Library / Tipiṭaka / તિપિટક • Tipiṭaka / થેરગાથા-અટ્ઠકથા • Theragāthā-aṭṭhakathā |
૬. નદીકસ્સપત્થેરગાથાવણ્ણના
6. Nadīkassapattheragāthāvaṇṇanā
અત્થાય વત મેતિઆદિકા આયસ્મતો નદીકસ્સપત્થેરસ્સ ગાથા. કા ઉપ્પત્તિ? અયમ્પિ પુરિમબુદ્ધેસુ કતાધિકારો તત્થ તત્થ ભવે વિવટ્ટૂપનિસ્સયં કુસલં ઉપચિનન્તો પદુમુત્તરસ્સ ભગવતો કાલે કુલગેહે નિબ્બત્તિત્વા વિઞ્ઞુતં પત્તો એકદિવસં સત્થારં પિણ્ડાય ચરન્તં દિસ્વા પસન્નમાનસો અત્તના રોપિતસ્સ અમ્બરુક્ખસ્સ પઠમુપ્પન્નં મનોસિલાવણ્ણં એકં અમ્બફલં અદાસિ. સો તેન પુઞ્ઞકમ્મેન દેવમનુસ્સેસુ સંસરન્તો ઇમસ્મિં બુદ્ધુપ્પાદે મગધરટ્ઠે બ્રાહ્મણકુલે ઉરુવેલકસ્સપસ્સ ભાતા હુત્વા નિબ્બત્તો. વયપ્પત્તો નિસ્સરણજ્ઝાસયતાય ઘરાવાસં અનિચ્છન્તો તાપસપબ્બજ્જં પબ્બજિત્વા તીહિ તાપસસતેહિ સદ્ધિં નેરઞ્જરાય નદિયા તીરે અસ્સમં માપેત્વા વિહરતિ. નદીતીરે વસનતો હિસ્સ કસ્સપગોત્તતાય ચ નદીકસ્સપોતિ સમઞ્ઞા અહોસિ. તસ્સ ભગવા સપરિસસ્સ એહિભિક્ખુભાવેન ઉપસમ્પદં અદાસિ. તં સબ્બં ખન્ધકે (મહાવ॰ ૩૬-૩૯) આગતમેવ. સો ભગવતો આદિત્તપરિયાયદેસનાય (મહાવ॰ ૫૪; સં॰ નિ॰ ૪.૨૮) અરહત્તે પતિટ્ઠાસિ. તેન વુત્તં અપદાને (અપ॰ થેર ૨.૪૪.૮૧-૮૭) –
Atthāyavata metiādikā āyasmato nadīkassapattherassa gāthā. Kā uppatti? Ayampi purimabuddhesu katādhikāro tattha tattha bhave vivaṭṭūpanissayaṃ kusalaṃ upacinanto padumuttarassa bhagavato kāle kulagehe nibbattitvā viññutaṃ patto ekadivasaṃ satthāraṃ piṇḍāya carantaṃ disvā pasannamānaso attanā ropitassa ambarukkhassa paṭhamuppannaṃ manosilāvaṇṇaṃ ekaṃ ambaphalaṃ adāsi. So tena puññakammena devamanussesu saṃsaranto imasmiṃ buddhuppāde magadharaṭṭhe brāhmaṇakule uruvelakassapassa bhātā hutvā nibbatto. Vayappatto nissaraṇajjhāsayatāya gharāvāsaṃ anicchanto tāpasapabbajjaṃ pabbajitvā tīhi tāpasasatehi saddhiṃ nerañjarāya nadiyā tīre assamaṃ māpetvā viharati. Nadītīre vasanato hissa kassapagottatāya ca nadīkassapoti samaññā ahosi. Tassa bhagavā saparisassa ehibhikkhubhāvena upasampadaṃ adāsi. Taṃ sabbaṃ khandhake (mahāva. 36-39) āgatameva. So bhagavato ādittapariyāyadesanāya (mahāva. 54; saṃ. ni. 4.28) arahatte patiṭṭhāsi. Tena vuttaṃ apadāne (apa. thera 2.44.81-87) –
‘‘પદુમુત્તરબુદ્ધસ્સ, લોકજેટ્ઠસ્સ તાદિનો;
‘‘Padumuttarabuddhassa, lokajeṭṭhassa tādino;
પિણ્ડાય વિચરન્તસ્સ, ધારતો ઉત્તમં યસં.
Piṇḍāya vicarantassa, dhārato uttamaṃ yasaṃ.
‘‘અગ્ગફલં ગહેત્વાન, વિપ્પસન્નેન ચેતસા;
‘‘Aggaphalaṃ gahetvāna, vippasannena cetasā;
દક્ખિણેય્યસ્સ વીરસ્સ, અદાસિં સત્થુનો અહં.
Dakkhiṇeyyassa vīrassa, adāsiṃ satthuno ahaṃ.
‘‘તેન કમ્મેન દ્વિપદિન્દ, લોકજેટ્ઠ નરાસભ;
‘‘Tena kammena dvipadinda, lokajeṭṭha narāsabha;
પત્તોમ્હિ અચલં ઠાનં, હિત્વા જયપરાજયં.
Pattomhi acalaṃ ṭhānaṃ, hitvā jayaparājayaṃ.
‘‘સતસહસ્સિતો કપ્પે, યં દાનમદદિં તદા;
‘‘Satasahassito kappe, yaṃ dānamadadiṃ tadā;
દુગ્ગતિં નાભિજાનામિ, અગ્ગદાનસ્સિદં ફલં.
Duggatiṃ nābhijānāmi, aggadānassidaṃ phalaṃ.
‘‘કિલેસા ઝાપિતા મય્હં…પે॰… કતં બુદ્ધસ્સ સાસન’’ન્તિ.
‘‘Kilesā jhāpitā mayhaṃ…pe… kataṃ buddhassa sāsana’’nti.
અરહત્તે પન પતિટ્ઠિતો અપરભાગે અત્તનો પટિપત્તિં પચ્ચવેક્ખિત્વા દિટ્ઠિસમુગ્ઘાતકિત્તનમુખેન અઞ્ઞં બ્યાકરોન્તો –
Arahatte pana patiṭṭhito aparabhāge attano paṭipattiṃ paccavekkhitvā diṭṭhisamugghātakittanamukhena aññaṃ byākaronto –
૩૪૦.
340.
‘‘અત્થાય વત મે બુદ્ધો, નદિં નેરઞ્જરં અગા;
‘‘Atthāya vata me buddho, nadiṃ nerañjaraṃ agā;
યસ્સાહં ધમ્મં સુત્વાન, મિચ્છાદિટ્ઠિં વિવજ્જયિં.
Yassāhaṃ dhammaṃ sutvāna, micchādiṭṭhiṃ vivajjayiṃ.
૩૪૧.
341.
‘‘યજિં ઉચ્ચાવચે યઞ્ઞે, અગ્ગિહુત્તં જુહિં અહં;
‘‘Yajiṃ uccāvace yaññe, aggihuttaṃ juhiṃ ahaṃ;
એસા સુદ્ધીતિ મઞ્ઞન્તો, અન્ધભૂતો પુથુજ્જનો.
Esā suddhīti maññanto, andhabhūto puthujjano.
૩૪૨.
342.
‘‘દિટ્ઠિગહનપક્ખન્દો, પરામાસેન મોહિતો;
‘‘Diṭṭhigahanapakkhando, parāmāsena mohito;
અસુદ્ધિં મઞ્ઞિસં સુદ્ધિં, અન્ધભૂતો અવિદ્દસુ.
Asuddhiṃ maññisaṃ suddhiṃ, andhabhūto aviddasu.
૩૪૩.
343.
‘‘મિચ્છાદિટ્ઠિ પહીના મે, ભવા સબ્બે વિદાલિતા;
‘‘Micchādiṭṭhi pahīnā me, bhavā sabbe vidālitā;
જુહામિ દક્ખિણેય્યગ્ગિં, નમસ્સામિ તથાગતં.
Juhāmi dakkhiṇeyyaggiṃ, namassāmi tathāgataṃ.
૩૪૪.
344.
‘‘મોહા સબ્બે પહીના મે, ભવતણ્હા પદાલિતા;
‘‘Mohā sabbe pahīnā me, bhavataṇhā padālitā;
વિક્ખીણો જાતિસંસારો, નત્થિ દાનિ પુનબ્ભવો’’તિ. –
Vikkhīṇo jātisaṃsāro, natthi dāni punabbhavo’’ti. –
ઇમા પઞ્ચ ગાથા અભાસિ.
Imā pañca gāthā abhāsi.
તત્થ અત્થાય વત મેતિ મય્હં અત્થાય વત હિતાય વત. બુદ્ધોતિ સબ્બઞ્ઞુબુદ્ધો. નદિં નેરઞ્જરં અગાતિ નેરઞ્જરાસઙ્ખાતં નદિં અગઞ્છિ, તસ્સા નદિયા તીરે ચ મમ ભાતુ ઉરુવેલકસ્સપસ્સ અસ્સમં ઉપગતોતિ અધિપ્પાયો.
Tattha atthāya vata meti mayhaṃ atthāya vata hitāya vata. Buddhoti sabbaññubuddho. Nadiṃ nerañjaraṃ agāti nerañjarāsaṅkhātaṃ nadiṃ agañchi, tassā nadiyā tīre ca mama bhātu uruvelakassapassa assamaṃ upagatoti adhippāyo.
ઇદાનિ યથાવુત્તમત્થં વિવરિતું ‘‘યસ્સાહ’’ન્તિઆદિ વુત્તં. યસ્સાતિ યસ્સ બુદ્ધસ્સ ભગવતો. ધમ્મં સુત્વાનાતિ ચતુસચ્ચપટિસંયુત્તં ધમ્મં સુત્વા, સોતદ્વારાનુસારેન ઉપલભિત્વા. મિચ્છાદિટ્ઠિં વિવજ્જયિન્તિ ‘‘યઞ્ઞાદીહિ સુદ્ધિ હોતી’’તિઆદિનયપ્પવત્તં વિપરીતદસ્સનં પજહિં.
Idāni yathāvuttamatthaṃ vivarituṃ ‘‘yassāha’’ntiādi vuttaṃ. Yassāti yassa buddhassa bhagavato. Dhammaṃ sutvānāti catusaccapaṭisaṃyuttaṃ dhammaṃ sutvā, sotadvārānusārena upalabhitvā. Micchādiṭṭhiṃ vivajjayinti ‘‘yaññādīhi suddhi hotī’’tiādinayappavattaṃ viparītadassanaṃ pajahiṃ.
મિચ્છાદિટ્ઠિં વિવજ્જયિન્તિ વુત્તમેવત્થં વિત્થારેત્વા દસ્સેતું ‘‘યજિ’’ન્તિઆદિમાહ. તત્થ યજિં ઉચ્ચાવચે યઞ્ઞેતિ પાકટયઞ્ઞે સોમયાગવાજપેય્યાદિકે નાનાવિધે યઞ્ઞે યજિં. અગ્ગિહુત્તં જુહિં અહન્તિ તેસં યઞ્ઞાનં યજનવસેન આહુતિં પગ્ગણ્હન્તો અગ્ગિં પરિચરિં. એસા સુદ્ધીતિ મઞ્ઞન્તોતિ એસા યઞ્ઞકિરિયા અગ્ગિપારિચરિયા સુદ્ધિહેતુભાવતો સુદ્ધિ ‘‘એવં મે સંસારસુદ્ધિ હોતી’’તિ મઞ્ઞમાનો. અન્ધભૂતો પુથુજ્જનોતિ પઞ્ઞાચક્ખુવેકલ્લેન અવિજ્જન્ધતાય અન્ધભૂતો પુથુજ્જનો હુત્વા વનગહનપબ્બતગહનાદીનિ વિય દુરતિક્કમનટ્ઠેન દિટ્ઠિયેવ ગહનં દિટ્ઠિગહનં , તં પક્ખન્દો અનુપવિટ્ઠોતિ દિટ્ઠિગહનપક્ખન્દો. પરામાસેનાતિ ધમ્મસભાવં અતિક્કમિત્વા ‘‘ઇદમેવ સચ્ચ’’ન્તિ પરામસનતો પરામાસસઙ્ખાતેન મિચ્છાભિનિવેસેન. મોહિતોતિ મૂળ્હભાવં પાપિતો. અસુદ્ધિં મઞ્ઞિસં સુદ્ધિન્તિ અસુદ્ધિં મગ્ગં ‘‘સુદ્ધિં મગ્ગ’’ન્તિ મઞ્ઞિસં મઞ્ઞિં. તત્થ કારણમાહ ‘‘અન્ધભૂતો અવિદ્દસૂ’’તિ. યસ્મા અવિજ્જાય અન્ધભૂતો, તતો એવ ધમ્માધમ્મં યુત્તાયુત્તઞ્ચ અવિદ્વા, તસ્મા તથા મઞ્ઞિન્તિ અત્થો.
Micchādiṭṭhiṃ vivajjayinti vuttamevatthaṃ vitthāretvā dassetuṃ ‘‘yaji’’ntiādimāha. Tattha yajiṃ uccāvace yaññeti pākaṭayaññe somayāgavājapeyyādike nānāvidhe yaññe yajiṃ. Aggihuttaṃ juhiṃ ahanti tesaṃ yaññānaṃ yajanavasena āhutiṃ paggaṇhanto aggiṃ paricariṃ. Esā suddhīti maññantoti esā yaññakiriyā aggipāricariyā suddhihetubhāvato suddhi ‘‘evaṃ me saṃsārasuddhi hotī’’ti maññamāno. Andhabhūto puthujjanoti paññācakkhuvekallena avijjandhatāya andhabhūto puthujjano hutvā vanagahanapabbatagahanādīni viya duratikkamanaṭṭhena diṭṭhiyeva gahanaṃ diṭṭhigahanaṃ , taṃ pakkhando anupaviṭṭhoti diṭṭhigahanapakkhando. Parāmāsenāti dhammasabhāvaṃ atikkamitvā ‘‘idameva sacca’’nti parāmasanato parāmāsasaṅkhātena micchābhinivesena. Mohitoti mūḷhabhāvaṃ pāpito. Asuddhiṃ maññisaṃ suddhinti asuddhiṃ maggaṃ ‘‘suddhiṃ magga’’nti maññisaṃ maññiṃ. Tattha kāraṇamāha ‘‘andhabhūto aviddasū’’ti. Yasmā avijjāya andhabhūto, tato eva dhammādhammaṃ yuttāyuttañca avidvā, tasmā tathā maññinti attho.
મિચ્છાદિટ્ઠિ પહીના મેતિ એવંભૂતસ્સ પન સત્થુ સમ્મુખા ચતુસચ્ચગબ્ભં ધમ્મકથં સુત્વા યોનિસો પટિપજ્જન્તસ્સ અરિયમગ્ગસમ્માદિટ્ઠિયા સબ્બાપિ મિચ્છાદિટ્ઠિ સમુચ્છેદપ્પહાનવસેન મય્હં પહીના. ભવાતિ કામભવાદયો સબ્બેપિ ભવા અરિયમગ્ગસત્થેન વિદાલિતા વિદ્ધંસિતા. જુહામિ દક્ખિણેય્યગ્ગિન્તિ આહવનીયાદિકે અગ્ગી છડ્ડેત્વા સદેવકસ્સ લોકસ્સ અગ્ગદક્ખિણેય્યતાય સબ્બસ્સ ચ પાપસ્સ દહનતો દક્ખિણેય્યગ્ગિં સમ્માસમ્બુદ્ધં જુહામિ પરિચરામિ. તયિદં મય્હં દક્ખિણેય્યગ્ગિપરિચરણં દધિનવનીતમથિતસપ્પિઆદિનિરપેક્ખં સત્થુ નમસ્સનમેવાતિ આહ ‘‘નમસ્સામિ તથાગત’’ન્તિ. અથ વા જુહામિ દક્ખિણેય્યગ્ગિન્તિ દાયકાનં દક્ખિણાય મહપ્ફલભાવકરણેન પાપસ્સ ચ દહનેન દક્ખિણેય્યગ્ગિભૂતં અત્તાનં જુહામિ પરિચરામિ તથા કત્વા પરિચરામિ, તથા કત્વા પરિહરામિ. પુબ્બે અગ્ગિદેવં નમસ્સામિ, ઇદાનિ પન નમસ્સામિ તથાગતન્તિ.
Micchādiṭṭhi pahīnā meti evaṃbhūtassa pana satthu sammukhā catusaccagabbhaṃ dhammakathaṃ sutvā yoniso paṭipajjantassa ariyamaggasammādiṭṭhiyā sabbāpi micchādiṭṭhi samucchedappahānavasena mayhaṃ pahīnā. Bhavāti kāmabhavādayo sabbepi bhavā ariyamaggasatthena vidālitā viddhaṃsitā. Juhāmi dakkhiṇeyyagginti āhavanīyādike aggī chaḍḍetvā sadevakassa lokassa aggadakkhiṇeyyatāya sabbassa ca pāpassa dahanato dakkhiṇeyyaggiṃ sammāsambuddhaṃ juhāmi paricarāmi. Tayidaṃ mayhaṃ dakkhiṇeyyaggiparicaraṇaṃ dadhinavanītamathitasappiādinirapekkhaṃ satthu namassanamevāti āha ‘‘namassāmi tathāgata’’nti. Atha vā juhāmi dakkhiṇeyyagginti dāyakānaṃ dakkhiṇāya mahapphalabhāvakaraṇena pāpassa ca dahanena dakkhiṇeyyaggibhūtaṃ attānaṃ juhāmi paricarāmi tathā katvā paricarāmi, tathā katvā pariharāmi. Pubbe aggidevaṃ namassāmi, idāni pana namassāmi tathāgatanti.
મોહા સબ્બે પહીના મેતિ દુક્ખે અઞ્ઞાણાદિભેદા સબ્બે મોહા મય્હં પહીના સમુચ્છિન્ના, તતો એવ ‘‘ભવતણ્હા પદાલિતા. વિક્ખીણો જાતિસંસારો, નત્થિ દાનિ પુનબ્ભવો’’તિ તીસુ પદેસુ મે-સદ્દો આનેત્વા યોજેતબ્બો.
Mohā sabbe pahīnā meti dukkhe aññāṇādibhedā sabbe mohā mayhaṃ pahīnā samucchinnā, tato eva ‘‘bhavataṇhā padālitā. Vikkhīṇo jātisaṃsāro, natthi dāni punabbhavo’’ti tīsu padesu me-saddo ānetvā yojetabbo.
નદીકસ્સપત્થેરગાથાવણ્ણના નિટ્ઠિતા.
Nadīkassapattheragāthāvaṇṇanā niṭṭhitā.
Related texts:
તિપિટક (મૂલ) • Tipiṭaka (Mūla) / સુત્તપિટક • Suttapiṭaka / ખુદ્દકનિકાય • Khuddakanikāya / થેરગાથાપાળિ • Theragāthāpāḷi / ૬. નદીકસ્સપત્થેરગાથા • 6. Nadīkassapattheragāthā