Library / Tipiṭaka / તિપિટક • Tipiṭaka / ઉદાન-અટ્ઠકથા • Udāna-aṭṭhakathā |
૩. પચ્ચવેક્ખણસુત્તવણ્ણના
3. Paccavekkhaṇasuttavaṇṇanā
૫૩. તતિયે અત્તનો અનેકે પાપકે અકુસલે ધમ્મે પહીનેતિ લોભદોસમોહવિપરીતમનસિકારઅહિરિકાનોત્તપ્પકોધૂપનાહમક્ખપલાસઇસ્સામચ્છરિયમાયા- સાઠેય્યથમ્ભસારમ્ભમાનાતિમાનમદપમાદતણ્હાઅવિજ્જાતિવિધાકુસલમૂલદુચ્ચરિતસંકિલેસવિસમ- સઞ્ઞાવિતક્કપપઞ્ચચતુબ્બિધવિપલ્લાસઆસવઓઘયોગગન્થાગતિગમનતણ્હુપાદાનપઞ્ચવિધ- ચેતોખિલપઞ્ચચેતોવિનિબન્ધનીવરણાભિનન્દનછવિવાદ- મૂલતણ્હાકાયસત્તાનુસયઅટ્ઠમિચ્છત્તનવ- તણ્હામૂલકદસાકુસલકમ્મપથદ્વાસટ્ઠિદિટ્ઠિગતઅટ્ઠસતતણ્હાવિચરિતાદિપ્પભેદે અત્તનો સન્તાને અનાદિકાલપવત્તે દિયડ્ઢસહસ્સકિલેસે તંસહગતે ચાપિ અનેકે પાપકે લામકે અકોસલ્લસમ્ભૂતટ્ઠેન અકુસલે ધમ્મે અનવસેસં સહ વાસનાય બોધિમૂલેયેવ પહીને અરિયમગ્ગેન સમુચ્છિન્ને પચ્ચવેક્ખમાનો ‘‘અયમ્પિ મે કિલેસો પહીનો, અયમ્પિ મે કિલેસો પહીનો’’તિ અનુપદપચ્ચવેક્ખણાય પચ્ચવેક્ખમાનો ભગવા નિસિન્નો હોતિ.
53. Tatiye attano aneke pāpake akusale dhamme pahīneti lobhadosamohaviparītamanasikāraahirikānottappakodhūpanāhamakkhapalāsaissāmacchariyamāyā- sāṭheyyathambhasārambhamānātimānamadapamādataṇhāavijjātividhākusalamūladuccaritasaṃkilesavisama- saññāvitakkapapañcacatubbidhavipallāsaāsavaoghayogaganthāgatigamanataṇhupādānapañcavidha- cetokhilapañcacetovinibandhanīvaraṇābhinandanachavivāda- mūlataṇhākāyasattānusayaaṭṭhamicchattanava- taṇhāmūlakadasākusalakammapathadvāsaṭṭhidiṭṭhigataaṭṭhasatataṇhāvicaritādippabhede attano santāne anādikālapavatte diyaḍḍhasahassakilese taṃsahagate cāpi aneke pāpake lāmake akosallasambhūtaṭṭhena akusale dhamme anavasesaṃ saha vāsanāya bodhimūleyeva pahīne ariyamaggena samucchinne paccavekkhamāno ‘‘ayampi me kileso pahīno, ayampi me kileso pahīno’’ti anupadapaccavekkhaṇāya paccavekkhamāno bhagavā nisinno hoti.
અનેકે ચ કુસલે ધમ્મેતિ સીલસમાધિપઞ્ઞાવિમુત્તિવિમુત્તિઞાણદસ્સનં ચત્તારો સતિપટ્ઠાના, ચત્તારો સમ્મપ્પધાના, ચત્તારો ઇદ્ધિપાદા, ચત્તારો અરિયમગ્ગા, ચત્તારિ ફલાનિ, ચતસ્સો પટિસમ્ભિદા, ચતુયોનિપરિચ્છેદકઞાણં, ચત્તારો અરિયવંસા, ચત્તારિ વેસારજ્જઞાણાનિ, પઞ્ચ પધાનિયઙ્ગાનિ, પઞ્ચઙ્ગિકો સમ્માસમાધિ, પઞ્ચઞાણિકો સમ્માસમાધિ, પઞ્ચિન્દ્રિયાનિ, પઞ્ચ બલાનિ, પઞ્ચ નિસ્સારણીયા ધાતુયો, પઞ્ચ વિમુત્તાયતનઞાણાનિ, પઞ્ચ વિમુત્તિપરિપાચનીયા સઞ્ઞા, છ અનુસ્સતિટ્ઠાનાનિ, છ ગારવા, છ નિસ્સારણીયા ધાતુયો, છ સતતવિહારા, છ અનુત્તરિયાનિ, છ નિબ્બેધભાગિયા પઞ્ઞા, છ અભિઞ્ઞા, છ અસાધારણઞાણાનિ, સત્ત અપરિહાનિયા ધમ્મા, સત્ત અરિયધનાનિ, સત્ત બોજ્ઝઙ્ગા, સત્ત સપ્પુરિસધમ્મા, સત્ત નિજ્જરવત્થૂનિ, સત્ત સઞ્ઞા, સત્ત દક્ખિણેય્યપુગ્ગલદેસના, સત્ત ખીણાસવબલદેસના, અટ્ઠ પઞ્ઞાપટિલાભહેતુદેસના, અટ્ઠ સમ્મત્તાનિ, અટ્ઠ લોકધમ્માતિક્કમા, અટ્ઠ આરમ્ભવત્થૂનિ, અટ્ઠ અક્ખણદેસના, અટ્ઠ મહાપુરિસવિતક્કા, અટ્ઠ અભિભાયતનદેસના, અટ્ઠ વિમોક્ખા, નવ યોનિસોમનસિકારમૂલકા ધમ્મા, નવ પારિસુદ્ધિપધાનિયઙ્ગાનિ, નવ સત્તાવાસદેસના, નવ આઘાતપ્પટિવિનયા, નવ સઞ્ઞા, નવ નાનત્તાનિ, નવ અનુપુબ્બવિહારા, દસ નાથકરણા ધમ્મા, દસ કસિણાયતનાનિ, દસ કુસલકમ્મપથા, દસ સમ્મત્તાનિ, દસ અરિયવાસા, દસ અસેક્ખા ધમ્મા, દસ તથાગતબલાનિ, એકાદસ મેત્તાનિસંસા, દ્વાદસ ધમ્મચક્કાકારા, તેરસ ધુતઙ્ગગુણા, ચુદ્દસ બુદ્ધઞાણાનિ, પન્નરસ વિમુત્તિપરિપાચનીયા ધમ્મા, સોળસવિધા આનાપાનસ્સતિ, સોળસ અપરન્તપનીયા ધમ્મા, અટ્ઠારસ મહાવિપસ્સના, અટ્ઠારસ બુદ્ધધમ્મા, એકૂનવીસતિ પચ્ચવેક્ખણઞાણાનિ, ચતુચત્તાલીસ ઞાણવત્થૂનિ, પઞ્ઞાસ ઉદયબ્બયઞાણાનિ, પરોપઞ્ઞાસ કુસલા ધમ્મા, સત્તસત્તતિ ઞાણવત્થૂનિ, ચતુવીસતિકોટિસતસહસ્સસમાપત્તિસઞ્ચારિમહાવજિરઞાણં, અનન્તનયસમન્તપટ્ઠાનપવિચયપચ્ચવેક્ખણદેસનાઞાણાનિ, તથા અનન્તાસુ લોકધાતૂસુ અનન્તાનં સત્તાનં આસયાદિવિભાવનઞાણાનિ ચાતિ એવમાદિકે અનેકે અત્તનો કુસલે અનવજ્જધમ્મે અનન્તકાલં પારમિપરિભાવનાય મગ્ગભાવનાય ચ પારિપૂરિં વુદ્ધિં ગતે ‘‘ઇમેપિ અનવજ્જધમ્મા મયિ સંવિજ્જન્તિ, ઇમેપિ અનવજ્જધમ્મા મયિ સંવિજ્જન્તી’’તિ રુચિવસેન મનસિકારાભિમુખે બુદ્ધગુણે વગ્ગવગ્ગે પુઞ્જપુઞ્જે કત્વા પચ્ચવેક્ખમાનો નિસિન્નો હોતિ. તે ચ ખો સપદેસતો એવ, ન નિપ્પદેસતો. સબ્બે બુદ્ધગુણે ભગવતાપિ અનુપદં અનવસેસતો મનસિ કાતું ન સક્કા અનન્તાપરિમેય્યભાવતો.
Aneke ca kusale dhammeti sīlasamādhipaññāvimuttivimuttiñāṇadassanaṃ cattāro satipaṭṭhānā, cattāro sammappadhānā, cattāro iddhipādā, cattāro ariyamaggā, cattāri phalāni, catasso paṭisambhidā, catuyoniparicchedakañāṇaṃ, cattāro ariyavaṃsā, cattāri vesārajjañāṇāni, pañca padhāniyaṅgāni, pañcaṅgiko sammāsamādhi, pañcañāṇiko sammāsamādhi, pañcindriyāni, pañca balāni, pañca nissāraṇīyā dhātuyo, pañca vimuttāyatanañāṇāni, pañca vimuttiparipācanīyā saññā, cha anussatiṭṭhānāni, cha gāravā, cha nissāraṇīyā dhātuyo, cha satatavihārā, cha anuttariyāni, cha nibbedhabhāgiyā paññā, cha abhiññā, cha asādhāraṇañāṇāni, satta aparihāniyā dhammā, satta ariyadhanāni, satta bojjhaṅgā, satta sappurisadhammā, satta nijjaravatthūni, satta saññā, satta dakkhiṇeyyapuggaladesanā, satta khīṇāsavabaladesanā, aṭṭha paññāpaṭilābhahetudesanā, aṭṭha sammattāni, aṭṭha lokadhammātikkamā, aṭṭha ārambhavatthūni, aṭṭha akkhaṇadesanā, aṭṭha mahāpurisavitakkā, aṭṭha abhibhāyatanadesanā, aṭṭha vimokkhā, nava yonisomanasikāramūlakā dhammā, nava pārisuddhipadhāniyaṅgāni, nava sattāvāsadesanā, nava āghātappaṭivinayā, nava saññā, nava nānattāni, nava anupubbavihārā, dasa nāthakaraṇā dhammā, dasa kasiṇāyatanāni, dasa kusalakammapathā, dasa sammattāni, dasa ariyavāsā, dasa asekkhā dhammā, dasa tathāgatabalāni, ekādasa mettānisaṃsā, dvādasa dhammacakkākārā, terasa dhutaṅgaguṇā, cuddasa buddhañāṇāni, pannarasa vimuttiparipācanīyā dhammā, soḷasavidhā ānāpānassati, soḷasa aparantapanīyā dhammā, aṭṭhārasa mahāvipassanā, aṭṭhārasa buddhadhammā, ekūnavīsati paccavekkhaṇañāṇāni, catucattālīsa ñāṇavatthūni, paññāsa udayabbayañāṇāni, paropaññāsa kusalā dhammā, sattasattati ñāṇavatthūni, catuvīsatikoṭisatasahassasamāpattisañcārimahāvajirañāṇaṃ, anantanayasamantapaṭṭhānapavicayapaccavekkhaṇadesanāñāṇāni, tathā anantāsu lokadhātūsu anantānaṃ sattānaṃ āsayādivibhāvanañāṇāni cāti evamādike aneke attano kusale anavajjadhamme anantakālaṃ pāramiparibhāvanāya maggabhāvanāya ca pāripūriṃ vuddhiṃ gate ‘‘imepi anavajjadhammā mayi saṃvijjanti, imepi anavajjadhammā mayi saṃvijjantī’’ti rucivasena manasikārābhimukhe buddhaguṇe vaggavagge puñjapuñje katvā paccavekkhamāno nisinno hoti. Te ca kho sapadesato eva, na nippadesato. Sabbe buddhaguṇe bhagavatāpi anupadaṃ anavasesato manasi kātuṃ na sakkā anantāparimeyyabhāvato.
વુત્તઞ્હેતં –
Vuttañhetaṃ –
‘‘બુદ્ધોપિ બુદ્ધસ્સ ભણેય્ય વણ્ણં,
‘‘Buddhopi buddhassa bhaṇeyya vaṇṇaṃ,
કપ્પમ્પિ ચે અઞ્ઞમભાસમાનો;
Kappampi ce aññamabhāsamāno;
ખીયેથ કપ્પો ચિરદીઘમન્તરે,
Khīyetha kappo ciradīghamantare,
વણ્ણો ન ખીયેથ તથાગતસ્સા’’તિ.
Vaṇṇo na khīyetha tathāgatassā’’ti.
અપરમ્પિ વુત્તં –
Aparampi vuttaṃ –
‘‘અસઙ્ખ્યેય્યાનિ નામાનિ, સગુણેન મહેસિનો;
‘‘Asaṅkhyeyyāni nāmāni, saguṇena mahesino;
ગુણેન નામમુદ્ધેય્યં, અપિ નામ સહસ્સતો’’તિ.
Guṇena nāmamuddheyyaṃ, api nāma sahassato’’ti.
તદા હિ ભગવા પચ્છાભત્તં પિણ્ડપાતપ્પટિક્કન્તો વિહારં પવિસિત્વા ગન્ધકુટિપ્પમુખે ઠત્વા ભિક્ખૂસુ વત્તં દસ્સેત્વા ગતેસુ મહાગન્ધકુટિં પવિસિત્વા પઞ્ઞત્તવરબુદ્ધાસને નિસિન્નો અત્તનો અતીતજાતિવિસયં ઞાણં પેસેસિ. અથસ્સ તાનિ નિરન્તરં પોઙ્ખાનુપોઙ્ખં અનન્તાપરિમાણપ્પભેદા ઉપટ્ઠહિંસુ. સો ‘‘એવં મહન્તસ્સ નામ દુક્ખક્ખન્ધસ્સ મૂલભૂતા ઇમે કિલેસા’’તિ કિલેસવિસયં ઞાણાચારં પેસેત્વા તે પહાનમુખેન અનુપદં પચ્ચવેક્ખિત્વા ‘‘ઇમે વત કિલેસા અનવસેસતો મય્હં સુટ્ઠુ પહીના’’તિ પુન તેસં પહાનકરં સાકારં સપરિવારં સઉદ્દેસં અરિયમગ્ગં પચ્ચવેક્ખન્તો અનન્તાપરિમાણભેદે અત્તનો સીલાદિઅનવજ્જધમ્મે મનસાકાસિ. તેન વુત્તં –
Tadā hi bhagavā pacchābhattaṃ piṇḍapātappaṭikkanto vihāraṃ pavisitvā gandhakuṭippamukhe ṭhatvā bhikkhūsu vattaṃ dassetvā gatesu mahāgandhakuṭiṃ pavisitvā paññattavarabuddhāsane nisinno attano atītajātivisayaṃ ñāṇaṃ pesesi. Athassa tāni nirantaraṃ poṅkhānupoṅkhaṃ anantāparimāṇappabhedā upaṭṭhahiṃsu. So ‘‘evaṃ mahantassa nāma dukkhakkhandhassa mūlabhūtā ime kilesā’’ti kilesavisayaṃ ñāṇācāraṃ pesetvā te pahānamukhena anupadaṃ paccavekkhitvā ‘‘ime vata kilesā anavasesato mayhaṃ suṭṭhu pahīnā’’ti puna tesaṃ pahānakaraṃ sākāraṃ saparivāraṃ sauddesaṃ ariyamaggaṃ paccavekkhanto anantāparimāṇabhede attano sīlādianavajjadhamme manasākāsi. Tena vuttaṃ –
‘‘તેન ખો પન સમયેન ભગવા અત્તનો અનેકે પાપકે અકુસલે ધમ્મે પહીને પચ્ચવેક્ખમાનો નિસિન્નો હોતિ, અનેકે ચ કુસલે ધમ્મે ભાવનાપારિપૂરિં ગતે’’તિ.
‘‘Tena kho pana samayena bhagavā attano aneke pāpake akusale dhamme pahīne paccavekkhamāno nisinno hoti, aneke ca kusale dhamme bhāvanāpāripūriṃ gate’’ti.
એવં પચ્ચવેક્ખિત્વા ઉપ્પન્નપીતિસોમનસ્સુદ્દેસભૂતં ઇમં ઉદાનં ઉદાનેસિ.
Evaṃ paccavekkhitvā uppannapītisomanassuddesabhūtaṃ imaṃ udānaṃ udānesi.
તત્થ અહુ પુબ્બેતિ અરહત્તમગ્ગઞાણુપ્પત્તિતો પુબ્બે સબ્બોપિ ચાયં રાગાદિકો કિલેસગણો મય્હં સન્તાને અહુ આસિ, ન ઇમસ્મિં કિલેસગણે કોચિપિ કિલેસો નાહોસિ. તદા નાહૂતિ તદા તસ્મિં કાલે અરિયમગ્ગક્ખણે સો કિલેસગણો ન અહુ ન આસિ, તત્થ અણુમત્તોપિ કિલેસો અગ્ગમગ્ગક્ખણે અપ્પહીનો નામ નત્થિ. ‘‘તતો નાહૂ’’તિપિ પઠન્તિ, તતો અરહત્તમગ્ગક્ખણતો પરં નાસીતિ અત્થો. નાહુ પુબ્બેતિ યો ચાયં મમ અપરિમાણો અનવજ્જધમ્મો એતરહિ ભાવનાપારિપૂરિં ગતો ઉપલબ્ભતિ, સોપિ અરિયમગ્ગક્ખણતો પુબ્બે ન અહુ ન આસિ. તદા અહૂતિ યદા પન મે અગ્ગમગ્ગઞાણં ઉપ્પન્નં, તદા સબ્બોપિ મે અનવજ્જધમ્મો આસિ. અગ્ગમગ્ગાધિગમેન હિ સદ્ધિં સબ્બેપિ સબ્બઞ્ઞુગુણા બુદ્ધાનં હત્થગતા એવ હોન્તિ.
Tattha ahu pubbeti arahattamaggañāṇuppattito pubbe sabbopi cāyaṃ rāgādiko kilesagaṇo mayhaṃ santāne ahu āsi, na imasmiṃ kilesagaṇe kocipi kileso nāhosi. Tadā nāhūti tadā tasmiṃ kāle ariyamaggakkhaṇe so kilesagaṇo na ahu na āsi, tattha aṇumattopi kileso aggamaggakkhaṇe appahīno nāma natthi. ‘‘Tato nāhū’’tipi paṭhanti, tato arahattamaggakkhaṇato paraṃ nāsīti attho. Nāhu pubbeti yo cāyaṃ mama aparimāṇo anavajjadhammo etarahi bhāvanāpāripūriṃ gato upalabbhati, sopi ariyamaggakkhaṇato pubbe na ahu na āsi. Tadā ahūti yadā pana me aggamaggañāṇaṃ uppannaṃ, tadā sabbopi me anavajjadhammo āsi. Aggamaggādhigamena hi saddhiṃ sabbepi sabbaññuguṇā buddhānaṃ hatthagatā eva honti.
ન ચાહુ ન ચ ભવિસ્સતિ, ન ચેતરહિ વિજ્જતીતિ યો પન સો અનવજ્જધમ્મો અરિયમગ્ગો મય્હં બોધિમણ્ડે ઉપ્પન્નો, યેન સબ્બો કિલેસગણો અનવસેસં પહીનો, સો યથા મય્હં મગ્ગક્ખણતો પુબ્બે ન ચાહુ ન ચ અહોસિ, એવં અત્તના પહાતબ્બકિલેસાભાવતો તે કિલેસા વિય અયમ્પિ ન ચ ભવિસ્સતિ અનાગતે ન ઉપ્પજ્જિસ્સતિ, એતરહિ પચ્ચુપ્પન્નકાલેપિ ન વિજ્જતિ ન ઉપલબ્ભતિ અત્તના કત્તબ્બકિચ્ચાભાવતો. ન હિ અરિયમગ્ગો અનેકવારં પવત્તતિ. તેનેવાહ – ‘‘ન પારં દિગુણં યન્તી’’તિ.
Nacāhu na ca bhavissati, na cetarahi vijjatīti yo pana so anavajjadhammo ariyamaggo mayhaṃ bodhimaṇḍe uppanno, yena sabbo kilesagaṇo anavasesaṃ pahīno, so yathā mayhaṃ maggakkhaṇato pubbe na cāhu na ca ahosi, evaṃ attanā pahātabbakilesābhāvato te kilesā viya ayampi na ca bhavissati anāgate na uppajjissati, etarahi paccuppannakālepi na vijjati na upalabbhati attanā kattabbakiccābhāvato. Na hi ariyamaggo anekavāraṃ pavattati. Tenevāha – ‘‘na pāraṃ diguṇaṃ yantī’’ti.
ઇતિ ભગવા અરિયમગ્ગેન અત્તનો સન્તાને અનવસેસં પહીને અકુસલે ધમ્મે ભાવનાપારિપૂરિં ગતે અપરિમાણે અનવજ્જધમ્મે ચ પચ્ચવેક્ખમાનો અત્તુપનાયિકપીતિવેગવિસ્સટ્ઠં ઉદાનં ઉદાનેસિ. પુરિમાય કથાય પુરિમવેસારજ્જદ્વયમેવ કથિતં, પચ્છિમદ્વયં સમ્માસમ્બોધિયા પકાસિતત્તા પકાસિતમેવ હોતીતિ.
Iti bhagavā ariyamaggena attano santāne anavasesaṃ pahīne akusale dhamme bhāvanāpāripūriṃ gate aparimāṇe anavajjadhamme ca paccavekkhamāno attupanāyikapītivegavissaṭṭhaṃ udānaṃ udānesi. Purimāya kathāya purimavesārajjadvayameva kathitaṃ, pacchimadvayaṃ sammāsambodhiyā pakāsitattā pakāsitameva hotīti.
તતિયસુત્તવણ્ણના નિટ્ઠિતા.
Tatiyasuttavaṇṇanā niṭṭhitā.
Related texts:
તિપિટક (મૂલ) • Tipiṭaka (Mūla) / સુત્તપિટક • Suttapiṭaka / ખુદ્દકનિકાય • Khuddakanikāya / ઉદાનપાળિ • Udānapāḷi / ૩. પચ્ચવેક્ખણસુત્તં • 3. Paccavekkhaṇasuttaṃ