૧. પચ્ચયાનુલોમવણ્ણના

1. Paccayānulomavaṇṇanā

એકેકં તિકદુકન્તિ એકેકં તિકં દુકઞ્ચાતિ અત્થો, ન તિકદુકન્તિ.

Ekekaṃ tikadukanti ekekaṃ tikaṃ dukañcāti attho, na tikadukanti.

પચ્ચયા ચેવાતિ યે કુસલાદિધમ્મે પટિચ્ચાતિ વુત્તા, તે પટિચ્ચત્થં ફરન્તા કુસલાદિપચ્ચયા ચેવાતિ અત્થો. તેનેવાહ ‘‘તે ચ ખો સહજાતાવા’’તિ. યેહિ પન હેતાદિપચ્ચયેહિ ઉપ્પત્તિ વુત્તા, તે સહજાતાપિ હોન્તિ અસહજાતાપીતિ. એત્થ પટિચ્ચસહજાતવારેહિ સમાનત્થેહિ પટિચ્ચસહજાતાભિધાનેહિ સમાનત્થં બોધેન્તેન ભગવતા પચ્છિમવારેન પુરિમવારો, પુરિમવારેન ચ પચ્છિમવારો ચ બોધિતોતિ વેદિતબ્બો. એસ નયો પચ્ચયનિસ્સયવારેસુ સંસટ્ઠસમ્પયુત્તવારેસુ ચ, એવઞ્ચ નિરુત્તિકોસલ્લં જનિતં હોતીતિ.

Paccayā cevāti ye kusalādidhamme paṭiccāti vuttā, te paṭiccatthaṃ pharantā kusalādipaccayā cevāti attho. Tenevāha ‘‘te ca kho sahajātāvā’’ti. Yehi pana hetādipaccayehi uppatti vuttā, te sahajātāpi honti asahajātāpīti. Ettha paṭiccasahajātavārehi samānatthehi paṭiccasahajātābhidhānehi samānatthaṃ bodhentena bhagavatā pacchimavārena purimavāro, purimavārena ca pacchimavāro ca bodhitoti veditabbo. Esa nayo paccayanissayavāresu saṃsaṭṭhasampayuttavāresu ca, evañca niruttikosallaṃ janitaṃ hotīti.

‘‘તે તે પન પઞ્હે ઉદ્ધરિત્વા પુન કુસલો હેતુ હેતુસમ્પયુત્તકાનં ધમ્માન’’ન્તિ લિખિતં. ‘‘કુસલા હેતૂ સમ્પયુત્તકાનં ખન્ધાન’’ન્તિ (પટ્ઠા॰ ૧.૧.૪૦૧) પઞ્હાવારપાઠોતિ પમાદલેખા એસાતિ પાળિયં આગતપાઠમેવ પઠન્તિ. પુરિમવારેસુ સહજાતનિસ્સયસમ્પયુત્તપચ્ચયભાવેહિ કુસલાદિધમ્મે નિયમેત્વા તસ્મિં નિયમે કુસલાદીનં હેતુપચ્ચયાદીહિ ઉપ્પત્તિં પુચ્છિત્વા વિસ્સજ્જનં કતં, ન તત્થ ‘‘ઇમે નામ તે ધમ્મા હેતાદિપચ્ચયભૂતા’’તિ વિઞ્ઞાયન્તિ, તસ્મા તત્થ ‘‘સિયા કુસલં ધમ્મં પટિચ્ચ કુસલો ધમ્મો ઉપ્પજ્જેય્ય હેતુપચ્ચયા’’તિ (પટ્ઠા॰ ૧.૧.૨૫) એવમાદીહિ સઙ્ગહિતે પટિચ્ચત્થાદિફરણકભાવે હેતાદિપચ્ચયપચ્ચયુપ્પન્નેસુ હેતાદિપચ્ચયાનં નિચ્છયાભાવતો પઞ્હા નિજ્જટા નિગ્ગુમ્બા ચ કત્વા ન વિભત્તા, ઇધ પન ‘‘સિયા કુસલો ધમ્મો કુસલસ્સ ધમ્મસ્સ હેતુપચ્ચયેન પચ્ચયો’’તિ એવમાદીહિ સઙ્ગહિતા હેતાદિપચ્ચયભૂતા કુસલાદયો પચ્ચયુપ્પન્ના ચ નિચ્છિતા, ન કોચિ પુચ્છાસઙ્ગહિતો અત્થો અનિચ્છિતો નામ અત્થીતિ આહ ‘‘સબ્બેપિ તે પઞ્હા નિજ્જટા નિગ્ગુમ્બા ચ કત્વા વિભત્તા’’તિ. પઞ્હા પન ઉદ્ધરિત્વા વિસ્સજ્જનં સબ્બત્થ સમાનન્તિ ન તં સન્ધાય નિજ્જટતા વુત્તાતિ દટ્ઠબ્બા.

‘‘Te te pana pañhe uddharitvā puna kusalo hetu hetusampayuttakānaṃ dhammāna’’nti likhitaṃ. ‘‘Kusalā hetū sampayuttakānaṃ khandhāna’’nti (paṭṭhā. 1.1.401) pañhāvārapāṭhoti pamādalekhā esāti pāḷiyaṃ āgatapāṭhameva paṭhanti. Purimavāresu sahajātanissayasampayuttapaccayabhāvehi kusalādidhamme niyametvā tasmiṃ niyame kusalādīnaṃ hetupaccayādīhi uppattiṃ pucchitvā vissajjanaṃ kataṃ, na tattha ‘‘ime nāma te dhammā hetādipaccayabhūtā’’ti viññāyanti, tasmā tattha ‘‘siyā kusalaṃ dhammaṃ paṭicca kusalo dhammo uppajjeyya hetupaccayā’’ti (paṭṭhā. 1.1.25) evamādīhi saṅgahite paṭiccatthādipharaṇakabhāve hetādipaccayapaccayuppannesu hetādipaccayānaṃ nicchayābhāvato pañhā nijjaṭā niggumbā ca katvā na vibhattā, idha pana ‘‘siyā kusalo dhammo kusalassa dhammassa hetupaccayena paccayo’’ti evamādīhi saṅgahitā hetādipaccayabhūtā kusalādayo paccayuppannā ca nicchitā, na koci pucchāsaṅgahito attho anicchito nāma atthīti āha ‘‘sabbepi te pañhā nijjaṭā niggumbā ca katvā vibhattā’’ti. Pañhā pana uddharitvā vissajjanaṃ sabbattha samānanti na taṃ sandhāya nijjaṭatā vuttāti daṭṭhabbā.

ઉપ્પત્તિયા પઞ્ઞાપિતત્તાતિ પુચ્છામત્તેનેવ ઉપ્પત્તિયા ઠપિતત્તા પકાસિતત્તા, નાનપ્પકારેહિ વા ઞાપિતત્તાતિ અત્થો.

Uppattiyā paññāpitattāti pucchāmatteneva uppattiyā ṭhapitattā pakāsitattā, nānappakārehi vā ñāpitattāti attho.

૨૫-૩૪. પરિકપ્પપુચ્છાતિ વિધિપુચ્છા. કિં સિયાતિ એસો વિધિ કિં અત્થીતિ અત્થો. કિં સિયા, અથ ન સિયાતિ સમ્પુચ્છનં વા પરિકપ્પપુચ્છાતિ વદતિ. કિમિદં સમ્પુચ્છનં નામ? સમેચ્ચ પુચ્છનં, ‘‘કિં સુત્તન્તં પરિયાપુણેય્ય, અથ અભિધમ્મ’’ન્તિ અઞ્ઞેન સહ સમ્પધારણન્તિ અત્થો. યો કુસલો ધમ્મો ઉપ્પજ્જેય્ય હેતુપચ્ચયા, સો કુસલં ધમ્મં પટિચ્ચ સિયાતિ એતસ્મિં અત્થે સતિ પચ્છાજાતવિપાકપચ્ચયેસુપિ સબ્બપુચ્છાનં પવત્તિતો ‘‘યો કુસલો ધમ્મો ઉપ્પજ્જેય્ય પચ્છાજાતપચ્ચયા વિપાકપચ્ચયા, સો કુસલં ધમ્મં પટિચ્ચ સિયા’’તિ અયમત્થો વિઞ્ઞાયેય્ય, તથા ચ સતિ પચ્છાજાતપચ્ચયા વિપાકપચ્ચયાતિ ઉપ્પજ્જમાનં નિદ્ધારેત્વા તસ્સ કુસલં ધમ્મં પટિચ્ચ ભવનસ્સ પુચ્છનતો કુસલાનં તેહિ પચ્ચયેહિ ઉપ્પત્તિ અનુઞ્ઞાતાતિ આપજ્જતિ, ન ચ તંતંપચ્ચયા ઉપ્પજ્જમાનાનં કુસલાદીનં કુસલાદિધમ્મે પટિચ્ચ ભવનમત્થિતા એત્થ પુચ્છિતા, અથ ખો ઉપ્પત્તિ, એવઞ્ચ કત્વા વિસ્સજ્જને ‘‘કુસલં ધમ્મં પટિચ્ચ કુસલો ધમ્મો ઉપ્પજ્જતી’’તિ ઉપ્પત્તિયેવ વિસ્સજ્જિતાતિ, તસ્મા અયમત્થો સદોસોતિ ‘‘અથ વા’’તિ અત્થન્તરવચનં વુત્તં.

25-34. Parikappapucchāti vidhipucchā. Kiṃ siyāti eso vidhi kiṃ atthīti attho. Kiṃ siyā, atha na siyāti sampucchanaṃ vā parikappapucchāti vadati. Kimidaṃ sampucchanaṃ nāma? Samecca pucchanaṃ, ‘‘kiṃ suttantaṃ pariyāpuṇeyya, atha abhidhamma’’nti aññena saha sampadhāraṇanti attho. Yo kusalo dhammo uppajjeyya hetupaccayā, so kusalaṃ dhammaṃ paṭicca siyāti etasmiṃ atthe sati pacchājātavipākapaccayesupi sabbapucchānaṃ pavattito ‘‘yo kusalo dhammo uppajjeyya pacchājātapaccayā vipākapaccayā, so kusalaṃ dhammaṃ paṭicca siyā’’ti ayamattho viññāyeyya, tathā ca sati pacchājātapaccayā vipākapaccayāti uppajjamānaṃ niddhāretvā tassa kusalaṃ dhammaṃ paṭicca bhavanassa pucchanato kusalānaṃ tehi paccayehi uppatti anuññātāti āpajjati, na ca taṃtaṃpaccayā uppajjamānānaṃ kusalādīnaṃ kusalādidhamme paṭicca bhavanamatthitā ettha pucchitā, atha kho uppatti, evañca katvā vissajjane ‘‘kusalaṃ dhammaṃ paṭicca kusalo dhammo uppajjatī’’ti uppattiyeva vissajjitāti, tasmā ayamattho sadosoti ‘‘atha vā’’ti atthantaravacanaṃ vuttaṃ.

તત્થ ‘‘કુસલો ધમ્મો ઉપ્પજ્જેય્યા’’તિ ઉપ્પત્તિં અનુજાનિત્વા ‘‘હેતુપચ્ચયા સિયા એત’’ન્તિ તસ્સા હેતુપચ્ચયા ભવનપુચ્છનં, ‘‘ઉપ્પજ્જેય્ય હેતુપચ્ચયા’’તિ હેતુપચ્ચયા ઉપ્પત્તિં અનુજાનિત્વા તસ્સા ‘‘સિયા એત’’ન્તિ ભવનપુચ્છનઞ્ચ ન યુત્તં. અનુઞ્ઞાતઞ્હિ નિચ્છિતમેવાતિ. તસ્મા અનનુજાનિત્વા ‘‘કુસલં ધમ્મં પટિચ્ચ કુસલો ધમ્મો ઉપ્પજ્જેય્ય હેતુપચ્ચયા’’તિ એવં યથાવુત્તં ઉપ્પજ્જનં કિં સિયાતિ પુચ્છતીતિ દટ્ઠબ્બં. ઉપ્પજ્જેય્યાતિ વા ઇદમ્પિ સમ્પુચ્છનમેવ, કુસલં ધમ્મં પટિચ્ચ કુસલો ધમ્મો કિં ઉપ્પજ્જેય્ય હેતુપચ્ચયાતિ અત્થો. સિયાતિ યથાપુચ્છિતસ્સેવ ઉપ્પજ્જનસ્સ સમ્ભવં પુચ્છતિ ‘‘કિં એવં ઉપ્પજ્જનં સિયા સમ્ભવેય્યા’’તિ, અયં નયો સિયાસદ્દસ્સ પચ્છાયોજને. યથાઠાનેયેવ પન ઠિતા ‘‘સિયા’’તિ એસા સામઞ્ઞપુચ્છા, તાય પન પુચ્છાય ‘‘ઇદં નામ પુચ્છિત’’ન્તિ ન વિઞ્ઞાયતીતિ તસ્સાયેવ પુચ્છાય વિસેસનત્થં ‘‘કુસલં ધમ્મં પટિચ્ચ કુસલો ધમ્મો ઉપ્પજ્જેય્ય હેતુપચ્ચયા’’તિ પુચ્છતિ, એવં વિસેસિતબ્બવિસેસનભાવેન દ્વેપિ પુચ્છા એકાયેવ પુચ્છાતિ દટ્ઠબ્બા.

Tattha ‘‘kusalo dhammo uppajjeyyā’’ti uppattiṃ anujānitvā ‘‘hetupaccayā siyā eta’’nti tassā hetupaccayā bhavanapucchanaṃ, ‘‘uppajjeyya hetupaccayā’’ti hetupaccayā uppattiṃ anujānitvā tassā ‘‘siyā eta’’nti bhavanapucchanañca na yuttaṃ. Anuññātañhi nicchitamevāti. Tasmā ananujānitvā ‘‘kusalaṃ dhammaṃ paṭicca kusalo dhammo uppajjeyya hetupaccayā’’ti evaṃ yathāvuttaṃ uppajjanaṃ kiṃ siyāti pucchatīti daṭṭhabbaṃ. Uppajjeyyāti vā idampi sampucchanameva, kusalaṃ dhammaṃ paṭicca kusalo dhammo kiṃ uppajjeyya hetupaccayāti attho. Siyāti yathāpucchitasseva uppajjanassa sambhavaṃ pucchati ‘‘kiṃ evaṃ uppajjanaṃ siyā sambhaveyyā’’ti, ayaṃ nayo siyāsaddassa pacchāyojane. Yathāṭhāneyeva pana ṭhitā ‘‘siyā’’ti esā sāmaññapucchā, tāya pana pucchāya ‘‘idaṃ nāma pucchita’’nti na viññāyatīti tassāyeva pucchāya visesanatthaṃ ‘‘kusalaṃ dhammaṃ paṭicca kusalo dhammo uppajjeyya hetupaccayā’’ti pucchati, evaṃ visesitabbavisesanabhāvena dvepi pucchā ekāyeva pucchāti daṭṭhabbā.

ગમનુસ્સુક્કવચનન્તિ ગમનસ્સ સમાનકત્તુકપચ્છિમકાલકિરિયાપેક્ખવચનન્તિ અત્થો. યદિપિ પટિગમનુપ્પત્તીનં પુરિમપચ્છિમકાલતા નત્થિ, પચ્ચયપચ્ચયુપ્પન્નાનં પન સહજાતાનમ્પિ પચ્ચયપચ્ચયુપ્પન્નભાવેન ગહણં પુરિમપચ્છિમભાવેનેવ હોતીતિ ગહણપ્પવત્તિઆકારવસેન પચ્ચયાયત્તતાઅત્તપટિલાભસઙ્ખાતાનં પટિગમનુપ્પત્તિકિરિયાનમ્પિ પુરિમપચ્છિમકાલવોહારો હોતીતિ દટ્ઠબ્બો. ગમનં વા ઉપ્પત્તિ એવાતિ ગચ્છન્તસ્સ પટિગમનં ઉપ્પજ્જન્તસ્સ પટિઉપ્પજ્જનં સમાનકિરિયા. પટિકરણઞ્હિ પટિસદ્દત્થોતિ. તસ્મા ‘‘કુસલં ધમ્મ’’ન્તિ ઉપયોગનિદ્દિટ્ઠં પચ્ચયં ઉપ્પજ્જમાનં પટિચ્ચ તદાયત્તુપ્પત્તિયા પટિગન્ત્વાતિ અયમેત્થ અત્થો, તેન પટિચ્ચાતિ સહજાતપચ્ચયં કત્વાતિ વુત્તં હોતિ. સહજાતપચ્ચયકરણઞ્હિ ઉપ્પજ્જમાનાભિમુખઉપ્પજ્જમાનં પટિગમનં, તં કત્વાતિ પટિચ્ચસદ્દસ્સ અત્થોતિ.

Gamanussukkavacananti gamanassa samānakattukapacchimakālakiriyāpekkhavacananti attho. Yadipi paṭigamanuppattīnaṃ purimapacchimakālatā natthi, paccayapaccayuppannānaṃ pana sahajātānampi paccayapaccayuppannabhāvena gahaṇaṃ purimapacchimabhāveneva hotīti gahaṇappavattiākāravasena paccayāyattatāattapaṭilābhasaṅkhātānaṃ paṭigamanuppattikiriyānampi purimapacchimakālavohāro hotīti daṭṭhabbo. Gamanaṃ vā uppatti evāti gacchantassa paṭigamanaṃ uppajjantassa paṭiuppajjanaṃ samānakiriyā. Paṭikaraṇañhi paṭisaddatthoti. Tasmā ‘‘kusalaṃ dhamma’’nti upayoganiddiṭṭhaṃ paccayaṃ uppajjamānaṃ paṭicca tadāyattuppattiyā paṭigantvāti ayamettha attho, tena paṭiccāti sahajātapaccayaṃ katvāti vuttaṃ hoti. Sahajātapaccayakaraṇañhi uppajjamānābhimukhauppajjamānaṃ paṭigamanaṃ, taṃ katvāti paṭiccasaddassa atthoti.

૩૫-૩૮. તાસુ પાળિયં દ્વેયેવ દસ્સિતાતિ હેતારમ્મણદુકે દ્વિન્નં પુચ્છાનં દસ્સિતત્તા વુત્તં. એત્થ ચ એકમૂલકાદિભાવો પુચ્છાનં વુત્તોતિ વેદિતબ્બો, પચ્ચયાનં પન વસેન સબ્બપઠમો પચ્ચયન્તરેન અવોમિસ્સકત્તા સુદ્ધિકનયો, દુતિયો આરમ્મણાદીસુ એકેકસ્સ હેતુ એવ એકમૂલકન્તિ કત્વા એકમૂલકનયો. એવં હેતારમ્મણદુકાદીનં અધિપતિઆદીનં મૂલભાવતો દુકમૂલકાદયો નયા વેદિતબ્બા. તેવીસતિમૂલકનયો ચ તતો પરં મૂલસ્સ અભાવતો ‘‘સબ્બમૂલક’’ન્તિ પાળિયં વુત્તો. તત્થ નપુંસકનિદ્દેસેન એક…પે॰… સબ્બમૂલકં પચ્ચયગમનં પાળિગમનં વાતિ વિઞ્ઞાયતિ, એક…પે॰… સબ્બમૂલકં નયં અસમ્મુય્હન્તેનાતિ ઉપયોગો વા , ઇધ ચ સબ્બમૂલકન્તિ ચ તેવીસતિમૂલકસ્સેવ વુત્તત્તા પચ્ચનીયે વક્ખતિ ‘‘યથા અનુલોમે એકેકસ્સ પદસ્સ એકમૂલકં…પે॰… યાવ તેવીસતિમૂલકં, એવં પચ્ચનીયેપિ વિત્થારેતબ્બ’’ન્તિ (પટ્ઠા॰ અટ્ઠ॰ ૧.૪૨-૪૪).

35-38. Tāsu pāḷiyaṃ dveyeva dassitāti hetārammaṇaduke dvinnaṃ pucchānaṃ dassitattā vuttaṃ. Ettha ca ekamūlakādibhāvo pucchānaṃ vuttoti veditabbo, paccayānaṃ pana vasena sabbapaṭhamo paccayantarena avomissakattā suddhikanayo, dutiyo ārammaṇādīsu ekekassa hetu eva ekamūlakanti katvā ekamūlakanayo. Evaṃ hetārammaṇadukādīnaṃ adhipatiādīnaṃ mūlabhāvato dukamūlakādayo nayā veditabbā. Tevīsatimūlakanayo ca tato paraṃ mūlassa abhāvato ‘‘sabbamūlaka’’nti pāḷiyaṃ vutto. Tattha napuṃsakaniddesena eka…pe… sabbamūlakaṃ paccayagamanaṃ pāḷigamanaṃ vāti viññāyati, eka…pe… sabbamūlakaṃ nayaṃ asammuyhantenāti upayogo vā , idha ca sabbamūlakanti ca tevīsatimūlakasseva vuttattā paccanīye vakkhati ‘‘yathā anulome ekekassa padassa ekamūlakaṃ…pe… yāva tevīsatimūlakaṃ, evaṃ paccanīyepi vitthāretabba’’nti (paṭṭhā. aṭṭha. 1.42-44).

૩૯-૪૦. ‘‘આરમ્મણપચ્ચયા હેતુપચ્ચયાતિ એત્તાવતા આરમ્મણપચ્ચયં આદિં કત્વા હેતુપચ્ચયપરિયોસાનો એકમૂલકનયો દસ્સિતો’’તિ વુત્તં, એવં સતિ વિનયે વિય ચક્કબન્ધનવસેન પાળિગતિ આપજ્જતિ, ન હેટ્ઠિમસોધનવસેન. હેટ્ઠિમસોધનવસેન ચ ઇધ અભિધમ્મે પાળિ ગતા, એવઞ્ચ કત્વા વિસ્સજ્જને ‘‘આરમ્મણપચ્ચયા હેતુયા તીણિ, અધિપતિપચ્ચયા તીણિ, અધિપતિપચ્ચયા હેતુયા નવ, આરમ્મણે તીણી’’તિઆદિના હેટ્ઠિમં સોધેત્વાવ પાળિ પવત્તા. યો ચેત્થ ‘‘એકમૂલકનયો’’તિ વુત્તો, સો સુદ્ધિકનયોવ. સો ચ વિસેસાભાવતો આરમ્મણમૂલકાદીસુ ન લબ્ભતિ. ન હિ આરમ્મણાદીસુ તસ્મિં તસ્મિં આદિમ્હિ ઠપિતેપિ પચ્ચયન્તરેન સમ્બન્ધાભાવેન આદિમ્હિ વુત્તસુદ્ધિકતો વિસેસત્થો લબ્ભતિ, તેનેવ વિસ્સજ્જનેપિ આરમ્મણમૂલકાદીસુ સુદ્ધિકનયો ન દસ્સિતોતિ, તસ્મા ‘‘આરમ્મણપચ્ચયા હેતુપચ્ચયા આરમ્મણપચ્ચયા અધિપતિપચ્ચયા…પે॰… આરમ્મણપચ્ચયા અવિગતપચ્ચયા’’તિ (પટ્ઠા॰ ૧.૧.૩૯) અયં હેટ્ઠિમસોધનવસેન એકસ્મિં આરમ્મણપચ્ચયે હેતુપચ્ચયાદિકે યોજેત્વા વુત્તો એકમૂલકનયો દટ્ઠબ્બો. ‘‘આરમ્મણપચ્ચયા…પે॰… અવિગતપચ્ચયા’’તિ વા એકમૂલકેસુ અનન્તરપચ્ચયસ્સ મૂલકં આરમ્મણં દસ્સેત્વા એકમૂલકાદીનિ સંખિપિત્વા સબ્બમૂલકસ્સાવસાનેન અવિગતપચ્ચયેન નિટ્ઠાપિતન્તિ દટ્ઠબ્બં. અધિપતિપચ્ચયા અનન્તરપચ્ચયા સમનન્તરપચ્ચયા સહજાતપચ્ચયા અઞ્ઞમઞ્ઞપચ્ચયાતિ ઇદં મૂલમેવ દસ્સેત્વા એકમૂલકાદીનં સંખિપનં દટ્ઠબ્બં, ન સુદ્ધિકદસ્સનં, નાપિ સબ્બમૂલકે કતિપયપચ્ચયદસ્સનં.

39-40. ‘‘Ārammaṇapaccayā hetupaccayāti ettāvatā ārammaṇapaccayaṃ ādiṃ katvā hetupaccayapariyosāno ekamūlakanayo dassito’’ti vuttaṃ, evaṃ sati vinaye viya cakkabandhanavasena pāḷigati āpajjati, na heṭṭhimasodhanavasena. Heṭṭhimasodhanavasena ca idha abhidhamme pāḷi gatā, evañca katvā vissajjane ‘‘ārammaṇapaccayā hetuyā tīṇi, adhipatipaccayā tīṇi, adhipatipaccayā hetuyā nava, ārammaṇe tīṇī’’tiādinā heṭṭhimaṃ sodhetvāva pāḷi pavattā. Yo cettha ‘‘ekamūlakanayo’’ti vutto, so suddhikanayova. So ca visesābhāvato ārammaṇamūlakādīsu na labbhati. Na hi ārammaṇādīsu tasmiṃ tasmiṃ ādimhi ṭhapitepi paccayantarena sambandhābhāvena ādimhi vuttasuddhikato visesattho labbhati, teneva vissajjanepi ārammaṇamūlakādīsu suddhikanayo na dassitoti, tasmā ‘‘ārammaṇapaccayā hetupaccayā ārammaṇapaccayā adhipatipaccayā…pe… ārammaṇapaccayā avigatapaccayā’’ti (paṭṭhā. 1.1.39) ayaṃ heṭṭhimasodhanavasena ekasmiṃ ārammaṇapaccaye hetupaccayādike yojetvā vutto ekamūlakanayo daṭṭhabbo. ‘‘Ārammaṇapaccayā…pe… avigatapaccayā’’ti vā ekamūlakesu anantarapaccayassa mūlakaṃ ārammaṇaṃ dassetvā ekamūlakādīni saṃkhipitvā sabbamūlakassāvasānena avigatapaccayena niṭṭhāpitanti daṭṭhabbaṃ. Adhipatipaccayā anantarapaccayā samanantarapaccayā sahajātapaccayā aññamaññapaccayāti idaṃ mūlameva dassetvā ekamūlakādīnaṃ saṃkhipanaṃ daṭṭhabbaṃ, na suddhikadassanaṃ, nāpi sabbamūlake katipayapaccayadassanaṃ.

૪૧. તતો નિસ્સયાદીનિ મૂલાનિપિ સંખિપિત્વા અવિગતમૂલકનયં દસ્સેતું ‘‘અવિગતપચ્ચયા હેતુપચ્ચયા’’તિઆદિ આરદ્ધં. એતસ્મિઞ્ચ સુદ્ધિકસ્સ અદસ્સનેન આરમ્મણમૂલકાદીસુ વિસું વિસું સુદ્ધિકનયો ન લબ્ભતીતિ ઞાપિતો હોતિ. ન હિ આદિ કત્થચિ સંખેપન્તરગતો હોતિ. આદિઅન્તેહિ મજ્ઝિમાનં દસ્સનઞ્હિ સઙ્ખેપો, આદિતો પભુતિ કતિચિ વત્વા ગતિદસ્સનં વાતિ. દુતિયચતુક્કં વત્વા ‘‘વિગતપચ્ચયા’’તિ પદં ઉદ્ધરિત્વા ઠપિતં . તેન ઓસાનચતુક્કં દસ્સેતિ. તતિયચતુક્કતો પભુતિ વા પઞ્ચકમૂલાનિ સંખિપિત્વા સબ્બમૂલકસ્સ અવસાનેન નિટ્ઠપેતિ.

41. Tato nissayādīni mūlānipi saṃkhipitvā avigatamūlakanayaṃ dassetuṃ ‘‘avigatapaccayā hetupaccayā’’tiādi āraddhaṃ. Etasmiñca suddhikassa adassanena ārammaṇamūlakādīsu visuṃ visuṃ suddhikanayo na labbhatīti ñāpito hoti. Na hi ādi katthaci saṃkhepantaragato hoti. Ādiantehi majjhimānaṃ dassanañhi saṅkhepo, ādito pabhuti katici vatvā gatidassanaṃ vāti. Dutiyacatukkaṃ vatvā ‘‘vigatapaccayā’’ti padaṃ uddharitvā ṭhapitaṃ . Tena osānacatukkaṃ dasseti. Tatiyacatukkato pabhuti vā pañcakamūlāni saṃkhipitvā sabbamūlakassa avasānena niṭṭhapeti.

એત્થ ચ દુકમૂલકાદીસુ યથા હેતુઆરમ્મણદુકેન સદ્ધિં અવસેસા પચ્ચયા યોજિતા, હેતારમ્મણાધિપતિતિકાદીહિ ચ અવસેસાવસેસા, એવં હેતુઅધિપતિદુકાદીહિ હેતુઅધિપતિઅનન્તરતિકાદીહિ ચ અવસેસાવસેસા યોજેતબ્બા સિયું. યદિ ચ સબ્બેસં પચ્ચયાનં મૂલભાવેન યોજિતત્તા હેતુમૂલકે હેતુઅધિપતિઆદિદુકાનં અધિપતિમૂલકાદીસુ અધિપતિહેતુઆદિદુકેહિ વિસેસો નત્થિ. તે એવ હિ પચ્ચયા ઉપ્પટિપાટિયા વુત્તા, તથાપિ આરમ્મણમૂલકાદીસુ આરમ્મણાધિપતિદુકાદીનં અવસેસાવસેસેહિ, હેતુમૂલકે ચ હેતુઅધિપતિઅનન્તરતિકાદીનં અવસેસાવસેસેહિ યોજને અત્થિ વિસેસોતિ. યસ્મા પન એવં યોજિયમાનેસુપિ સુખગ્ગહણં ન હોતિ, ન ચ યથાવુત્તાય યોજનાય સબ્બા સા યોજના પઞ્ઞવતા ન સક્કા વિઞ્ઞાતું, તસ્મા તથા અયોજેત્વા અનુપુબ્બેનેવ યોજના કતાતિ દટ્ઠબ્બા. ધમ્માનં દેસનાવિધાને હિ ભગવાવ પમાણન્તિ. ગણનાગાથા આદિમપાઠે કાચિ વિરુદ્ધા, તસ્મા સુટ્ઠુ ગણેત્વા ગહેતબ્બા.

Ettha ca dukamūlakādīsu yathā hetuārammaṇadukena saddhiṃ avasesā paccayā yojitā, hetārammaṇādhipatitikādīhi ca avasesāvasesā, evaṃ hetuadhipatidukādīhi hetuadhipatianantaratikādīhi ca avasesāvasesā yojetabbā siyuṃ. Yadi ca sabbesaṃ paccayānaṃ mūlabhāvena yojitattā hetumūlake hetuadhipatiādidukānaṃ adhipatimūlakādīsu adhipatihetuādidukehi viseso natthi. Te eva hi paccayā uppaṭipāṭiyā vuttā, tathāpi ārammaṇamūlakādīsu ārammaṇādhipatidukādīnaṃ avasesāvasesehi, hetumūlake ca hetuadhipatianantaratikādīnaṃ avasesāvasesehi yojane atthi visesoti. Yasmā pana evaṃ yojiyamānesupi sukhaggahaṇaṃ na hoti, na ca yathāvuttāya yojanāya sabbā sā yojanā paññavatā na sakkā viññātuṃ, tasmā tathā ayojetvā anupubbeneva yojanā katāti daṭṭhabbā. Dhammānaṃ desanāvidhāne hi bhagavāva pamāṇanti. Gaṇanāgāthā ādimapāṭhe kāci viruddhā, tasmā suṭṭhu gaṇetvā gahetabbā.

‘‘દ્વાવીસતિયા તિકેસુ એકેકં તિકં દુકાનં સતેન સતેન સદ્ધિં યોજેત્વા’’તિ વુત્તં, તં દુકતિકપટ્ઠાને કેસઞ્ચિ પોત્થકાનં વસેન વુત્તં. કેસુચિ પન એકેકો દુકો દ્વાવીસતિયા દ્વાવીસતિયા તિકેહિ યોજિતો, તઞ્ચ ગમનં યુત્તં. ન હિ તત્થ તિકસ્સ યોજના અત્થિ, અથ ખો તિકાનં એકેકેન પદેન દુકસ્સાતિ. તત્થ છસટ્ઠિયા તિકપદેસુ એકેકેન સંસન્દિત્વા છસટ્ઠિ હેતુદુકા, તથા સહેતુકદુકાદયો ચાતિ દુકાનં છસતાધિકાનિ છસહસ્સાનિ હોન્તિ. તેસુ એકેકસ્મિં પટિચ્ચવારાદયો સત્ત વારા નયા પુચ્છા ચ સબ્બા દુકપટ્ઠાને હેતુદુકેન સમાના.

‘‘Dvāvīsatiyā tikesu ekekaṃ tikaṃ dukānaṃ satena satena saddhiṃ yojetvā’’ti vuttaṃ, taṃ dukatikapaṭṭhāne kesañci potthakānaṃ vasena vuttaṃ. Kesuci pana ekeko duko dvāvīsatiyā dvāvīsatiyā tikehi yojito, tañca gamanaṃ yuttaṃ. Na hi tattha tikassa yojanā atthi, atha kho tikānaṃ ekekena padena dukassāti. Tattha chasaṭṭhiyā tikapadesu ekekena saṃsanditvā chasaṭṭhi hetudukā, tathā sahetukadukādayo cāti dukānaṃ chasatādhikāni chasahassāni honti. Tesu ekekasmiṃ paṭiccavārādayo satta vārā nayā pucchā ca sabbā dukapaṭṭhāne hetudukena samānā.

‘‘દુકસતે એકેકં દુકં દ્વાવીસતિયા તિકેહિ સદ્ધિં યોજેત્વા’’તિ ચ વુત્તં, તમ્પિ તિકદુકપટ્ઠાને કેસઞ્ચિ પોત્થકાનં વસેન વુત્તં. વુત્તનયેન પન યુત્તગમનેસુ એકેકો તિકો દુકસતેન યોજિતો. તત્થ હેતુપદં પક્ખિપિત્વા વુત્તો એકો કુસલત્તિકો, તથા નહેતુપદં…પે॰… અરણપદન્તિ કુસલત્તિકાનં દ્વે સતાનિ હોન્તિ, તથા વેદનાત્તિકાદીનમ્પીતિ સબ્બેસં ચતુસતાધિકાનિ ચત્તારિ સહસ્સાનિ હોન્તિ. તેસુ એકેકસ્મિં વારનયપુચ્છા તિકપટ્ઠાને કુસલત્તિકેન સમાના.

‘‘Dukasate ekekaṃ dukaṃ dvāvīsatiyā tikehi saddhiṃ yojetvā’’ti ca vuttaṃ, tampi tikadukapaṭṭhāne kesañci potthakānaṃ vasena vuttaṃ. Vuttanayena pana yuttagamanesu ekeko tiko dukasatena yojito. Tattha hetupadaṃ pakkhipitvā vutto eko kusalattiko, tathā nahetupadaṃ…pe… araṇapadanti kusalattikānaṃ dve satāni honti, tathā vedanāttikādīnampīti sabbesaṃ catusatādhikāni cattāri sahassāni honti. Tesu ekekasmiṃ vāranayapucchā tikapaṭṭhāne kusalattikena samānā.

‘‘છ અનુલોમમ્હિ નયા સુગમ્ભીરા’’તિ વચનતો પનાતિ એતેન ઇદં દસ્સેતિ – ‘‘અનુલોમમ્હી’’તિ ‘‘તિકાદયો છનયા’’તિ ચ અવિસેસેન વુત્તત્તા પટિચ્ચવારાદિવસેન સત્તવિધમ્પિ અનુલોમં સહ ગહેત્વા ‘‘છ અનુલોમમ્હી’’તિ વુત્તં, અનુલોમાદિવસેન ચતુબ્બિધં તિકપટ્ઠાનં સહ ગહેત્વા ‘‘તિકઞ્ચ પટ્ઠાનવર’’ન્તિ, તથા ચતુબ્બિધાનિ દુકપટ્ઠાનાદીનિ સહ ગહેત્વા ‘‘દુકુત્તમ’’ન્તિઆદિં વત્વા ‘‘છ નયા સુગમ્ભીરા’’તિ વુત્તન્તિ ઇમમત્થં ગહેત્વા ઇમસ્મિં પચ્ચયાનુલોમે સત્તપ્પભેદે છપિ એતે પટ્ઠાના પટ્ઠાનનયા ચતુપ્પભેદા પુચ્છાવસેન ઉદ્ધરિતબ્બાતિ. એવઞ્હિ સબ્બસ્મિં પટ્ઠાને સબ્બો પચ્ચયાનુલોમો દસ્સિતો હોતીતિ. પચ્ચનીયગાથાદીસુપિ એસેવ નયો. એત્થ ચ દુકતિકપટ્ઠાનાદીસુ વિસેસિતબ્બેહિ તિકેહિ પટ્ઠાનં તિકપટ્ઠાનં. દુકાનં તિકપટ્ઠાનં દુકતિકપટ્ઠાનં. દુકવિસેસિતા વા તિકા દુકતિકા, દુકતિકાનં પટ્ઠાનં દુકતિકપટ્ઠાનન્તિ ઇમિના નયેન વચનત્થો વેદિતબ્બો. દુકાદિવિસેસિતસ્સ ચેત્થ તિકાદિપદસ્સ દુકાદિભાવો દટ્ઠબ્બો. દુકપટ્ઠાનમેવ હિ તિકપદસંસન્દનવસેન દુકપદસંસન્દનવસેન ચ પવત્તં દુકતિકપટ્ઠાનં દુકદુકપટ્ઠાનઞ્ચ, તથા તિકપટ્ઠાનમેવ દુકપદસંસન્દનવસેન તિકપદસંસન્દનવસેન ચ પવત્તં તિકદુકપટ્ઠાનં તિકતિકપટ્ઠાનઞ્ચાતિ.

‘‘Chaanulomamhi nayā sugambhīrā’’ti vacanato panāti etena idaṃ dasseti – ‘‘anulomamhī’’ti ‘‘tikādayo chanayā’’ti ca avisesena vuttattā paṭiccavārādivasena sattavidhampi anulomaṃ saha gahetvā ‘‘cha anulomamhī’’ti vuttaṃ, anulomādivasena catubbidhaṃ tikapaṭṭhānaṃ saha gahetvā ‘‘tikañca paṭṭhānavara’’nti, tathā catubbidhāni dukapaṭṭhānādīni saha gahetvā ‘‘dukuttama’’ntiādiṃ vatvā ‘‘cha nayā sugambhīrā’’ti vuttanti imamatthaṃ gahetvā imasmiṃ paccayānulome sattappabhede chapi ete paṭṭhānā paṭṭhānanayā catuppabhedā pucchāvasena uddharitabbāti. Evañhi sabbasmiṃ paṭṭhāne sabbo paccayānulomo dassito hotīti. Paccanīyagāthādīsupi eseva nayo. Ettha ca dukatikapaṭṭhānādīsu visesitabbehi tikehi paṭṭhānaṃ tikapaṭṭhānaṃ. Dukānaṃ tikapaṭṭhānaṃ dukatikapaṭṭhānaṃ. Dukavisesitā vā tikā dukatikā, dukatikānaṃ paṭṭhānaṃ dukatikapaṭṭhānanti iminā nayena vacanattho veditabbo. Dukādivisesitassa cettha tikādipadassa dukādibhāvo daṭṭhabbo. Dukapaṭṭhānameva hi tikapadasaṃsandanavasena dukapadasaṃsandanavasena ca pavattaṃ dukatikapaṭṭhānaṃ dukadukapaṭṭhānañca, tathā tikapaṭṭhānameva dukapadasaṃsandanavasena tikapadasaṃsandanavasena ca pavattaṃ tikadukapaṭṭhānaṃ tikatikapaṭṭhānañcāti.

પચ્ચયાનુલોમવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

Paccayānulomavaṇṇanā niṭṭhitā.

Next: ૨. પચ્ચયપચ્ચનીયવણ્ણના • 2. Paccayapaccanīyavaṇṇanā

Related texts:

તિપિટક (મૂલ) • Tipiṭaka (Mūla) / અભિધમ્મપિટક • Abhidhammapiṭaka / પટ્ઠાનપાળિ • Paṭṭhānapāḷi / ૩. પુચ્છાવારો • 3. Pucchāvāro

ટીકા • Tīkā / અભિધમ્મપિટક (ટીકા) • Abhidhammapiṭaka (ṭīkā) / પઞ્ચપકરણ-અનુટીકા • Pañcapakaraṇa-anuṭīkā / ૧. પચ્ચયાનુલોમવણ્ણના • 1. Paccayānulomavaṇṇanā

© 1991-2023 The Titi Tudorancea Bulletin | Titi Tudorancea^® is a Registered Trademark | Terms of use and privacy policy
Contact