Library / Tipiṭaka / તિપિટક • Tipiṭaka / થેરગાથા-અટ્ઠકથા • Theragāthā-aṭṭhakathā |
૩. તતિયવગ્ગો
3. Tatiyavaggo
૧. નિગ્રોધત્થેરગાથાવણ્ણના
1. Nigrodhattheragāthāvaṇṇanā
નાહં ભયસ્સ ભાયામીતિ આયસ્મતો નિગ્રોધત્થેરસ્સ ગાથા. કા ઉપ્પત્તિ? અયં કિર ઇતો અટ્ઠારસે કપ્પસતે બ્રાહ્મણમહાસાલકુલે નિબ્બત્તિત્વા વયપ્પત્તો કામેસુ આદીનવં નેક્ખમ્મે ચ આનિસંસં દિસ્વા ઘરબન્ધનં પહાય અરઞ્ઞાયતનં પવિસિત્વા અઞ્ઞતરસ્મિં સાલવને પણ્ણસાલં કત્વા તાપસપબ્બજં પબ્બજિત્વા વનમૂલફલાહારો વસતિ. તેન સમયેન પિયદસ્સી નામ સમ્માસમ્બુદ્ધો લોકે ઉપ્પજ્જિત્વા સદેવકસ્સ લોકસ્સ ધમ્મામતવસ્સેન કિલેસસન્તાપં નિબ્બાપેન્તો એકદિવસં તાપસે અનુકમ્પાય તં સાલવનં પવિસિત્વા નિરોધસમાપત્તિં સમાપન્નો. તાપસો વનમૂલફલત્થાય ગચ્છન્તો ભગવન્તં દિસ્વા પસન્નમાનસો પુપ્ફિતસાલદણ્ડસાખાયો ગહેત્વા સાલમણ્ડપં કત્વા તં સબ્બત્થકમેવ સાલપુપ્ફેહિ સઞ્છાદેત્વા ભગવન્તં વન્દિત્વા પીતિસોમનસ્સવસેનેવ આહારત્થાયપિ અગન્ત્વા નમસ્સમાનો અટ્ઠાસિ. સત્થા નિરોધતો વુટ્ઠાય તસ્સ અનુકમ્પાય ‘‘ભિક્ખુસઙ્ઘો આગચ્છતૂ’’તિ ચિન્તેસિ, ‘‘ભિક્ખુસઙ્ઘેપિ ચિત્તં પસાદેસ્સતી’’તિ. તાવદેવ ભિક્ખુસઙ્ઘો આગતો. સો ભિક્ખુસઙ્ઘમ્પિ દિસ્વા પસન્નમાનસો વન્દિત્વા અઞ્જલિં પગ્ગય્હ અટ્ઠાસિ. સત્થા સિતસ્સ પાતુકરણાપદેસેન તસ્સ ભાવિનિં સમ્પત્તિં પકાસેન્તો ધમ્મં કથેત્વા પક્કામિ સદ્ધિં ભિક્ખુસઙ્ઘેન. સો તેન પુઞ્ઞકમ્મેન દેવમનુસ્સેસુયેવ સંસરન્તો વિવટ્ટૂપનિસ્સયં બહું કુસલં ઉપચિનિત્વા ઇમસ્મિં બુદ્ધુપ્પાદે સાવત્થિયં બ્રાહ્મણમહાસાલકુલે નિબ્બત્તિ, નિગ્રોધોતિસ્સ નામં અહોસિ. સો જેતવનપટિગ્ગહણદિવસે બુદ્ધાનુભાવદસ્સનેન સઞ્જાતપ્પસાદો પબ્બજિત્વા વિપસ્સનં આરભિત્વા નચિરસ્સેવ છળભિઞ્ઞો અહોસિ. તેન વુત્તં અપદાને (અપ॰ થેર ૨.૪૯.૧૯૦-૨૨૦) –
Nāhaṃbhayassa bhāyāmīti āyasmato nigrodhattherassa gāthā. Kā uppatti? Ayaṃ kira ito aṭṭhārase kappasate brāhmaṇamahāsālakule nibbattitvā vayappatto kāmesu ādīnavaṃ nekkhamme ca ānisaṃsaṃ disvā gharabandhanaṃ pahāya araññāyatanaṃ pavisitvā aññatarasmiṃ sālavane paṇṇasālaṃ katvā tāpasapabbajaṃ pabbajitvā vanamūlaphalāhāro vasati. Tena samayena piyadassī nāma sammāsambuddho loke uppajjitvā sadevakassa lokassa dhammāmatavassena kilesasantāpaṃ nibbāpento ekadivasaṃ tāpase anukampāya taṃ sālavanaṃ pavisitvā nirodhasamāpattiṃ samāpanno. Tāpaso vanamūlaphalatthāya gacchanto bhagavantaṃ disvā pasannamānaso pupphitasāladaṇḍasākhāyo gahetvā sālamaṇḍapaṃ katvā taṃ sabbatthakameva sālapupphehi sañchādetvā bhagavantaṃ vanditvā pītisomanassavaseneva āhāratthāyapi agantvā namassamāno aṭṭhāsi. Satthā nirodhato vuṭṭhāya tassa anukampāya ‘‘bhikkhusaṅgho āgacchatū’’ti cintesi, ‘‘bhikkhusaṅghepi cittaṃ pasādessatī’’ti. Tāvadeva bhikkhusaṅgho āgato. So bhikkhusaṅghampi disvā pasannamānaso vanditvā añjaliṃ paggayha aṭṭhāsi. Satthā sitassa pātukaraṇāpadesena tassa bhāviniṃ sampattiṃ pakāsento dhammaṃ kathetvā pakkāmi saddhiṃ bhikkhusaṅghena. So tena puññakammena devamanussesuyeva saṃsaranto vivaṭṭūpanissayaṃ bahuṃ kusalaṃ upacinitvā imasmiṃ buddhuppāde sāvatthiyaṃ brāhmaṇamahāsālakule nibbatti, nigrodhotissa nāmaṃ ahosi. So jetavanapaṭiggahaṇadivase buddhānubhāvadassanena sañjātappasādo pabbajitvā vipassanaṃ ārabhitvā nacirasseva chaḷabhiñño ahosi. Tena vuttaṃ apadāne (apa. thera 2.49.190-220) –
‘‘અજ્ઝોગાહેત્વા સાલવનં, સુકતો અસ્સમો મમ;
‘‘Ajjhogāhetvā sālavanaṃ, sukato assamo mama;
સાલપુપ્ફેહિ સઞ્છન્નો, વસામિ વિપિને તદા.
Sālapupphehi sañchanno, vasāmi vipine tadā.
‘‘પિયદસ્સી ચ ભગવા, સયમ્ભૂ અગ્ગપુગ્ગલો;
‘‘Piyadassī ca bhagavā, sayambhū aggapuggalo;
વિવેકકામો સમ્બુદ્ધો, સાલવનમુપાગમિ.
Vivekakāmo sambuddho, sālavanamupāgami.
‘‘અસ્સમા અભિનિક્ખમ્મ, પવનં અગમાસહં;
‘‘Assamā abhinikkhamma, pavanaṃ agamāsahaṃ;
મૂલફલં ગવેસન્તો, આહિન્દામિ વને તદા.
Mūlaphalaṃ gavesanto, āhindāmi vane tadā.
‘‘તત્થદ્દસાસિં સમ્બુદ્ધં, પિયદસ્સિં મહાયસં;
‘‘Tatthaddasāsiṃ sambuddhaṃ, piyadassiṃ mahāyasaṃ;
સુનિસિન્નં સમાપન્નં, વિરોચન્તં મહાવને.
Sunisinnaṃ samāpannaṃ, virocantaṃ mahāvane.
‘‘ચતુદણ્ડે ઠપેત્વાન, બુદ્ધસ્સ ઉપરી અહં;
‘‘Catudaṇḍe ṭhapetvāna, buddhassa uparī ahaṃ;
મણ્ડપં સુકતં કત્વા, સાલપુપ્ફેહિ છાદયિં.
Maṇḍapaṃ sukataṃ katvā, sālapupphehi chādayiṃ.
‘‘સત્તાહં ધારયિત્વાન, મણ્ડપં સાલછાદિતં;
‘‘Sattāhaṃ dhārayitvāna, maṇḍapaṃ sālachāditaṃ;
તત્થ ચિત્તં પસાદેત્વા, બુદ્ધસેટ્ઠમવન્દહં.
Tattha cittaṃ pasādetvā, buddhaseṭṭhamavandahaṃ.
‘‘ભગવા તમ્હિ સમયે, વુટ્ઠહિત્વા સમાધિતો;
‘‘Bhagavā tamhi samaye, vuṭṭhahitvā samādhito;
યુગમત્તં પેક્ખમાનો, નિસીદિ પુરિસુત્તમો.
Yugamattaṃ pekkhamāno, nisīdi purisuttamo.
‘‘સાવકો વરુણો નામ, પિયદસ્સિસ્સ સત્થુનો;
‘‘Sāvako varuṇo nāma, piyadassissa satthuno;
વસીસતસહસ્સેહિ, ઉપગચ્છિ વિનાયકં.
Vasīsatasahassehi, upagacchi vināyakaṃ.
‘‘પિયદસ્સી ચ ભગવા, લોકજેટ્ઠો નરાસભો;
‘‘Piyadassī ca bhagavā, lokajeṭṭho narāsabho;
ભિક્ખુસઙ્ઘે નિસીદિત્વા, સિતં પાતુકરી જિનો.
Bhikkhusaṅghe nisīditvā, sitaṃ pātukarī jino.
‘‘અનુરુદ્ધો ઉપટ્ઠાકો, પિયદસ્સિસ્સ સત્થુનો;
‘‘Anuruddho upaṭṭhāko, piyadassissa satthuno;
એકંસં ચીવરં કત્વા, અપુચ્છિત્થ મહામુનિં.
Ekaṃsaṃ cīvaraṃ katvā, apucchittha mahāmuniṃ.
‘‘કો નુ ખો ભગવા હેતુ, સિતકમ્મસ્સ સત્થુનો;
‘‘Ko nu kho bhagavā hetu, sitakammassa satthuno;
કારણે વિજ્જમાનમ્હિ, સત્થા પાતુકરે સિતં.
Kāraṇe vijjamānamhi, satthā pātukare sitaṃ.
‘‘સત્તાહં સાલચ્છદનં, યો મે ધારેસિ માણવો;
‘‘Sattāhaṃ sālacchadanaṃ, yo me dhāresi māṇavo;
તસ્સ કમ્મં સરિત્વાન, સિતં પાતુકરિં અહં.
Tassa kammaṃ saritvāna, sitaṃ pātukariṃ ahaṃ.
‘‘અનોકાસં ન પસ્સામિ, યત્થ પુઞ્ઞં વિપચ્ચતિ;
‘‘Anokāsaṃ na passāmi, yattha puññaṃ vipaccati;
દેવલોકે મનુસ્સે વા, ઓકાસોવ ન સમ્મતિ.
Devaloke manusse vā, okāsova na sammati.
‘‘દેવલોકે વસન્તસ્સ, પુઞ્ઞકમ્મસમઙ્ગિનો;
‘‘Devaloke vasantassa, puññakammasamaṅgino;
યાવતા પરિસા તસ્સ, સાલચ્છન્ના ભવિસ્સતિ.
Yāvatā parisā tassa, sālacchannā bhavissati.
‘‘તત્થ દિબ્બેહિ નચ્ચેહિ, ગીતેહિ વાદિતેહિ ચ;
‘‘Tattha dibbehi naccehi, gītehi vāditehi ca;
રમિસ્સતિ સદા સન્તો, પુઞ્ઞકમ્મસમાહિતો.
Ramissati sadā santo, puññakammasamāhito.
‘‘યાવતા પરિસા તસ્સ, ગન્ધગન્ધી ભવિસ્સતિ;
‘‘Yāvatā parisā tassa, gandhagandhī bhavissati;
સાલસ્સ પુપ્ફવસ્સો ચ, પવસ્સિસ્સતિ તાવદે.
Sālassa pupphavasso ca, pavassissati tāvade.
‘‘તતો ચુતોયં મનુજો, માનુસં આગમિસ્સતિ;
‘‘Tato cutoyaṃ manujo, mānusaṃ āgamissati;
ઇધાપિ સાલચ્છદનં, સબ્બકાલં ધરિસ્સતિ.
Idhāpi sālacchadanaṃ, sabbakālaṃ dharissati.
‘‘ઇધ નચ્ચઞ્ચ ગીતઞ્ચ, સમ્મતાળસમાહિતં;
‘‘Idha naccañca gītañca, sammatāḷasamāhitaṃ;
પરિવારેસ્સન્તિ મં નિચ્ચં, બુદ્ધપૂજાયિદં ફલં.
Parivāressanti maṃ niccaṃ, buddhapūjāyidaṃ phalaṃ.
‘‘ઉગ્ગચ્છન્તે ચ સૂરિયે, સાલવસ્સં પવસ્સતે;
‘‘Uggacchante ca sūriye, sālavassaṃ pavassate;
પુઞ્ઞકમ્મેન સંયુત્તં, વસ્સતે સબ્બકાલિકં.
Puññakammena saṃyuttaṃ, vassate sabbakālikaṃ.
‘‘અટ્ઠારસે કપ્પસતે, ઓક્કાકકુલસમ્ભવો;
‘‘Aṭṭhārase kappasate, okkākakulasambhavo;
ગોતમો નામ નામેન, સત્થા લોકે ભવિસ્સતિ.
Gotamo nāma nāmena, satthā loke bhavissati.
‘‘તસ્સ ધમ્મે સુદાયાદો, ઓરસો ધમ્મનિમ્મિતો;
‘‘Tassa dhamme sudāyādo, oraso dhammanimmito;
સબ્બાસવે પરિઞ્ઞાય, નિબ્બાયિસ્સતિનાસવો.
Sabbāsave pariññāya, nibbāyissatināsavo.
‘‘ધમ્મં અભિસમેન્તસ્સ, સાલચ્છન્નં ભવિસ્સતિ;
‘‘Dhammaṃ abhisamentassa, sālacchannaṃ bhavissati;
ચિતકે ઝાયમાનસ્સ, છદનં તત્થ હેસ્સતિ.
Citake jhāyamānassa, chadanaṃ tattha hessati.
‘‘વિપાકં કિત્તયિત્વાન, પિયદસ્સી મહામુનિ;
‘‘Vipākaṃ kittayitvāna, piyadassī mahāmuni;
પરિસાય ધમ્મં દેસેસિ, તપ્પેન્તો ધમ્મવુટ્ઠિયા.
Parisāya dhammaṃ desesi, tappento dhammavuṭṭhiyā.
‘‘તિંસકપ્પાનિ દેવેસુ, દેવરજ્જમકારયિં;
‘‘Tiṃsakappāni devesu, devarajjamakārayiṃ;
સટ્ઠિ ચ સત્તક્ખત્તુઞ્ચ, ચક્કવત્તી અહોસહં.
Saṭṭhi ca sattakkhattuñca, cakkavattī ahosahaṃ.
‘‘દેવલોકા ઇધાગન્ત્વા, લભામિ વિપુલં સુખં;
‘‘Devalokā idhāgantvā, labhāmi vipulaṃ sukhaṃ;
ઇધાપિ સાલચ્છદનં, મણ્ડપસ્સ ઇદં ફલં.
Idhāpi sālacchadanaṃ, maṇḍapassa idaṃ phalaṃ.
‘‘અયં પચ્છિમકો મય્હં, ચરિમો વત્તતે ભવો;
‘‘Ayaṃ pacchimako mayhaṃ, carimo vattate bhavo;
ઇધાપિ સાલચ્છદનં, હેસ્સતિ સબ્બકાલિકં.
Idhāpi sālacchadanaṃ, hessati sabbakālikaṃ.
‘‘મહામુનિં તોસયિત્વા, ગોતમં સક્યપુઙ્ગવં;
‘‘Mahāmuniṃ tosayitvā, gotamaṃ sakyapuṅgavaṃ;
પત્તોમ્હિ અચલં ઠાનં, હિત્વા જયપરાજયં.
Pattomhi acalaṃ ṭhānaṃ, hitvā jayaparājayaṃ.
‘‘અટ્ઠારસે કપ્પસતે, યં બુદ્ધમભિપૂજયિં;
‘‘Aṭṭhārase kappasate, yaṃ buddhamabhipūjayiṃ;
દુગ્ગતિં નાભિજાનામિ, બુદ્ધપૂજાયિદં ફલં.
Duggatiṃ nābhijānāmi, buddhapūjāyidaṃ phalaṃ.
‘‘કિલેસા ઝાપિતા મય્હં, ભવા સબ્બે સમૂહતા;
‘‘Kilesā jhāpitā mayhaṃ, bhavā sabbe samūhatā;
નાગોવ બન્ધનં છેત્વા, વિહરામિ અનાસવો.
Nāgova bandhanaṃ chetvā, viharāmi anāsavo.
‘‘સ્વાગતં વત મે આસિ, બુદ્ધસેટ્ઠસ્સ સન્તિકે;
‘‘Svāgataṃ vata me āsi, buddhaseṭṭhassa santike;
તિસ્સો વિજ્જા અનુપ્પત્તા, કતં બુદ્ધસ્સ સાસનં.
Tisso vijjā anuppattā, kataṃ buddhassa sāsanaṃ.
‘‘પટિસમ્ભિદા ચતસ્સો, વિમોક્ખાપિ ચ અટ્ઠિમે;
‘‘Paṭisambhidā catasso, vimokkhāpi ca aṭṭhime;
છળભિઞ્ઞા સચ્છિકતા, કતં બુદ્ધસ્સ સાસન’’ન્તિ.
Chaḷabhiññā sacchikatā, kataṃ buddhassa sāsana’’nti.
એવં પન છળભિઞ્ઞો હુત્વા ફલસુખેન વીતિનામેન્તો સાસનસ્સ નિય્યાનિકભાવવિભાવનત્થં અઞ્ઞાબ્યાકરણવસેન ‘‘નાહં ભયસ્સ ભાયામી’’તિ ગાથં અભાસિ.
Evaṃ pana chaḷabhiñño hutvā phalasukhena vītināmento sāsanassa niyyānikabhāvavibhāvanatthaṃ aññābyākaraṇavasena ‘‘nāhaṃ bhayassa bhāyāmī’’ti gāthaṃ abhāsi.
૨૧. તત્થ ભાયન્તિ એતસ્માતિ ભયં, જાતિજરાદિ. ભયસ્સાતિ નિસ્સક્કે સામિવચનં, ભયતો ભાયિતબ્બનિમિત્તં જાતિજરામરણાદિના હેતુના નાહં ભાયામીતિ અત્થો. તત્થ કારણમાહ ‘‘સત્થા નો અમતસ્સ કોવિદો’’તિ. અમ્હાકં સત્થા અમતે કુસલો વેનેય્યાનં અમતદાને છેકો. યત્થ ભયં નાવતિટ્ઠતીતિ યસ્મિં નિબ્બાને યથાવુત્તં ભયં ન તિટ્ઠતિ ઓકાસં ન લભતિ. તેનાતિ તતો નિબ્બાનતો. વજન્તીતિ અભયટ્ઠાનમેવ ગચ્છન્તિ. નિબ્બાનઞ્હિ અભયટ્ઠાનં નામ. કેન પન વજન્તીતિ આહ ‘‘મગ્ગેન વજન્તિ ભિક્ખવો’’તિ, અટ્ઠઙ્ગિકેન અરિયમગ્ગેન સત્થુ ઓવાદકરણા ભિક્ખૂ સંસારે ભયસ્સ ઇક્ખનકાતિ અત્થો. યત્થાતિ વા યં નિમિત્તં યસ્સ અરિયમગ્ગસ્સ અધિગમહેતુ અત્તાનુવાદાદિકં પઞ્ચવીસતિવિધમ્પિ ભયં નાવતિટ્ઠતિ પતિટ્ઠં ન લભતિ, તેન અરિયેન મગ્ગેન વજન્તિ અભયટ્ઠાનં સત્થુ સાસને ભિક્ખૂ, તેન મગ્ગેન અહમ્પિ ગતો, તસ્મા નાહં ભયસ્સ ભાયામીતિ થેરો અઞ્ઞં બ્યાકાસિ.
21. Tattha bhāyanti etasmāti bhayaṃ, jātijarādi. Bhayassāti nissakke sāmivacanaṃ, bhayato bhāyitabbanimittaṃ jātijarāmaraṇādinā hetunā nāhaṃ bhāyāmīti attho. Tattha kāraṇamāha ‘‘satthā no amatassa kovido’’ti. Amhākaṃ satthā amate kusalo veneyyānaṃ amatadāne cheko. Yattha bhayaṃ nāvatiṭṭhatīti yasmiṃ nibbāne yathāvuttaṃ bhayaṃ na tiṭṭhati okāsaṃ na labhati. Tenāti tato nibbānato. Vajantīti abhayaṭṭhānameva gacchanti. Nibbānañhi abhayaṭṭhānaṃ nāma. Kena pana vajantīti āha ‘‘maggena vajanti bhikkhavo’’ti, aṭṭhaṅgikena ariyamaggena satthu ovādakaraṇā bhikkhū saṃsāre bhayassa ikkhanakāti attho. Yatthāti vā yaṃ nimittaṃ yassa ariyamaggassa adhigamahetu attānuvādādikaṃ pañcavīsatividhampi bhayaṃ nāvatiṭṭhati patiṭṭhaṃ na labhati, tena ariyena maggena vajanti abhayaṭṭhānaṃ satthu sāsane bhikkhū, tena maggena ahampi gato, tasmā nāhaṃ bhayassa bhāyāmīti thero aññaṃ byākāsi.
નિગ્રોધત્થેરગાથાવણ્ણના નિટ્ઠિતા.
Nigrodhattheragāthāvaṇṇanā niṭṭhitā.
Related texts:
તિપિટક (મૂલ) • Tipiṭaka (Mūla) / સુત્તપિટક • Suttapiṭaka / ખુદ્દકનિકાય • Khuddakanikāya / થેરગાથાપાળિ • Theragāthāpāḷi / ૧. નિગ્રોધત્થેરગાથા • 1. Nigrodhattheragāthā