Library / Tipiṭaka / તિપિટક • Tipiṭaka / થેરગાથા-અટ્ઠકથા • Theragāthā-aṭṭhakathā |
૨. પચ્ચયત્થેરગાથાવણ્ણના
2. Paccayattheragāthāvaṇṇanā
પઞ્ચાહાહં પબ્બજિતોતિ આયસ્મતો પચ્ચયત્થેરસ્સ ગાથા. કા ઉપ્પત્તિ? અયમ્પિ પુરિમબુદ્ધેસુ કતાધિકારો તત્થ તત્થ ભવે પુઞ્ઞાનિ ઉપચિનન્તો ઇતો એકનવુતે કપ્પે વિપસ્સિસ્સ ભગવતો કાલે કુલગેહે નિબ્બત્તિત્વા વિઞ્ઞુતં પત્તો એકદિવસં સત્થારં વિનતાય નામ નદિયા તીરે ગચ્છન્તં દિસ્વા પસન્નમાનસો મનુઞ્ઞદસ્સનાનિ મહન્તાનિ ઉદુમ્બરફલાનિ ઓચિનિત્વા ઉપનામેસિ. સો તેન પુઞ્ઞકમ્મેન સુગતીસુયેવ સંસરન્તો ઇમસ્મિં ભદ્દકપ્પે કસ્સપે ભગવતિ લોકે ઉપ્પજ્જિત્વા પવત્તવરધમ્મચક્કે વેનેય્યજનાનુગ્ગહં કરોન્તે તસ્સ સાસને પબ્બજિત્વા વિપસ્સનં પટ્ઠપેત્વા ભાવનમનુયુઞ્જન્તો એકદિવસં સંસારદુક્ખં ચિન્તેત્વા
Pañcāhāhaṃpabbajitoti āyasmato paccayattherassa gāthā. Kā uppatti? Ayampi purimabuddhesu katādhikāro tattha tattha bhave puññāni upacinanto ito ekanavute kappe vipassissa bhagavato kāle kulagehe nibbattitvā viññutaṃ patto ekadivasaṃ satthāraṃ vinatāya nāma nadiyā tīre gacchantaṃ disvā pasannamānaso manuññadassanāni mahantāni udumbaraphalāni ocinitvā upanāmesi. So tena puññakammena sugatīsuyeva saṃsaranto imasmiṃ bhaddakappe kassape bhagavati loke uppajjitvā pavattavaradhammacakke veneyyajanānuggahaṃ karonte tassa sāsane pabbajitvā vipassanaṃ paṭṭhapetvā bhāvanamanuyuñjanto ekadivasaṃ saṃsāradukkhaṃ cintetvā
અતિવિય સઞ્જાતસંવેગો વિહારે નિસિન્નો ‘‘અરહત્તં અપ્પત્વા ઇતો ન નિક્ખમિસ્સામી’’તિ ચિત્તં અધિટ્ઠાય વાયમન્તો ઞાણસ્સ અપરિપક્કત્તા વિપસ્સનં ઉસ્સુક્કાપેતું નાસક્ખિ. સો કાલઙ્કત્વા દેવમનુસ્સેસુ સંસરન્તો ઇમસ્મિં બુદ્ધુપ્પાદે રોહિતનગરે ખત્તિયકુલે નિબ્બત્તિત્વા પચ્ચયોતિ લદ્ધનામો વયપ્પત્તો પિતુ અચ્ચયેન રજ્જે પતિટ્ઠિતો એકદિવસં મહારાજબલિં કાતું આરભિ. તત્થ મહાજનો સન્નિપતિ. તસ્મિં સમાગમે તસ્સ પસાદઞ્જનનત્થં સત્થા મહાજનસ્સ પેક્ખન્તસ્સેવ આકાસે વેસ્સવણેન નિમ્મિતે રતનમયકૂટાગારે રતનમયસીહાસને નિસીદિત્વા ધમ્મં દેસેસિ. મહતો જનકાયસ્સ ધમ્માભિસમયો અહોસિ. તં ધમ્મં સુત્વા પચ્ચયરાજાપિ રજ્જં પહાય પુરિમહેતુસઞ્ચોદિતો પબ્બજિ. સો યથા કસ્સપસ્સ ભગવતો કાલે પટિઞ્ઞં અકાસિ, એવં પટિઞ્ઞં કત્વા વિહારં પવિસિત્વા વિપસ્સનં વડ્ઢેન્તો ઞાણસ્સ પરિપાકં ગતત્તા તાવદેવ અરહત્તં પાપુણિ. તેન વુત્તં અપદાને (અપ॰ થેર ૧.૩૯.૧૫-૨૦) –
Ativiya sañjātasaṃvego vihāre nisinno ‘‘arahattaṃ appatvā ito na nikkhamissāmī’’ti cittaṃ adhiṭṭhāya vāyamanto ñāṇassa aparipakkattā vipassanaṃ ussukkāpetuṃ nāsakkhi. So kālaṅkatvā devamanussesu saṃsaranto imasmiṃ buddhuppāde rohitanagare khattiyakule nibbattitvā paccayoti laddhanāmo vayappatto pitu accayena rajje patiṭṭhito ekadivasaṃ mahārājabaliṃ kātuṃ ārabhi. Tattha mahājano sannipati. Tasmiṃ samāgame tassa pasādañjananatthaṃ satthā mahājanassa pekkhantasseva ākāse vessavaṇena nimmite ratanamayakūṭāgāre ratanamayasīhāsane nisīditvā dhammaṃ desesi. Mahato janakāyassa dhammābhisamayo ahosi. Taṃ dhammaṃ sutvā paccayarājāpi rajjaṃ pahāya purimahetusañcodito pabbaji. So yathā kassapassa bhagavato kāle paṭiññaṃ akāsi, evaṃ paṭiññaṃ katvā vihāraṃ pavisitvā vipassanaṃ vaḍḍhento ñāṇassa paripākaṃ gatattā tāvadeva arahattaṃ pāpuṇi. Tena vuttaṃ apadāne (apa. thera 1.39.15-20) –
‘‘વિનતાનદિયા તીરે, વિહાસિ પુરિસુત્તમો;
‘‘Vinatānadiyā tīre, vihāsi purisuttamo;
અદ્દસં વિરજં બુદ્ધં, એકગ્ગં સુસમાહિતં.
Addasaṃ virajaṃ buddhaṃ, ekaggaṃ susamāhitaṃ.
‘‘તસ્મિં પસન્નમાનસો, કિલેસમલધોવને;
‘‘Tasmiṃ pasannamānaso, kilesamaladhovane;
ઉદુમ્બરફલં ગય્હ, બુદ્ધસેટ્ઠસ્સદાસહં.
Udumbaraphalaṃ gayha, buddhaseṭṭhassadāsahaṃ.
‘‘એકનવુતિતો કપ્પે, યં ફલમદદિં તદા;
‘‘Ekanavutito kappe, yaṃ phalamadadiṃ tadā;
દુગ્ગતિં નાભિજાનામિ, ફલદાનસ્સિદં ફલં.
Duggatiṃ nābhijānāmi, phaladānassidaṃ phalaṃ.
‘‘ઇમમ્હિ ભદ્દકે કપ્પે, સંવિગ્ગમાનમાનસો;
‘‘Imamhi bhaddake kappe, saṃviggamānamānaso;
કસ્સપસ્સ ભગવતો, સાસને પબ્બજિં અહં.
Kassapassa bhagavato, sāsane pabbajiṃ ahaṃ.
‘‘તથા પબ્બજિતો સન્તો, ભાવનં અનુયુઞ્જિસં;
‘‘Tathā pabbajito santo, bhāvanaṃ anuyuñjisaṃ;
ન વિહારા નિક્ખમિસ્સં, ઇતિ કત્વાન માનસં.
Na vihārā nikkhamissaṃ, iti katvāna mānasaṃ.
‘‘ઉત્તમત્થં અસમ્પત્તો, ન ચ પત્તોમ્હિ તાવદે;
‘‘Uttamatthaṃ asampatto, na ca pattomhi tāvade;
ઇદાનિ પન ઞાણસ્સ, પરિપાકેન નિબ્બુતો;
Idāni pana ñāṇassa, paripākena nibbuto;
પત્તોમ્હિ અચલં ઠાનં, ફુસિત્વા અચ્ચુતં પદં.
Pattomhi acalaṃ ṭhānaṃ, phusitvā accutaṃ padaṃ.
‘‘કિલેસા ઝાપિતા મય્હં…પે॰… કતં બુદ્ધસ્સ સાસન’’ન્તિ.
‘‘Kilesā jhāpitā mayhaṃ…pe… kataṃ buddhassa sāsana’’nti.
અરહત્તં પન પત્વા અત્તનો પટિપત્તિકિત્તનમુખેન અઞ્ઞં બ્યાકરોન્તો –
Arahattaṃ pana patvā attano paṭipattikittanamukhena aññaṃ byākaronto –
૨૨૨.
222.
‘‘પઞ્ચાહાહં પબ્બજિતો, સેખો અપ્પત્તમાનસો;
‘‘Pañcāhāhaṃ pabbajito, sekho appattamānaso;
વિહારં મે પવિટ્ઠસ્સ, ચેતસો પણિધી અહુ.
Vihāraṃ me paviṭṭhassa, cetaso paṇidhī ahu.
૨૨૩.
223.
‘‘નાસિસ્સં ન પિવિસ્સામિ, વિહારતો ન નિક્ખમે;
‘‘Nāsissaṃ na pivissāmi, vihārato na nikkhame;
નપિ પસ્સં નિપાતેસ્સં, તણ્હાસલ્લે અનૂહતે.
Napi passaṃ nipātessaṃ, taṇhāsalle anūhate.
૨૨૪.
224.
‘‘તસ્સ મેવં વિહરતો, પસ્સ વીરિયપરક્કમં;
‘‘Tassa mevaṃ viharato, passa vīriyaparakkamaṃ;
તિસ્સો વિજ્જા અનુપ્પત્તા, કતં બુદ્ધસ્સ સાસન’’ન્તિ. –
Tisso vijjā anuppattā, kataṃ buddhassa sāsana’’nti. –
ઇમા તિસ્સો ગાથા અભાસિ.
Imā tisso gāthā abhāsi.
તત્થ પઞ્ચાહાહં પબ્બજિતોતિ પઞ્ચાહો અહં, પબ્બજિતો હુત્વા પઞ્ચાહો, પબ્બજિતદિવસતો પઞ્ચમો અહો નિટ્ઠિતોતિ અત્થો. સેખો અપ્પત્તમાનસોતિ અધિસીલસિક્ખાદીનં સિક્ખનતો સેખો. અનવસેસતો માનં સિયતિ સમુચ્છિન્દતીતિ માનસો, અગ્ગમગ્ગો, તંનિબ્બત્તિતો માનસતો આગતં માનસં, અરહત્તં, તં, સો વા અપ્પત્તો એતેનાતિ અપ્પત્તમાનસો. વિહારં મે પવિટ્ઠસ્સ, ચેતસો પણિધી અહૂતિ એવં સેખસ્સ મે વસનકવિહારં ઓવરકં પવિટ્ઠસ્સ સતો એવરૂપો ઇદાનિ વુચ્ચમાનાકારો ચેતોપણિધિ અહોસિ, એવં મયા ચિત્તં પણિહિતન્તિ અત્થો.
Tattha pañcāhāhaṃ pabbajitoti pañcāho ahaṃ, pabbajito hutvā pañcāho, pabbajitadivasato pañcamo aho niṭṭhitoti attho. Sekho appattamānasoti adhisīlasikkhādīnaṃ sikkhanato sekho. Anavasesato mānaṃ siyati samucchindatīti mānaso, aggamaggo, taṃnibbattito mānasato āgataṃ mānasaṃ, arahattaṃ, taṃ, so vā appatto etenāti appattamānaso. Vihāraṃ me paviṭṭhassa, cetaso paṇidhī ahūti evaṃ sekhassa me vasanakavihāraṃ ovarakaṃ paviṭṭhassa sato evarūpo idāni vuccamānākāro cetopaṇidhi ahosi, evaṃ mayā cittaṃ paṇihitanti attho.
નાસિસ્સન્તિઆદિના ચિત્તપણિધિં દસ્સેતિ. તત્થ નાસિસ્સન્તિ યંકિઞ્ચિ ભોજનં ન ભુઞ્જિસ્સં ન ભુઞ્જિસ્સામિ તણ્હાસલ્લે મમ હદયગતે અનૂહતે અનુદ્ધતેતિ એવં સબ્બપદેસુ યોજેતબ્બં. ન પિવિસ્સામીતિ યંકિઞ્ચિ પાતબ્બં ન પિવિસ્સામિ. વિહારતો ન નિક્ખમેતિ ઇમસ્મા ઇદાનિ મયા નિસિન્નગબ્ભતો ન નિક્ખમેય્યં. નપિ પસ્સં નિપાતેસ્સન્તિ મમ સરીરસ્સ દ્વીસુ પસ્સેસુ એકમ્પિ પસ્સં કાયકિલમથવિનોદનત્થં ન નિપાતેસ્સં, એકપસ્સેનપિ ન નિપજ્જિસ્સામીતિ અત્થો.
Nāsissantiādinā cittapaṇidhiṃ dasseti. Tattha nāsissanti yaṃkiñci bhojanaṃ na bhuñjissaṃ na bhuñjissāmi taṇhāsalle mama hadayagate anūhate anuddhateti evaṃ sabbapadesu yojetabbaṃ. Na pivissāmīti yaṃkiñci pātabbaṃ na pivissāmi. Vihārato na nikkhameti imasmā idāni mayā nisinnagabbhato na nikkhameyyaṃ. Napi passaṃ nipātessanti mama sarīrassa dvīsu passesu ekampi passaṃ kāyakilamathavinodanatthaṃ na nipātessaṃ, ekapassenapi na nipajjissāmīti attho.
તસ્સ મેવં વિહરતોતિ તસ્સ મે એવં ચિત્તં પણિધાય દળ્હવીરિયાધિટ્ઠાનં કત્વા વિપસ્સનાનુયોગવસેન વિહરતો. પસ્સ વીરિયપરક્કમન્તિ વિધિના ઈરયિતબ્બતો ‘‘વીરિયં’’ પરં ઠાનં અક્કમનતો ‘‘પરક્કમો’’તિ ચ લદ્ધનામં ઉસ્સોળ્હીભૂતં વાયામં પસ્સ જાનાહિ. યસ્સ પનાનુભાવેન મયા તિસ્સો વિજ્જા અનુપ્પત્તા, કતં બુદ્ધસ્સ સાસનન્તિ વુત્તત્થમેવ.
Tassa mevaṃ viharatoti tassa me evaṃ cittaṃ paṇidhāya daḷhavīriyādhiṭṭhānaṃ katvā vipassanānuyogavasena viharato. Passa vīriyaparakkamanti vidhinā īrayitabbato ‘‘vīriyaṃ’’ paraṃ ṭhānaṃ akkamanato ‘‘parakkamo’’ti ca laddhanāmaṃ ussoḷhībhūtaṃ vāyāmaṃ passa jānāhi. Yassa panānubhāvena mayā tisso vijjā anuppattā, kataṃ buddhassa sāsananti vuttatthameva.
પચ્ચયત્થેરગાથાવણ્ણના નિટ્ઠિતા.
Paccayattheragāthāvaṇṇanā niṭṭhitā.
Related texts:
તિપિટક (મૂલ) • Tipiṭaka (Mūla) / સુત્તપિટક • Suttapiṭaka / ખુદ્દકનિકાય • Khuddakanikāya / થેરગાથાપાળિ • Theragāthāpāḷi / ૨. પચ્ચયત્થેરગાથા • 2. Paccayattheragāthā