Library / Tipiṭaka / તિપિટક • Tipiṭaka / થેરગાથા-અટ્ઠકથા • Theragāthā-aṭṭhakathā |
૯. નન્દત્થેરગાથાવણ્ણના
9. Nandattheragāthāvaṇṇanā
અયોનિસો મનસિકારાતિ આયસ્મતો નન્દત્થેરસ્સ ગાથા. કા ઉપ્પત્તિ? અયં કિર પદુમુત્તરસ્સ ભગવતો કાલે હંસવતીનગરે કુલગેહે નિબ્બત્તિત્વા વિઞ્ઞુતં પત્તો ભગવતો સન્તિકે ધમ્મં સુણન્તો સત્થારં એકં ભિક્ખું ઇન્દ્રિયેસુ ગુત્તદ્વારાનં અગ્ગટ્ઠાને ઠપેન્તં દિસ્વા સયમ્પિ તં ઠાનન્તરં પત્થેન્તો ભગવતો ભિક્ખુસઙ્ઘસ્સ ચ પૂજાસક્કારબહુલં મહાદાનં પવત્તેત્વા, ‘‘અહમ્પિ અનાગતે તુમ્હાદિસસ્સ બુદ્ધસ્સ એવરૂપો સાવકો ભવેય્ય’’ન્તિ પણિધાનં કત્વા તતો પટ્ઠાય દેવમનુસ્સેસુ સંસરન્તો અત્થદસ્સિસ્સ ભગવતો કાલે વિનતાય નામ નદિયા મહન્તો કચ્છપો હુત્વા નિબ્બત્તો એકદિવસં સત્થારં નદિયા પારં ગન્તું તીરે ઠિતં દિસ્વા સયં ભગવન્તં તારેતુકામો સત્થુ પાદમૂલે નિપજ્જિ . સત્થા તસ્સ અજ્ઝાસયં ઓલોકેત્વા પિટ્ઠિં અભિરુહિ. સો હટ્ઠતુટ્ઠો વેગેન સોતં છિન્દન્તો સીઘતરં પરતીરમેવ પાપેસિ. ભગવા તસ્સ અનુમોદનં વદન્તો ભાવિનિં સમ્પત્તિં કથેત્વા પક્કામિ.
Ayoniso manasikārāti āyasmato nandattherassa gāthā. Kā uppatti? Ayaṃ kira padumuttarassa bhagavato kāle haṃsavatīnagare kulagehe nibbattitvā viññutaṃ patto bhagavato santike dhammaṃ suṇanto satthāraṃ ekaṃ bhikkhuṃ indriyesu guttadvārānaṃ aggaṭṭhāne ṭhapentaṃ disvā sayampi taṃ ṭhānantaraṃ patthento bhagavato bhikkhusaṅghassa ca pūjāsakkārabahulaṃ mahādānaṃ pavattetvā, ‘‘ahampi anāgate tumhādisassa buddhassa evarūpo sāvako bhaveyya’’nti paṇidhānaṃ katvā tato paṭṭhāya devamanussesu saṃsaranto atthadassissa bhagavato kāle vinatāya nāma nadiyā mahanto kacchapo hutvā nibbatto ekadivasaṃ satthāraṃ nadiyā pāraṃ gantuṃ tīre ṭhitaṃ disvā sayaṃ bhagavantaṃ tāretukāmo satthu pādamūle nipajji . Satthā tassa ajjhāsayaṃ oloketvā piṭṭhiṃ abhiruhi. So haṭṭhatuṭṭho vegena sotaṃ chindanto sīghataraṃ paratīrameva pāpesi. Bhagavā tassa anumodanaṃ vadanto bhāviniṃ sampattiṃ kathetvā pakkāmi.
સો તેન પુઞ્ઞકમ્મેન સુગતીસુયેવ સંસરન્તો ઇમસ્મિં બુદ્ધુપ્પાદે કપિલવત્થુસ્મિં સુદ્ધોદનમહારાજસ્સ પુત્તો હુત્વા મહાપજાપતિયા ગોતમિયા કુચ્છિમ્હિ નિબ્બત્તિ. તસ્સ નામગ્ગહણદિવસે ઞાતિસઙ્ઘં નન્દેન્તો જાતોતિ નન્દોત્વેવ નામં અકંસુ. તસ્સ વયપ્પત્તકાલે સત્થા પવત્તવરધમ્મચક્કો લોકાનુગ્ગહં કરોન્તો કપિલવત્થું ગન્ત્વા ઞાતિસમાગમે પોક્ખરવસ્સં અટ્ઠુપ્પત્તિં કત્વા વેસ્સન્તરજાતકં (જા॰ ૨.૨૨.૧૬૫૫ આદયો) કથેત્વા દુતિયદિવસે પિણ્ડાય પવિટ્ઠો ‘‘ઉત્તિટ્ઠે નપ્પમજ્જેય્યા’’તિ (ધ॰ પ॰ ૧૬૮) ગાથાય પિતરં સોતાપત્તિફલે પતિટ્ઠાપેત્વા નિવેસનં ગન્ત્વા ‘‘ધમ્મં ચરે સુચરિત’’ન્તિ (ધ॰ પ॰ ૧૬૯) ગાથાય મહાપજાપતિં સોતાપત્તિફલે રાજાનં સકદાગામિફલે પતિટ્ઠાપેત્વા તતિયે દિવસે નન્દકુમારસ્સ અભિસેકનિવેસનપ્પવેસનવિવાહમઙ્ગલેસુ વત્તમાનેસુ પિણ્ડાય પવિસિત્વા નન્દકુમારસ્સ હત્થે પત્તં દત્વા મઙ્ગલં વત્વા તસ્સ હત્થતો પત્તં અગહેત્વાવ વિહારં ગતો તં પત્તહત્થં વિહારં આગતં અનિચ્છમાનંયેવ પબ્બાજેત્વા તથા પબ્બજિતત્તાયેવ અનભિરતિયા પીળિતં ઞત્વા ઉપાયેન તસ્સ તં અનભિરતિં વિનોદેસિ. સો યોનિસો પટિસઙ્ખાય વિપસ્સનં પટ્ઠપેત્વા નચિરસ્સેવ અરહત્તં પાપુણિ. તેન વુત્તં અપદાને (અપ॰ થેર ૨.૪૯.૧૪૮-૧૬૩) –
So tena puññakammena sugatīsuyeva saṃsaranto imasmiṃ buddhuppāde kapilavatthusmiṃ suddhodanamahārājassa putto hutvā mahāpajāpatiyā gotamiyā kucchimhi nibbatti. Tassa nāmaggahaṇadivase ñātisaṅghaṃ nandento jātoti nandotveva nāmaṃ akaṃsu. Tassa vayappattakāle satthā pavattavaradhammacakko lokānuggahaṃ karonto kapilavatthuṃ gantvā ñātisamāgame pokkharavassaṃ aṭṭhuppattiṃ katvā vessantarajātakaṃ (jā. 2.22.1655 ādayo) kathetvā dutiyadivase piṇḍāya paviṭṭho ‘‘uttiṭṭhe nappamajjeyyā’’ti (dha. pa. 168) gāthāya pitaraṃ sotāpattiphale patiṭṭhāpetvā nivesanaṃ gantvā ‘‘dhammaṃ care sucarita’’nti (dha. pa. 169) gāthāya mahāpajāpatiṃ sotāpattiphale rājānaṃ sakadāgāmiphale patiṭṭhāpetvā tatiye divase nandakumārassa abhisekanivesanappavesanavivāhamaṅgalesu vattamānesu piṇḍāya pavisitvā nandakumārassa hatthe pattaṃ datvā maṅgalaṃ vatvā tassa hatthato pattaṃ agahetvāva vihāraṃ gato taṃ pattahatthaṃ vihāraṃ āgataṃ anicchamānaṃyeva pabbājetvā tathā pabbajitattāyeva anabhiratiyā pīḷitaṃ ñatvā upāyena tassa taṃ anabhiratiṃ vinodesi. So yoniso paṭisaṅkhāya vipassanaṃ paṭṭhapetvā nacirasseva arahattaṃ pāpuṇi. Tena vuttaṃ apadāne (apa. thera 2.49.148-163) –
‘‘અત્થદસ્સી તુ ભગવા, સયમ્ભૂ લોકનાયકો;
‘‘Atthadassī tu bhagavā, sayambhū lokanāyako;
વિનતાનદિયા તીરં, ઉપાગચ્છિ તથાગતો.
Vinatānadiyā tīraṃ, upāgacchi tathāgato.
‘‘ઉદકા અભિનિક્ખમ્મ, કચ્છપો વારિગોચરો;
‘‘Udakā abhinikkhamma, kacchapo vārigocaro;
બુદ્ધં તારેતુકામોહં, ઉપેસિં લોકનાયકં.
Buddhaṃ tāretukāmohaṃ, upesiṃ lokanāyakaṃ.
‘‘અભિરૂહતુ મં બુદ્ધો, અત્થદસ્સી મહામુનિ;
‘‘Abhirūhatu maṃ buddho, atthadassī mahāmuni;
અહં તં તારયિસ્સામિ, દુક્ખસ્સન્તકરો તુવં.
Ahaṃ taṃ tārayissāmi, dukkhassantakaro tuvaṃ.
‘‘મમ સઙ્કપ્પમઞ્ઞાય, અત્થદસ્સી મહાયસો;
‘‘Mama saṅkappamaññāya, atthadassī mahāyaso;
અભિરૂહિત્વા મે પિટ્ઠિં, અટ્ઠાસિ લોકનાયકો.
Abhirūhitvā me piṭṭhiṃ, aṭṭhāsi lokanāyako.
‘‘યતો સરામિ અત્તાનં, યતો પત્તોસ્મિ વિઞ્ઞુતં;
‘‘Yato sarāmi attānaṃ, yato pattosmi viññutaṃ;
સુખં મે તાદિસં નત્થિ, ફુટ્ઠે પાદતલે યથા.
Sukhaṃ me tādisaṃ natthi, phuṭṭhe pādatale yathā.
‘‘ઉત્તરિત્વાન સમ્બુદ્ધો, અત્થદસ્સી મહાયસો;
‘‘Uttaritvāna sambuddho, atthadassī mahāyaso;
નદિતીરમ્હિ ઠત્વાન, ઇમા ગાથા અભાસથ.
Naditīramhi ṭhatvāna, imā gāthā abhāsatha.
‘‘યાવતા વત્તતે ચિત્તં, ગઙ્ગાસોતં તરામહં;
‘‘Yāvatā vattate cittaṃ, gaṅgāsotaṃ tarāmahaṃ;
અયઞ્ચ કચ્છપો રાજા, તારેસિ મમ પઞ્ઞવા.
Ayañca kacchapo rājā, tāresi mama paññavā.
‘‘ઇમિના બુદ્ધતરણેન, મેત્તચિત્તવતાય ચ;
‘‘Iminā buddhataraṇena, mettacittavatāya ca;
અટ્ઠારસે કપ્પસતે, દેવલોકે રમિસ્સતિ.
Aṭṭhārase kappasate, devaloke ramissati.
‘‘દેવલોકા ઇધાગન્ત્વા, સુક્કમૂલેન ચોદિતો;
‘‘Devalokā idhāgantvā, sukkamūlena codito;
એકાસને નિસીદિત્વા, કઙ્ખાસોતં તરિસ્સતિ.
Ekāsane nisīditvā, kaṅkhāsotaṃ tarissati.
‘‘યથાપિ ભદ્દકે ખેત્તે, બીજં અપ્પમ્પિ રોપિતં;
‘‘Yathāpi bhaddake khette, bījaṃ appampi ropitaṃ;
સમ્માધારં પવેચ્છન્તે, ફલં તોસેતિ કસ્સકં.
Sammādhāraṃ pavecchante, phalaṃ toseti kassakaṃ.
‘‘તથેવિદં બુદ્ધખેત્તં, સમ્માસમ્બુદ્ધદેસિતં;
‘‘Tathevidaṃ buddhakhettaṃ, sammāsambuddhadesitaṃ;
સમ્માધારં પવેચ્છન્તે, ફલં મં તોસયિસ્સતિ.
Sammādhāraṃ pavecchante, phalaṃ maṃ tosayissati.
‘‘પધાનપહિતત્તોમ્હિ, ઉપસન્તો નિરૂપધિ;
‘‘Padhānapahitattomhi, upasanto nirūpadhi;
સબ્બાસવે પરિઞ્ઞાય, વિહરામિ અનાસવો.
Sabbāsave pariññāya, viharāmi anāsavo.
‘‘અટ્ઠારસે કપ્પસતે, યં કમ્મમકરિં તદા;
‘‘Aṭṭhārase kappasate, yaṃ kammamakariṃ tadā;
દુગ્ગતિં નાભિજાનામિ, તરણાય ઇદં ફલં.
Duggatiṃ nābhijānāmi, taraṇāya idaṃ phalaṃ.
‘‘કિલેસા ઝાપિતા મય્હં…પે॰… કતં બુદ્ધસ્સ સાસન’’ન્તિ.
‘‘Kilesā jhāpitā mayhaṃ…pe… kataṃ buddhassa sāsana’’nti.
અરહત્તં પન પત્વા વિમુત્તિસુખં અનુભવન્તો ‘‘અહો સત્થુ ઉપાયકોસલ્લં, યેનાહં ભવપઙ્કતો ઉદ્ધરિત્વા નિબ્બાનથલે પતિટ્ઠાપિતો’’તિ અત્તનો પહીનસંકિલેસં પટિલદ્ધઞ્ચ સુખં પચ્ચવેક્ખિત્વા સઞ્જાતસોમનસ્સો ઉદાનવસેન –
Arahattaṃ pana patvā vimuttisukhaṃ anubhavanto ‘‘aho satthu upāyakosallaṃ, yenāhaṃ bhavapaṅkato uddharitvā nibbānathale patiṭṭhāpito’’ti attano pahīnasaṃkilesaṃ paṭiladdhañca sukhaṃ paccavekkhitvā sañjātasomanasso udānavasena –
૧૫૭.
157.
‘‘અયોનિસો મનસિકારા, મણ્ડનં અનુયુઞ્જિસં;
‘‘Ayoniso manasikārā, maṇḍanaṃ anuyuñjisaṃ;
ઉદ્ધતો ચપલો ચાસિં, કામરાગેન અટ્ટિતો.
Uddhato capalo cāsiṃ, kāmarāgena aṭṭito.
૧૫૮.
158.
‘‘ઉપાયકુસલેનાહં, બુદ્ધેનાદિચ્ચબન્ધુના;
‘‘Upāyakusalenāhaṃ, buddhenādiccabandhunā;
યોનિસો પટિપજ્જિત્વા, ભવે ચિત્તં ઉદબ્બહિ’’ન્તિ. – ગાથાદ્વયં અભાસિ;
Yoniso paṭipajjitvā, bhave cittaṃ udabbahi’’nti. – gāthādvayaṃ abhāsi;
તત્થ અયોનિસો મનસિકારાતિ અનુપાયમનસિકારતો અસુભં કાયં સુભતો મનસિ કરિત્વા સુભતો મનસિકારહેતુ, અસુભં કાયં સુભસઞ્ઞાયાતિ અત્થો. મણ્ડનન્તિ હત્થૂપગાદિઆભરણેહિ ચેવ માલાગન્ધાદીહિ ચ અત્તભાવસ્સ અલઙ્કરણં. અનુયુઞ્જિસન્તિ અનુયુઞ્જિં, સરીરસ્સ વિભૂસનપ્પસુતો અહોસિન્તિ અત્થો. ઉદ્ધતોતિ જાતિગોત્તરૂપયોબ્બનમદાદીહિ ઉદ્ધતો અવૂપસન્તચિત્તો. ચપલોતિ વનમક્કટો વિય અનવટ્ઠિતચિત્તતાય લોલો, કાયમણ્ડનવત્થમણ્ડનાદિચાપલ્યે યુત્તતાય વા ચપલો ચ. આસિન્તિ અહોસિં. કામરાગેનાતિ વત્થુકામેસુ છન્દરાગેન અટ્ટિતો પીળિતો વિબાધિતો આસિન્તિ યોજના.
Tattha ayoniso manasikārāti anupāyamanasikārato asubhaṃ kāyaṃ subhato manasi karitvā subhato manasikārahetu, asubhaṃ kāyaṃ subhasaññāyāti attho. Maṇḍananti hatthūpagādiābharaṇehi ceva mālāgandhādīhi ca attabhāvassa alaṅkaraṇaṃ. Anuyuñjisanti anuyuñjiṃ, sarīrassa vibhūsanappasuto ahosinti attho. Uddhatoti jātigottarūpayobbanamadādīhi uddhato avūpasantacitto. Capaloti vanamakkaṭo viya anavaṭṭhitacittatāya lolo, kāyamaṇḍanavatthamaṇḍanādicāpalye yuttatāya vā capalo ca. Āsinti ahosiṃ. Kāmarāgenāti vatthukāmesu chandarāgena aṭṭito pīḷito vibādhito āsinti yojanā.
ઉપાયકુસલેનાતિ વિનેય્યાનં દમનૂપાયચ્છેકેન કોવિદેન બુદ્ધેન ભગવતા હેતુભૂતેન. હેતુઅત્થે હિ એતં કરણવચનં. પલુટ્ઠમક્કટીદેવચ્છરાદસ્સનેન હિ ઉપક્કિતવાદચોદનાય અત્તનો કામરાગાપનયનં સન્ધાય વદતિ. ભગવા હિ આયસ્મન્તં નન્દત્થેરં પઠમં જનપદકલ્યાણિં ઉપાદાય ‘‘યથાયં મક્કટી, એવં કકુટપાદિનિયો ઉપાદાય જનપદકલ્યાણી’’તિ મહતિયા આણિયા ખુદ્દકં આણિં નીહરન્તો છડ્ડકો વિય, સિનેહપાનેન સરીરં કિલેદેત્વા વમનવિરેચનેહિ દોસં નીહરન્તો ભિસક્કો વિય ચ કકુટપાદિનિદસ્સનેન જનપદકલ્યાણિયં વિરત્તચિત્તં કારેત્વા પુન ઉપક્કિતવાદેન કકુટપાદિનીસુપિ ચિત્તં વિરાજેત્વા સમ્મદેવ સમથવિપસ્સનાનુયોગેન અરિયમગ્ગે પતિટ્ઠાપેસિ. તેન વુત્તં ‘‘યોનિસો પટિપજ્જિત્વા, ભવે ચિત્તં ઉદબ્બહિ’’ન્તિ. ઉપાયેન ઞાયેન સમ્મદેવ સમથવિપસ્સનાય વિસુદ્ધિપટિપદં પટિપજ્જિત્વા ભવે સંસારપઙ્કે નિમુગ્ગઞ્ચ મે ચિત્તં અરિયમગ્ગેન હત્થેન ઉત્તારિં, નિબ્બાનથલે પતિટ્ઠાપેસિન્તિ અત્થો.
Upāyakusalenāti vineyyānaṃ damanūpāyacchekena kovidena buddhena bhagavatā hetubhūtena. Hetuatthe hi etaṃ karaṇavacanaṃ. Paluṭṭhamakkaṭīdevaccharādassanena hi upakkitavādacodanāya attano kāmarāgāpanayanaṃ sandhāya vadati. Bhagavā hi āyasmantaṃ nandattheraṃ paṭhamaṃ janapadakalyāṇiṃ upādāya ‘‘yathāyaṃ makkaṭī, evaṃ kakuṭapādiniyo upādāya janapadakalyāṇī’’ti mahatiyā āṇiyā khuddakaṃ āṇiṃ nīharanto chaḍḍako viya, sinehapānena sarīraṃ kiledetvā vamanavirecanehi dosaṃ nīharanto bhisakko viya ca kakuṭapādinidassanena janapadakalyāṇiyaṃ virattacittaṃ kāretvā puna upakkitavādena kakuṭapādinīsupi cittaṃ virājetvā sammadeva samathavipassanānuyogena ariyamagge patiṭṭhāpesi. Tena vuttaṃ ‘‘yoniso paṭipajjitvā, bhave cittaṃ udabbahi’’nti. Upāyena ñāyena sammadeva samathavipassanāya visuddhipaṭipadaṃ paṭipajjitvā bhave saṃsārapaṅke nimuggañca me cittaṃ ariyamaggena hatthena uttāriṃ, nibbānathale patiṭṭhāpesinti attho.
ઇમં ઉદાનં ઉદાનેત્વા થેરો પુનદિવસે ભગવન્તં ઉપસઙ્કમિત્વા એવમાહ – ‘‘યં મે, ભન્તે, ભગવા પાટિભોગો પઞ્ચન્નં અચ્છરાસતાનં પટિલાભાય કકુટપાદાનં, મુઞ્ચામહં, ભન્તે, ભગવન્તં એતસ્મા પટિસ્સવા’’તિ (ઉદા॰ ૨૨). ભગવાપિ, ‘‘યદેવ ખો તે, નન્દ, અનુપાદાય આસવેહિ ચિત્તં વિમુત્તં, અથાહં મુત્તો એતસ્મા પટિસ્સવા’’તિ (ઉદા॰ ૨૨) આહ. અથસ્સ ભગવા સવિસેસં ઇન્દ્રિયેસુ ગુત્તદ્વારતં ઞત્વા તં ગુણં વિભાવેન્તો, ‘‘એતદગ્ગં, ભિક્ખવે, મમ સાવકાનં ભિક્ખૂનં ઇન્દ્રિયેસુ ગુત્તદ્વારાનં યદિદં નન્દો’’તિ (અ॰ નિ॰ ૧.૨૧૯, ૨૩૦) ઇન્દ્રિયેસુ ગુત્તદ્વારભાવેન અગ્ગટ્ઠાને ઠપેસિ. થેરો હિ ‘‘યમેવાહં ઇન્દ્રિયાનં અસંવરં નિસ્સાય ઇમં વિપ્પકારં પત્તો, તમેવાહં સુટ્ઠુ નિગ્ગહેસ્સામી’’તિ ઉસ્સાહજાતો બલવહિરોત્તપ્પો તત્થ ચ કતાધિકારત્તા ઇન્દ્રિયસંવરે ઉક્કંસપારમિં અગમાસીતિ.
Imaṃ udānaṃ udānetvā thero punadivase bhagavantaṃ upasaṅkamitvā evamāha – ‘‘yaṃ me, bhante, bhagavā pāṭibhogo pañcannaṃ accharāsatānaṃ paṭilābhāya kakuṭapādānaṃ, muñcāmahaṃ, bhante, bhagavantaṃ etasmā paṭissavā’’ti (udā. 22). Bhagavāpi, ‘‘yadeva kho te, nanda, anupādāya āsavehi cittaṃ vimuttaṃ, athāhaṃ mutto etasmā paṭissavā’’ti (udā. 22) āha. Athassa bhagavā savisesaṃ indriyesu guttadvārataṃ ñatvā taṃ guṇaṃ vibhāvento, ‘‘etadaggaṃ, bhikkhave, mama sāvakānaṃ bhikkhūnaṃ indriyesu guttadvārānaṃ yadidaṃ nando’’ti (a. ni. 1.219, 230) indriyesu guttadvārabhāvena aggaṭṭhāne ṭhapesi. Thero hi ‘‘yamevāhaṃ indriyānaṃ asaṃvaraṃ nissāya imaṃ vippakāraṃ patto, tamevāhaṃ suṭṭhu niggahessāmī’’ti ussāhajāto balavahirottappo tattha ca katādhikārattā indriyasaṃvare ukkaṃsapāramiṃ agamāsīti.
નન્દત્થેરગાથાવણ્ણના નિટ્ઠિતા.
Nandattheragāthāvaṇṇanā niṭṭhitā.
Related texts:
તિપિટક (મૂલ) • Tipiṭaka (Mūla) / સુત્તપિટક • Suttapiṭaka / ખુદ્દકનિકાય • Khuddakanikāya / થેરગાથાપાળિ • Theragāthāpāḷi / ૯. નન્દત્થેરગાથા • 9. Nandattheragāthā