Library / Tipiṭaka / તિપિટક • Tipiṭaka / થેરગાથા-અટ્ઠકથા • Theragāthā-aṭṭhakathā |
૫. માતઙ્ગપુત્તત્થેરગાથાવણ્ણના
5. Mātaṅgaputtattheragāthāvaṇṇanā
અતિસીતન્તિ આયસ્મતો માતઙ્ગપુત્તત્થેરસ્સ ગાથા. કા ઉપ્પત્તિ? અયં કિર પદુમુત્તરસ્સ ભગવતો કાલે હિમવન્તસમીપે મહતો જાતસ્સરસ્સ હેટ્ઠા મહતિ નાગભવને મહાનુભાવો નાગરાજા હુત્વા નિબ્બત્તો એકદિવસં નાગભવનતો નિક્ખમિત્વા વિચરન્તો સત્થારં આકાસેન ગચ્છન્તં દિસ્વા પસન્નમાનસો અત્તનો સીસમણિના પૂજં અકાસિ. સો તેન પુઞ્ઞકમ્મેન દેવમનુસ્સેસુ સંસરન્તો ઇમસ્મિં બુદ્ધુપ્પાદે કોસલરટ્ઠે માતઙ્ગસ્સ નામ કુટુમ્બિકસ્સ પુત્તો હુત્વા નિબ્બત્તો માતઙ્ગપુત્તોત્વેવ પઞ્ઞાયિત્થ. સો વિઞ્ઞુતં પત્તો અલસજાતિકો હુત્વા કિઞ્ચિ કમ્મં અકરોન્તો ઞાતકેહિ અઞ્ઞેહિ ચ ગરહિતો ‘‘સુખજીવિનો ઇમે સમણા સક્યપુત્તિયા’’તિ સુખજીવિતં આકઙ્ખન્તો ભિક્ખૂહિ કતપરિચયો હુત્વા સત્થારં ઉપસઙ્કમિત્વા ધમ્મં સુત્વા પટિલદ્ધસદ્ધો પબ્બજિત્વા અઞ્ઞે ભિક્ખૂ ઇદ્ધિમન્તે દિસ્વા ઇદ્ધિબલં પત્થેત્વા સત્થુ સન્તિકે કમ્મટ્ઠાનં ગહેત્વા ભાવનં અનુયુઞ્જન્તો છળભિઞ્ઞો અહોસિ. તેન વુત્તં અપદાને (અપ॰ થેર ૨.૪૮.૮-૨૯) –
Atisītanti āyasmato mātaṅgaputtattherassa gāthā. Kā uppatti? Ayaṃ kira padumuttarassa bhagavato kāle himavantasamīpe mahato jātassarassa heṭṭhā mahati nāgabhavane mahānubhāvo nāgarājā hutvā nibbatto ekadivasaṃ nāgabhavanato nikkhamitvā vicaranto satthāraṃ ākāsena gacchantaṃ disvā pasannamānaso attano sīsamaṇinā pūjaṃ akāsi. So tena puññakammena devamanussesu saṃsaranto imasmiṃ buddhuppāde kosalaraṭṭhe mātaṅgassa nāma kuṭumbikassa putto hutvā nibbatto mātaṅgaputtotveva paññāyittha. So viññutaṃ patto alasajātiko hutvā kiñci kammaṃ akaronto ñātakehi aññehi ca garahito ‘‘sukhajīvino ime samaṇā sakyaputtiyā’’ti sukhajīvitaṃ ākaṅkhanto bhikkhūhi kataparicayo hutvā satthāraṃ upasaṅkamitvā dhammaṃ sutvā paṭiladdhasaddho pabbajitvā aññe bhikkhū iddhimante disvā iddhibalaṃ patthetvā satthu santike kammaṭṭhānaṃ gahetvā bhāvanaṃ anuyuñjanto chaḷabhiñño ahosi. Tena vuttaṃ apadāne (apa. thera 2.48.8-29) –
‘‘પદુમુત્તરો નામ જિનો, સબ્બધમ્માન પારગૂ;
‘‘Padumuttaro nāma jino, sabbadhammāna pāragū;
વિવેકકામો સમ્બુદ્ધો, ગચ્છતે અનિલઞ્જસે.
Vivekakāmo sambuddho, gacchate anilañjase.
‘‘અવિદૂરે હિમવન્તસ્સ, મહાજાતસ્સરો અહુ;
‘‘Avidūre himavantassa, mahājātassaro ahu;
તત્થ મે ભવનં આસિ, પુઞ્ઞકમ્મેન સંયુતં.
Tattha me bhavanaṃ āsi, puññakammena saṃyutaṃ.
‘‘ભવના અભિનિક્ખમ્મ, અદ્દસં લોકનાયકં;
‘‘Bhavanā abhinikkhamma, addasaṃ lokanāyakaṃ;
ઇન્દીવરંવ જલિતં, આદિત્તંવ હુતાસનં.
Indīvaraṃva jalitaṃ, ādittaṃva hutāsanaṃ.
‘‘વિચિનં નદ્દસં પુપ્ફં, પૂજયિસ્સન્તિ નાયકં;
‘‘Vicinaṃ naddasaṃ pupphaṃ, pūjayissanti nāyakaṃ;
સકં ચિત્તં પસાદેત્વા, અવન્દિં સત્થુનો અહં.
Sakaṃ cittaṃ pasādetvā, avandiṃ satthuno ahaṃ.
‘‘મમ સીસે મણિં ગય્હ, પૂજયિં લોકનાયકં;
‘‘Mama sīse maṇiṃ gayha, pūjayiṃ lokanāyakaṃ;
ઇમાય મણિપૂજાય, વિપાકો હોતુ ભદ્દકો.
Imāya maṇipūjāya, vipāko hotu bhaddako.
‘‘પદુમુત્તરો લોકવિદૂ, આહુતીનં પટિગ્ગહો;
‘‘Padumuttaro lokavidū, āhutīnaṃ paṭiggaho;
અન્તલિક્ખે ઠિતો સત્થા, ઇમં ગાથં અભાસથ.
Antalikkhe ṭhito satthā, imaṃ gāthaṃ abhāsatha.
‘‘સો તે ઇજ્ઝતુ સઙ્કપ્પો, લભસ્સુ વિપુલં સુખં;
‘‘So te ijjhatu saṅkappo, labhassu vipulaṃ sukhaṃ;
ઇમાય મણિપૂજાય, અનુભોહિ મહાયસં.
Imāya maṇipūjāya, anubhohi mahāyasaṃ.
‘‘ઇદં વત્વાન ભગવા, જલજુત્તમનામકો;
‘‘Idaṃ vatvāna bhagavā, jalajuttamanāmako;
અગમાસિ બુદ્ધસેટ્ઠો, યત્થ ચિત્તં પણીહિતં.
Agamāsi buddhaseṭṭho, yattha cittaṃ paṇīhitaṃ.
‘‘સટ્ઠિકપ્પાનિ દેવિન્દો, દેવરજ્જમકારયિં;
‘‘Saṭṭhikappāni devindo, devarajjamakārayiṃ;
અનેકસતક્ખત્તુઞ્ચ, ચક્કવત્તી અહોસહં.
Anekasatakkhattuñca, cakkavattī ahosahaṃ.
‘‘પુબ્બકમ્મં સરન્તસ્સ, દેવભૂતસ્સ મે સતો;
‘‘Pubbakammaṃ sarantassa, devabhūtassa me sato;
મણિ નિબ્બત્તતે મય્હં, આલોકકરણો મમં.
Maṇi nibbattate mayhaṃ, ālokakaraṇo mamaṃ.
‘‘છળસીતિસહસ્સાનિ , નારિયો મે પરિગ્ગહા;
‘‘Chaḷasītisahassāni , nāriyo me pariggahā;
વિચિત્તવત્થાભરણા, આમુક્કમણિકુણ્ડલા.
Vicittavatthābharaṇā, āmukkamaṇikuṇḍalā.
‘‘અળારપમ્હા હસુલા, સુસઞ્ઞા તનુમજ્ઝિમા;
‘‘Aḷārapamhā hasulā, susaññā tanumajjhimā;
પરિવારેન્તિ મં નિચ્ચં, મણિપૂજાયિદં ફલં.
Parivārenti maṃ niccaṃ, maṇipūjāyidaṃ phalaṃ.
‘‘સોણ્ણમયા મણિમયા, લોહિતઙ્કમયા તથા;
‘‘Soṇṇamayā maṇimayā, lohitaṅkamayā tathā;
ભણ્ડા મે સુકતા હોન્તિ, યદિચ્છસિ પિળન્ધના.
Bhaṇḍā me sukatā honti, yadicchasi piḷandhanā.
‘‘કૂટાગારા ગહા રમ્મા, સયનઞ્ચ મહારહં;
‘‘Kūṭāgārā gahā rammā, sayanañca mahārahaṃ;
મમ સઙ્કપ્પમઞ્ઞાય, નિબ્બત્તન્તિ યદિચ્છકં.
Mama saṅkappamaññāya, nibbattanti yadicchakaṃ.
‘‘લાભા તેસં સુલદ્ધઞ્ચ, યે લભન્તિ ઉપસ્સુતિં;
‘‘Lābhā tesaṃ suladdhañca, ye labhanti upassutiṃ;
પુઞ્ઞક્ખેત્તં મનુસ્સાનં, ઓસધં સબ્બપાણિનં.
Puññakkhettaṃ manussānaṃ, osadhaṃ sabbapāṇinaṃ.
‘‘મય્હમ્પિ સુકતં કમ્મં, યોહં અદક્ખિ નાયકં;
‘‘Mayhampi sukataṃ kammaṃ, yohaṃ adakkhi nāyakaṃ;
વિનિપાતા પમુત્તોમ્હિ, પત્તોમ્હિ અચલં પદં.
Vinipātā pamuttomhi, pattomhi acalaṃ padaṃ.
‘‘યં યં યોનૂપપજ્જામિ, દેવત્તં અથ માનુસં;
‘‘Yaṃ yaṃ yonūpapajjāmi, devattaṃ atha mānusaṃ;
દિવસઞ્ચેવ રત્તિઞ્ચ, આલોકો હોતિ મે સદા.
Divasañceva rattiñca, āloko hoti me sadā.
‘‘તાયેવ મણિપૂજાય, અનુભોત્વાન સમ્પદા;
‘‘Tāyeva maṇipūjāya, anubhotvāna sampadā;
ઞાણાલોકો મયા દિટ્ઠો, પત્તોમ્હિ અચલં પદં.
Ñāṇāloko mayā diṭṭho, pattomhi acalaṃ padaṃ.
‘‘સતસહસ્સિતો કપ્પે, યં મણિં અભિપૂજયિં;
‘‘Satasahassito kappe, yaṃ maṇiṃ abhipūjayiṃ;
દુગ્ગતિં નાભિજાનામિ, મણિપૂજાયિદં ફલં.
Duggatiṃ nābhijānāmi, maṇipūjāyidaṃ phalaṃ.
‘‘કિલેસા ઝાપિતા મય્હં…પે॰… કતં બુદ્ધસ્સ સાસન’’ન્તિ.
‘‘Kilesā jhāpitā mayhaṃ…pe… kataṃ buddhassa sāsana’’nti.
છળભિઞ્ઞો પન હુત્વા પુગ્ગલાધિટ્ઠાનવસેન કોસજ્જં ગરહન્તો અત્તનો ચ વીરિયારમ્ભં કિત્તેન્તો –
Chaḷabhiñño pana hutvā puggalādhiṭṭhānavasena kosajjaṃ garahanto attano ca vīriyārambhaṃ kittento –
૨૩૧.
231.
‘‘અતિસીતં અતિઉણ્હં, અતિસાયમિદં અહુ;
‘‘Atisītaṃ atiuṇhaṃ, atisāyamidaṃ ahu;
ઇતિ વિસ્સટ્ઠકમ્મન્તે, ખણા અચ્ચેન્તિ માણવે.
Iti vissaṭṭhakammante, khaṇā accenti māṇave.
૨૩૨.
232.
‘‘યો ચ સીતઞ્ચ ઉણ્હઞ્ચ, તિણા ભિય્યો ન મઞ્ઞતિ;
‘‘Yo ca sītañca uṇhañca, tiṇā bhiyyo na maññati;
કરં પુરિસકિચ્ચાનિ, સો સુખા ન વિહાયતિ.
Karaṃ purisakiccāni, so sukhā na vihāyati.
૨૩૩.
233.
‘‘દબ્બં કુસં પોટકિલં, ઉસીરં મુઞ્જપબ્બજં;
‘‘Dabbaṃ kusaṃ poṭakilaṃ, usīraṃ muñjapabbajaṃ;
ઉરસા પનુદિસ્સામિ, વિવેકમનુબ્રૂહય’’ન્તિ. – ગાથાત્તયમાહ;
Urasā panudissāmi, vivekamanubrūhaya’’nti. – gāthāttayamāha;
તત્થ અતિસીતન્તિ હિમપાતવદ્દલાદિના અતિવિય સીતં, ઇદં અહૂતિ આનેત્વા સમ્બન્ધો. અતિઉણ્હન્તિ ધમ્મપરિતાપાદિના અતિવિય ઉણ્હં, ઉભયેનપિ ઉતુવસેન કોસજ્જવત્થુમાહ. અતિસાયન્તિ દિવસસ્સ પરિણતિયા અતિસાયં, સાયગ્ગહણેનેવ ચેત્થ પાતોપિ સઙ્ગય્હતિ , તદુભયેન કાલવસેન કોસજ્જવત્થુમાહ. ઇતીતિ ઇમિના પકારેન. એતેન ‘‘ઇધ, ભિક્ખવે, ભિક્ખુના કમ્મં કત્તબ્બં હોતી’’તિઆદિના (અ॰ નિ॰ ૮.૮૦; દી॰ નિ॰ ૩.૩૩૪) વુત્તં કોસજ્જવત્થું સઙ્ગણ્હાતિ. વિસ્સટ્ઠકમ્મન્તેતિ પરિચ્ચત્તયોગકમ્મન્તે. ખણાતિ બુદ્ધુપ્પાદાદયો બ્રહ્મચરિયવાસસ્સ ઓકાસા. અચ્ચેન્તીતિ અતિક્કમન્તિ. માણવેતિ સત્તે. તિણા ભિય્યો ન મઞ્ઞતીતિ તિણતો ઉપરિ ન મઞ્ઞતિ, તિણં વિય મઞ્ઞતિ, સીતુણ્હાનિ અભિભવિત્વા અત્તના કત્તબ્બં કરોતિ. કરન્તિ કરોન્તો. પુરિસકિચ્ચાનીતિ વીરપુરિસેન કત્તબ્બાનિ અત્તહિતપરહિતાનિ. સુખાતિ સુખતો, નિબ્બાનસુખતોતિ અધિપ્પાયો. તતિયગાથાય અત્થો હેટ્ઠા વુત્તોયેવ.
Tattha atisītanti himapātavaddalādinā ativiya sītaṃ, idaṃ ahūti ānetvā sambandho. Atiuṇhanti dhammaparitāpādinā ativiya uṇhaṃ, ubhayenapi utuvasena kosajjavatthumāha. Atisāyanti divasassa pariṇatiyā atisāyaṃ, sāyaggahaṇeneva cettha pātopi saṅgayhati , tadubhayena kālavasena kosajjavatthumāha. Itīti iminā pakārena. Etena ‘‘idha, bhikkhave, bhikkhunā kammaṃ kattabbaṃ hotī’’tiādinā (a. ni. 8.80; dī. ni. 3.334) vuttaṃ kosajjavatthuṃ saṅgaṇhāti. Vissaṭṭhakammanteti pariccattayogakammante. Khaṇāti buddhuppādādayo brahmacariyavāsassa okāsā. Accentīti atikkamanti. Māṇaveti satte. Tiṇā bhiyyo na maññatīti tiṇato upari na maññati, tiṇaṃ viya maññati, sītuṇhāni abhibhavitvā attanā kattabbaṃ karoti. Karanti karonto. Purisakiccānīti vīrapurisena kattabbāni attahitaparahitāni. Sukhāti sukhato, nibbānasukhatoti adhippāyo. Tatiyagāthāya attho heṭṭhā vuttoyeva.
માતઙ્ગપુત્તત્થેરગાથાવણ્ણના નિટ્ઠિતા.
Mātaṅgaputtattheragāthāvaṇṇanā niṭṭhitā.
Related texts:
તિપિટક (મૂલ) • Tipiṭaka (Mūla) / સુત્તપિટક • Suttapiṭaka / ખુદ્દકનિકાય • Khuddakanikāya / થેરગાથાપાળિ • Theragāthāpāḷi / ૫. માતઙ્ગપુત્તત્થેરગાથા • 5. Mātaṅgaputtattheragāthā