Library / Tipiṭaka / તિપિટક • Tipiṭaka / થેરગાથા-અટ્ઠકથા • Theragāthā-aṭṭhakathā |
૪. મોઘરાજત્થેરગાથાવણ્ણના
4. Mogharājattheragāthāvaṇṇanā
છવિપાપક ચિત્તભદ્દકાતિ આયસ્મતો મોઘરાજત્થેરસ્સ ગાથા. કા ઉપ્પત્તિ? અયમ્પિ પુરિમબુદ્ધેસુ કતાધિકારો પદુમુત્તરસ્સ ભગવતો કાલે કુલગેહે નિબ્બત્તિત્વા વિઞ્ઞુતં પત્તો એકદિવસં સત્થુ સન્તિકે ધમ્મં સુણન્તો સત્થારં એકં ભિક્ખું લૂખચીવરધરાનં અગ્ગટ્ઠાને ઠપેન્તં દિસ્વા તં ઠાનન્તરં આકઙ્ખન્તો પણિધાનં કત્વા તત્થ તત્થ ભવે પુઞ્ઞાનિ કરોન્તો અત્થદસ્સિસ્સ ભગવતો કાલે બ્રાહ્મણકુલે નિબ્બત્તિત્વા બ્રાહ્મણાનં વિજ્જાસિપ્પેસુ નિપ્ફત્તિં ગતો બ્રાહ્મણમાણવે વિજ્જાસિપ્પાનિ સિક્ખાપેન્તો એકદિવસં અત્થદસ્સિં ભગવન્તં ભિક્ખુસઙ્ઘપરિવુતં ગચ્છન્તં દિસ્વા પસન્નમાનસો પઞ્ચપતિટ્ઠિતેન વન્દિત્વા સિરસિ અઞ્જલિં કત્વા ‘‘યાવતા રૂપિનો સત્તા’’તિઆદિના છહિ ગાથાહિ અભિત્થવિત્વા ભાજનં પૂરેત્વા મધું ઉપનામેસિ. સત્થા મધું પટિગ્ગહેત્વા અનુમોદનં અકાસિ.
Chavipāpakacittabhaddakāti āyasmato mogharājattherassa gāthā. Kā uppatti? Ayampi purimabuddhesu katādhikāro padumuttarassa bhagavato kāle kulagehe nibbattitvā viññutaṃ patto ekadivasaṃ satthu santike dhammaṃ suṇanto satthāraṃ ekaṃ bhikkhuṃ lūkhacīvaradharānaṃ aggaṭṭhāne ṭhapentaṃ disvā taṃ ṭhānantaraṃ ākaṅkhanto paṇidhānaṃ katvā tattha tattha bhave puññāni karonto atthadassissa bhagavato kāle brāhmaṇakule nibbattitvā brāhmaṇānaṃ vijjāsippesu nipphattiṃ gato brāhmaṇamāṇave vijjāsippāni sikkhāpento ekadivasaṃ atthadassiṃ bhagavantaṃ bhikkhusaṅghaparivutaṃ gacchantaṃ disvā pasannamānaso pañcapatiṭṭhitena vanditvā sirasi añjaliṃ katvā ‘‘yāvatā rūpino sattā’’tiādinā chahi gāthāhi abhitthavitvā bhājanaṃ pūretvā madhuṃ upanāmesi. Satthā madhuṃ paṭiggahetvā anumodanaṃ akāsi.
સો તેન પુઞ્ઞકમ્મેન દેવમનુસ્સેસુ સંસરન્તો કસ્સપસ્સ ભગવતો કાલે કટ્ઠવાહનસ્સ નામ રઞ્ઞો અમચ્ચો હુત્વા તેન સત્થુ આનયનત્થં પુરિસસહસ્સેન પેસિતો સત્થુ સન્તિકં ગન્ત્વા ધમ્મં સુત્વા પટિલદ્ધસદ્ધો પબ્બજિત્વા વીસતિવસ્સસહસ્સાનિ સમણધમ્મં કત્વા તતો ચુતો એકં બુદ્ધન્તરં સુગતીસુયેવ પરિવત્તેન્તો ઇમસ્મિં બુદ્ધુપ્પાદે બ્રાહ્મણકુલે નિબ્બત્તિત્વા મોઘરાજાતિ લદ્ધનામો બાવરીબ્રાહ્મણસ્સ સન્તિકે ઉગ્ગહિતસિપ્પો સંવેગજાતો તાપસપબ્બજ્જં પબ્બજિત્વા તાપસસહસ્સપરિવારો અજિતાદીહિ સદ્ધિં સત્થુ સન્તિકં પેસિતો તેસં પન્નરસમો હુત્વા પઞ્હે પુચ્છિત્વા પઞ્હવિસ્સજ્જનપરિયોસાને અરહત્તં પાપુણિ. તેન વુત્તં અપદાને (અપ॰ થેર ૧.૪.૬૪-૮૩) –
So tena puññakammena devamanussesu saṃsaranto kassapassa bhagavato kāle kaṭṭhavāhanassa nāma rañño amacco hutvā tena satthu ānayanatthaṃ purisasahassena pesito satthu santikaṃ gantvā dhammaṃ sutvā paṭiladdhasaddho pabbajitvā vīsativassasahassāni samaṇadhammaṃ katvā tato cuto ekaṃ buddhantaraṃ sugatīsuyeva parivattento imasmiṃ buddhuppāde brāhmaṇakule nibbattitvā mogharājāti laddhanāmo bāvarībrāhmaṇassa santike uggahitasippo saṃvegajāto tāpasapabbajjaṃ pabbajitvā tāpasasahassaparivāro ajitādīhi saddhiṃ satthu santikaṃ pesito tesaṃ pannarasamo hutvā pañhe pucchitvā pañhavissajjanapariyosāne arahattaṃ pāpuṇi. Tena vuttaṃ apadāne (apa. thera 1.4.64-83) –
‘‘અત્થદસ્સી તુ ભગવા, સયમ્ભૂ અપરાજિતો;
‘‘Atthadassī tu bhagavā, sayambhū aparājito;
ભિક્ખુસઙ્ઘપરિબ્યૂળ્હો, રથિયં પટિપજ્જથ.
Bhikkhusaṅghaparibyūḷho, rathiyaṃ paṭipajjatha.
‘‘સિસ્સેહિ સમ્પરિવુતો, ઘરમ્હા અભિનિક્ખમિં;
‘‘Sissehi samparivuto, gharamhā abhinikkhamiṃ;
નિક્ખમિત્વાનહં તત્થ, અદ્દસં લોકનાયકં.
Nikkhamitvānahaṃ tattha, addasaṃ lokanāyakaṃ.
‘‘અભિવાદિય સમ્બુદ્ધં, સિરે કત્વાન અઞ્જલિં;
‘‘Abhivādiya sambuddhaṃ, sire katvāna añjaliṃ;
સકં ચિત્તં પસાદેત્વા, સન્થવિં લોકનાયકં.
Sakaṃ cittaṃ pasādetvā, santhaviṃ lokanāyakaṃ.
‘‘યાવતા રૂપિનો સત્તા, અરૂપી વા અસઞ્ઞિનો;
‘‘Yāvatā rūpino sattā, arūpī vā asaññino;
સબ્બે તે તવ ઞાણમ્હિ, અન્તો હોન્તિ સમોગધા.
Sabbe te tava ñāṇamhi, anto honti samogadhā.
‘‘સુખુમચ્છિકજાલેન, ઉદકં યો પરિક્ખિપે;
‘‘Sukhumacchikajālena, udakaṃ yo parikkhipe;
યે કેચિ ઉદકે પાણા, અન્તોજાલે ભવન્તિ તે.
Ye keci udake pāṇā, antojāle bhavanti te.
‘‘યેસઞ્ચ ચેતના અત્થિ, રૂપિનો ચ અરૂપિનો;
‘‘Yesañca cetanā atthi, rūpino ca arūpino;
સબ્બે તે તવ ઞાણમ્હિ, અન્તો હોન્તિ સમોગધા.
Sabbe te tava ñāṇamhi, anto honti samogadhā.
‘‘સમુદ્ધરસિમં લોકં, અન્ધકારસમાકુલં;
‘‘Samuddharasimaṃ lokaṃ, andhakārasamākulaṃ;
તવ ધમ્મં સુણિત્વાન, કઙ્ખાસોતં તરન્તિ તે.
Tava dhammaṃ suṇitvāna, kaṅkhāsotaṃ taranti te.
‘‘અવિજ્જાનિવુતે લોકે, અન્ધકારેન ઓત્થટે;
‘‘Avijjānivute loke, andhakārena otthaṭe;
તવ ઞાણમ્હિ જોતન્તે, અન્ધકારા પધંસિતા.
Tava ñāṇamhi jotante, andhakārā padhaṃsitā.
‘‘તુવં ચક્ખૂસિ સબ્બેસં, મહાતમપનૂદનો;
‘‘Tuvaṃ cakkhūsi sabbesaṃ, mahātamapanūdano;
તવ ધમ્મં સુણિત્વાન, નિબ્બાયતિ બહુજ્જનો.
Tava dhammaṃ suṇitvāna, nibbāyati bahujjano.
‘‘પુટકં પૂરયિત્વાન, મધુખુદ્દમનેળકં;
‘‘Puṭakaṃ pūrayitvāna, madhukhuddamaneḷakaṃ;
ઉભો હત્થેહિ પગ્ગય્હ, ઉપનેસિં મહેસિનો.
Ubho hatthehi paggayha, upanesiṃ mahesino.
‘‘પટિગ્ગણ્હિ મહાવીરો, સહત્થેન મહા ઇસિ;
‘‘Paṭiggaṇhi mahāvīro, sahatthena mahā isi;
ભુઞ્જિત્વા તઞ્ચ સબ્બઞ્ઞૂ, વેહાસં નભમુગ્ગમિ.
Bhuñjitvā tañca sabbaññū, vehāsaṃ nabhamuggami.
‘‘અન્તલિક્ખે ઠિતો સત્થા, અત્થદસ્સી નરાસભો;
‘‘Antalikkhe ṭhito satthā, atthadassī narāsabho;
મમ ચિત્તં પસાદેન્તો, ઇમા ગાથા અભાસથ.
Mama cittaṃ pasādento, imā gāthā abhāsatha.
‘‘યેનિદં થવિતં ઞાણં, બુદ્ધસેટ્ઠો ચ થોમિતો;
‘‘Yenidaṃ thavitaṃ ñāṇaṃ, buddhaseṭṭho ca thomito;
તેન ચિત્તપ્પસાદેન, દુગ્ગતિં સો ન ગચ્છતિ.
Tena cittappasādena, duggatiṃ so na gacchati.
‘‘ચતુદ્દસઞ્ચ ખત્તું સો, દેવરજ્જં કરિસ્સતિ;
‘‘Catuddasañca khattuṃ so, devarajjaṃ karissati;
પથબ્યા રજ્જં અટ્ઠસતં, વસુધં આવસિસ્સતિ.
Pathabyā rajjaṃ aṭṭhasataṃ, vasudhaṃ āvasissati.
‘‘પઞ્ચેવ સતક્ખત્તુઞ્ચ, ચક્કવત્તી ભવિસ્સતિ;
‘‘Pañceva satakkhattuñca, cakkavattī bhavissati;
પદેસરજ્જં અસઙ્ખેય્યં, મહિયા કારયિસ્સતિ.
Padesarajjaṃ asaṅkheyyaṃ, mahiyā kārayissati.
‘‘અજ્ઝાયકો મન્તધરો, તિણ્ણં વેદાન પારગૂ;
‘‘Ajjhāyako mantadharo, tiṇṇaṃ vedāna pāragū;
ગોતમસ્સ ભગવતો, સાસને પબ્બજિસ્સતિ.
Gotamassa bhagavato, sāsane pabbajissati.
‘‘ગમ્ભીરં નિપુણં અત્થં, ઞાણેન વિચિનિસ્સતિ;
‘‘Gambhīraṃ nipuṇaṃ atthaṃ, ñāṇena vicinissati;
મોઘરાજાતિ નામેન, હેસ્સતિ સત્થુ સાવકો.
Mogharājāti nāmena, hessati satthu sāvako.
‘‘તીહિ વિજ્જાહિ સમ્પન્નં, કતકિચ્ચમનાસવં;
‘‘Tīhi vijjāhi sampannaṃ, katakiccamanāsavaṃ;
ગોતમો સત્થવાહગ્ગો, એતદગ્ગે ઠપેસ્સતિ.
Gotamo satthavāhaggo, etadagge ṭhapessati.
‘‘હિત્વા માનુસકં યોગં, છેત્વાન ભવબન્ધનં;
‘‘Hitvā mānusakaṃ yogaṃ, chetvāna bhavabandhanaṃ;
સબ્બાસવે પરિઞ્ઞાય, વિહરામિ અનાસવો.
Sabbāsave pariññāya, viharāmi anāsavo.
‘‘કિલેસા ઝાપિતા મય્હં…પે॰… કતં બુદ્ધસ્સ સાસન’’ન્તિ.
‘‘Kilesā jhāpitā mayhaṃ…pe… kataṃ buddhassa sāsana’’nti.
અરહત્તં પન પત્વા સત્થલૂખં સુત્તલૂખં રજનલૂખન્તિ વિસેસેન તિવિધેનપિ લૂખેન સમન્નાગતં પંસુકૂલં ધારેસિ. તેન નં સત્થા લૂખચીવરધરાનં અગ્ગટ્ઠાને ઠપેસિ. અપરભાગે પુરિમકમ્મપ્પચ્ચયા પરિહારસ્સ અકરણતો થેરસ્સ સરીરે દદ્દુપીળકાદીનિ ઉપ્પજ્જિત્વા વડ્ઢિંસુ. સો ‘‘સેનાસનં દુસ્સતી’’તિ હેમન્તેપિ મગધક્ખેત્તેસુ પલાલસન્થારાનિ અત્થરિત્વા સેતિ. તં એકદિવસં ઉપટ્ઠાનં ઉપસઙ્કમિત્વા વન્દિત્વા એકમન્તં નિસિન્નં સત્થા પટિસન્થારવસેન ‘‘છવિપાપકા’’તિઆદિના પઠમગાથાય પુચ્છિ.
Arahattaṃ pana patvā satthalūkhaṃ suttalūkhaṃ rajanalūkhanti visesena tividhenapi lūkhena samannāgataṃ paṃsukūlaṃ dhāresi. Tena naṃ satthā lūkhacīvaradharānaṃ aggaṭṭhāne ṭhapesi. Aparabhāge purimakammappaccayā parihārassa akaraṇato therassa sarīre daddupīḷakādīni uppajjitvā vaḍḍhiṃsu. So ‘‘senāsanaṃ dussatī’’ti hemantepi magadhakkhettesu palālasanthārāni attharitvā seti. Taṃ ekadivasaṃ upaṭṭhānaṃ upasaṅkamitvā vanditvā ekamantaṃ nisinnaṃ satthā paṭisanthāravasena ‘‘chavipāpakā’’tiādinā paṭhamagāthāya pucchi.
૨૦૭. તત્થ છવિપાપકાતિ દદ્દુકચ્છુપીળકાહિ ભિન્નચ્છવિભાવતો હીનચ્છવિક દુટ્ઠચ્છવિક . ચિત્તભદ્દકાતિ અનવસેસકિલેસપ્પહાનેન બ્રહ્મવિહારસેવનાય ચ ભદ્દચિત્ત સુન્દરચિત્ત. મોઘરાજાતિ તસ્સ આલપનં. સતતં સમાહિતોતિ અગ્ગફલસમાધિના નિચ્ચકાલં અભિણ્હં સમાહિતમાનસો. હેમન્તિકસીતકાલરત્તિયોતિ હેમન્તસમયે સીતકાલરત્તિયો. અચ્ચન્તસંયોગે ચેતં ઉપયોગવચનં. ‘‘હેમન્તિકા સીતકાલરત્તિયો’’તિપિ પાળિ. તત્થ હેમન્તિકાતિ હેમન્તોગધા હેમન્તપરિયાપન્નાતિ અત્થો. ભિક્ખુ ત્વં સીતિ ભિક્ખુ કો ત્વં અસિ, એવંભૂતો પરેસુ તવ સેનાસનં કત્વા અદેન્તેસુ સઙ્ઘિકઞ્ચ સેનાસનં અપવિસન્તો. કથં કરિસ્સસીતિ યથાવુત્તે સીતકાલે કથં અત્તભાવં પવત્તેસીતિ સત્થા પુચ્છિ. એવં પન પુટ્ઠો થેરો સત્થુ તમત્થં કથેન્તો –
207. Tattha chavipāpakāti daddukacchupīḷakāhi bhinnacchavibhāvato hīnacchavika duṭṭhacchavika . Cittabhaddakāti anavasesakilesappahānena brahmavihārasevanāya ca bhaddacitta sundaracitta. Mogharājāti tassa ālapanaṃ. Satataṃ samāhitoti aggaphalasamādhinā niccakālaṃ abhiṇhaṃ samāhitamānaso. Hemantikasītakālarattiyoti hemantasamaye sītakālarattiyo. Accantasaṃyoge cetaṃ upayogavacanaṃ. ‘‘Hemantikā sītakālarattiyo’’tipi pāḷi. Tattha hemantikāti hemantogadhā hemantapariyāpannāti attho. Bhikkhu tvaṃ sīti bhikkhu ko tvaṃ asi, evaṃbhūto paresu tava senāsanaṃ katvā adentesu saṅghikañca senāsanaṃ apavisanto. Kathaṃ karissasīti yathāvutte sītakāle kathaṃ attabhāvaṃ pavattesīti satthā pucchi. Evaṃ pana puṭṭho thero satthu tamatthaṃ kathento –
૨૦૮.
208.
‘‘સમ્પન્નસસ્સા મગધા, કેવલા ઇતિ મે સુતં;
‘‘Sampannasassā magadhā, kevalā iti me sutaṃ;
પલાલચ્છન્નકો સેય્યં, યથઞ્ઞે સુખજીવિનો’’તિ. – ગાથમાહ;
Palālacchannako seyyaṃ, yathaññe sukhajīvino’’ti. – gāthamāha;
તત્થ સમ્પન્નસસ્સાતિ નિપ્ફન્નસસ્સા. મગધાતિ મગધરટ્ઠં વદતિ. મગધા નામ જાનપદિનો રાજકુમારા, તેસં નિવાસો એકોપિ જનપદો રુળ્હીવસેન ‘‘મગધા’’ત્વેવ બહુવચનેન વુચ્ચતિ. કેવલાતિ અનવસેસા. ઇતિ મે સુતન્તિ એવં મયા સુતં. તત્થ યો અદિટ્ઠો પદેસો, તસ્સ વસેન સુતન્તિ વુત્તં. તેન એદિસે કાલે મગધેસુ યત્થ કત્થચિ મયા વસિતું સક્કાતિ દસ્સેતિ. પલાલચ્છન્નકો સેય્યં, યથઞ્ઞે સુખજીવિનોતિ યથા અઞ્ઞે સુખજીવિનો ભિક્ખૂ સેનાસનસપ્પાયં લદ્ધા સુન્દરેહિ અત્થરણપાવુરણેહિ સુખેન સયન્તિ, એવં અહમ્પિ પલાલસન્થારમેવ હેટ્ઠા સન્થરિત્વા ઉપરિ તિરિયઞ્ચ પલાલચ્છદનેનેવ છાદિતસરીરતાય પલાલચ્છન્નકો સેય્યં સયિં, સેય્યં કપ્પેસિન્તિ અત્તનો યથાલાભસન્તોસં વિભાવેતિ.
Tattha sampannasassāti nipphannasassā. Magadhāti magadharaṭṭhaṃ vadati. Magadhā nāma jānapadino rājakumārā, tesaṃ nivāso ekopi janapado ruḷhīvasena ‘‘magadhā’’tveva bahuvacanena vuccati. Kevalāti anavasesā. Iti me sutanti evaṃ mayā sutaṃ. Tattha yo adiṭṭho padeso, tassa vasena sutanti vuttaṃ. Tena edise kāle magadhesu yattha katthaci mayā vasituṃ sakkāti dasseti. Palālacchannako seyyaṃ, yathaññe sukhajīvinoti yathā aññe sukhajīvino bhikkhū senāsanasappāyaṃ laddhā sundarehi attharaṇapāvuraṇehi sukhena sayanti, evaṃ ahampi palālasanthārameva heṭṭhā santharitvā upari tiriyañca palālacchadaneneva chāditasarīratāya palālacchannako seyyaṃ sayiṃ, seyyaṃ kappesinti attano yathālābhasantosaṃ vibhāveti.
મોઘરાજત્થેરગાથાવણ્ણના નિટ્ઠિતા.
Mogharājattheragāthāvaṇṇanā niṭṭhitā.
Related texts:
તિપિટક (મૂલ) • Tipiṭaka (Mūla) / સુત્તપિટક • Suttapiṭaka / ખુદ્દકનિકાય • Khuddakanikāya / થેરગાથાપાળિ • Theragāthāpāḷi / ૪. મોઘરાજત્થેરગાથા • 4. Mogharājattheragāthā