ નત્થીતિ.
Santoti paṇḍitā. Ye na bhaṇanti dhammanti ye pucchitā saccasabhāvaṃ na vadanti, na te paṇḍitā nāma. Dhammaṃ bhaṇantāvāti ete rāgādayo pahāya parassa hitānukampakā hutvā sabhāvaṃ bhaṇantāva paṇḍitā nāma honti. Nābhāsamānanti na abhāsamānaṃ. Amataṃ padanti amatamahānibbānaṃ desentaṃ ‘‘paṇḍito’’ti jānanti, teneva porisādo maṃ ñatvā pasannacitto cattāro vare datvā pañcasu sīlesu patiṭṭhito. Bhāsayeti paṇḍito puriso dhammaṃ bhāseyya joteyya, buddhādayo isayo yasmā dhammo etesaṃ dhajo, tasmā subhāsitaddhajā nāma subhāsitaṃ paggaṇhanti, bālā pana subhāsitaṃ paggaṇhantā nāma natthīti.
ઇમસ્સ ધમ્મકથં સુત્વા રાજા ચ સેનાપતિ ચ દેવી ચ તુટ્ઠા ‘‘ગચ્છામ, મહારાજ, આનેમા’’તિ વત્વા નગરે ભેરિં ચરાપેત્વા નાગરે સન્નિપાતેત્વા ‘‘તુમ્હે મા ભાયિત્થ, રાજા કિર ધમ્મે પતિટ્ઠિતો, એથ નં આનેમા’’તિ મહાજનં આદાય મહાસત્તં પુરતો કત્વા રઞ્ઞો સન્તિકં ગન્ત્વા વન્દિત્વા કપ્પકે ઉપટ્ઠાપેત્વા કપ્પિતકેસમસ્સું ન્હાતાનુલિત્તપસાધિતં રાજાનં રતનરાસિમ્હિ ઠપેત્વા અભિસિઞ્ચિત્વા નગરં પવેસેસું. પોરિસાદો રાજા હુત્વા પરોસતાનં ખત્તિયાનં મહાસત્તસ્સ ચ મહાસક્કારં કારેસિ. ‘‘સુતસોમનરિન્દેન કિર પોરિસાદં દમેત્વા રજ્જે પતિટ્ઠાપિતો’’તિ સકલજમ્બુદીપે મહાકોલાહલં ઉદપાદિ. ઇન્દપત્થનગરવાસિનોપિ ‘‘રાજા નો આગચ્છતૂ’’તિ દૂતં પહિણિંસુ. સો તત્થ માસમત્તં વસિત્વા, ‘‘સમ્મ, ગચ્છામહં, ત્વં અપ્પમત્તો હોહિ, નગરદ્વારેસુ ચ મજ્ઝે ચાતિ પઞ્ચ દાનસાલાયો કારેહિ, દસ રાજધમ્મે અકોપેત્વા અગતિગમનં પરિહરા’’તિ પોરિસાદં ઓવદિ. પરોસતાહિ રાજધાનીહિ બલકાયો યેભુય્યેન સન્નિપતિ . સો તેન બલકાયેન પરિવુતો બારાણસિતો નિક્ખમિ. પોરિસાદોપિ નિક્ખમિત્વા ઉપડ્ઢપથા નિવત્તિ. મહાસત્તો અવાહનાનં રાજૂનં વાહનાનિ દત્વા ઉય્યોજેસિ. તેપિ રાજાનો તેન સદ્ધિં સમ્મોદિત્વા મહાસત્તં વન્દનાદીનિ કત્વા અત્તનો અત્તનો જનપદં અગમિંસુ.
Imassa dhammakathaṃ sutvā rājā ca senāpati ca devī ca tuṭṭhā ‘‘gacchāma, mahārāja, ānemā’’ti vatvā nagare bheriṃ carāpetvā nāgare sannipātetvā ‘‘tumhe mā bhāyittha, rājā kira dhamme patiṭṭhito, etha naṃ ānemā’’ti mahājanaṃ ādāya mahāsattaṃ purato katvā rañño santikaṃ gantvā vanditvā kappake upaṭṭhāpetvā kappitakesamassuṃ nhātānulittapasādhitaṃ rājānaṃ ratanarāsimhi ṭhapetvā abhisiñcitvā nagaraṃ pavesesuṃ. Porisādo rājā hutvā parosatānaṃ khattiyānaṃ mahāsattassa ca mahāsakkāraṃ kāresi. ‘‘Sutasomanarindena kira porisādaṃ dametvā rajje patiṭṭhāpito’’ti sakalajambudīpe mahākolāhalaṃ udapādi. Indapatthanagaravāsinopi ‘‘rājā no āgacchatū’’ti dūtaṃ pahiṇiṃsu. So tattha māsamattaṃ vasitvā, ‘‘samma, gacchāmahaṃ, tvaṃ appamatto hohi, nagaradvāresu ca majjhe cāti pañca dānasālāyo kārehi, dasa rājadhamme akopetvā agatigamanaṃ pariharā’’ti porisādaṃ ovadi. Parosatāhi rājadhānīhi balakāyo yebhuyyena sannipati . So tena balakāyena parivuto bārāṇasito nikkhami. Porisādopi nikkhamitvā upaḍḍhapathā nivatti. Mahāsatto avāhanānaṃ rājūnaṃ vāhanāni datvā uyyojesi. Tepi rājāno tena saddhiṃ sammoditvā mahāsattaṃ vandanādīni katvā attano attano janapadaṃ agamiṃsu.
મહાસત્તોપિ નગરં પત્વા ઇન્દપત્થનગરવાસીહિ દેવનગરં વિય અલઙ્કતનગરં પવિસિત્વા માતાપિતરો વન્દિત્વા મધુરપટિસન્થારં કત્વા મહાતલં અભિરુહિ. સો ધમ્મેન રજ્જં કારેન્તો ચિન્તેસિ – ‘‘રુક્ખદેવતા મય્હં બહૂપકારા, બલિકમ્મલાભમસ્સા કરિસ્સામી’’તિ. સો તસ્સ નિગ્રોધસ્સ અવિદૂરે મહન્તં તળાકં કારેત્વા બહૂનિ કુલાનિ પેસેત્વા ગામં નિવેસેસિ. ગામો મહા અહોસિ અસીતિમત્તઆપણસહસ્સપટિમણ્ડિતો. તમ્પિ રુક્ખમૂલં સાખન્તતો પટ્ઠાય સમતલં કારેત્વા પરિક્ખિત્તવેદિકતોરણદ્વારયુત્તં અકાસિ, દેવતા અભિપ્પસીદિ. કમ્માસપાદસ્સ દમિતટ્ઠાને નિવુટ્ઠત્તા પન સો ગામો કમ્માસદમ્મનિગમો નામ જાતો. તેપિ સબ્બે રાજાનો મહાસત્તસ્સ ઓવાદે ઠત્વા દાનાદીનિ પુઞ્ઞાનિ કત્વા આયુપરિયોસાને સગ્ગં પૂરયિંસુ.
Mahāsattopi nagaraṃ patvā indapatthanagaravāsīhi devanagaraṃ viya alaṅkatanagaraṃ pavisitvā mātāpitaro vanditvā madhurapaṭisanthāraṃ katvā mahātalaṃ abhiruhi. So dhammena rajjaṃ kārento cintesi – ‘‘rukkhadevatā mayhaṃ bahūpakārā, balikammalābhamassā karissāmī’’ti. So tassa nigrodhassa avidūre mahantaṃ taḷākaṃ kāretvā bahūni kulāni pesetvā gāmaṃ nivesesi. Gāmo mahā ahosi asītimattaāpaṇasahassapaṭimaṇḍito. Tampi rukkhamūlaṃ sākhantato paṭṭhāya samatalaṃ kāretvā parikkhittavedikatoraṇadvārayuttaṃ akāsi, devatā abhippasīdi. Kammāsapādassa damitaṭṭhāne nivuṭṭhattā pana so gāmo kammāsadammanigamo nāma jāto. Tepi sabbe rājāno mahāsattassa ovāde ṭhatvā dānādīni puññāni katvā āyupariyosāne saggaṃ pūrayiṃsu.
સત્થા ઇમં ધમ્મદેસનં આહરિત્વા સચ્ચાનિ પકાસેત્વા ‘‘ન, ભિક્ખવે, ઇદાનેવાહં અઙ્ગુલિમાલં દમેમિ, પુબ્બેપેસ મયા દમિતોયેવા’’તિ વત્વા જાતકં સમોધાનેસિ ‘‘તદા પોરિસાદો રાજા અઙ્ગુલિમાલો અહોસિ, કાળહત્થિ સારિપુત્તો, નન્દબ્રાહ્મણો આનન્દો, રુક્ખદેવતા કસ્સપો, સક્કો અનુરુદ્ધો, સેસરાજાનો બુદ્ધપરિસા, માતાપિતરો મહારાજકુલાનિ, સુતસોમરાજા પન અહમેવ અહોસિ’’ન્તિ.
Satthā imaṃ dhammadesanaṃ āharitvā saccāni pakāsetvā ‘‘na, bhikkhave, idānevāhaṃ aṅgulimālaṃ damemi, pubbepesa mayā damitoyevā’’ti vatvā jātakaṃ samodhānesi ‘‘tadā porisādo rājā aṅgulimālo ahosi, kāḷahatthi sāriputto, nandabrāhmaṇo ānando, rukkhadevatā kassapo, sakko anuruddho, sesarājāno buddhaparisā, mātāpitaro mahārājakulāni, sutasomarājā pana ahameva ahosi’’nti.
મહાસુતસોમજાતકવણ્ણના પઞ્ચમા.
Mahāsutasomajātakavaṇṇanā pañcamā.
જાતકુદ્દાનં –
Jātakuddānaṃ –
સુમુખો પન હંસવરો ચ મહા, સુધભોજનિકો ચ પરો પવરો;
Sumukho pana haṃsavaro ca mahā, sudhabhojaniko ca paro pavaro;
સકુણાલદિજાધિપતિવ્હયનો, સુતસોમવરુત્તમસવ્હયનોતિ.
Sakuṇāladijādhipativhayano, sutasomavaruttamasavhayanoti.
અસીતિનિપાતવણ્ણના નિટ્ઠિતા.
Asītinipātavaṇṇanā niṭṭhitā.
પઞ્ચમો ભાગો નિટ્ઠિતો.
Pañcamo bhāgo niṭṭhito.
Related texts:
તિપિટક (મૂલ) • Tipiṭaka (Mūla) / સુત્તપિટક • Suttapiṭaka / ખુદ્દકનિકાય • Khuddakanikāya / જાતકપાળિ • Jātakapāḷi / ૫૩૭. મહાસુતસોમજાતકં • 537. Mahāsutasomajātakaṃ