| Library / Tipiṭaka / તિપિટક • Tipiṭaka / વજિરબુદ્ધિ-ટીકા • Vajirabuddhi-ṭīkā |
પકિણ્ણકકથાવણ્ણના
Pakiṇṇakakathāvaṇṇanā
સાહત્થિકાણત્તિકન્તિ એકભણ્ડં એવ. ‘‘ભારિયઞ્હિદં ત્વમ્પિ એકપસ્સં ગણ્હ, અહમ્પિ એકપસ્સં ગણ્હામીતિ સંવિદહિત્વા ઉભયેસં પયોગેન ઠાનાચાવને કતે કાયવાચાચિત્તેહિ હોતિ . અઞ્ઞથા ‘સાહત્થિકં વા આણત્તિકસ્સ અઙ્ગં ન હોતિ, આણત્તિકં વા સાહત્થિકસ્સા’તિ ઇમિના વિરુજ્ઝતી’’તિ લિખિતં. ધમ્મસિરિત્થેરો પન ‘‘ન કેવલં ભારિયે એવ વત્થુમ્હિ અયં નયો લબ્ભતિ, પઞ્ચમાસકમત્તમ્પિ દ્વે ચે જના સંવિદહિત્વા ગણ્હન્તિ, દ્વિન્નમ્પિ પાટેક્કં, સાહત્થિકં નામ તં કમ્મં, સાહત્થિકપયોગત્તા એકસ્મિંયેવ ભણ્ડે, તસ્મા ‘સાહત્થિકં આણત્તિકસ્સ અઙ્ગં ન હોતી’તિ વચનમિમં નયં ન પટિબાહતિ. ‘સાહત્થિકવત્થુઅઙ્ગન્તિ સાહત્થિકસ્સ વત્થુસ્સ અઙ્ગં ન હોતી’તિ તત્થ વુત્તં. ઇધ પન પયોગં સન્ધાય વુત્તત્તા યુજ્જતી’’તિ આહ કિર, તં અયુત્તં કાયવચીકમ્મન્તિ વચનાભાવા, તસ્મા સાહત્થિકાણત્તિકેસુ પયોગેસુ અઞ્ઞતરેન વાયમાપત્તિ સમુટ્ઠાતિ , તથાપિ તુરિતતુરિતા હુત્વા વિલોપનાદીસુ ગહણગાહાપનવસેનેતં વુત્તં. યથા કાલેન અત્તનો કાલેન પરસ્સ ધમ્મં આરબ્ભ સીઘં સીઘં ઉપ્પત્તિં સન્ધાય ‘‘અજ્ઝત્તબહિદ્ધારમ્મણા ધમ્મા’’તિ (ધ॰ સ॰ તિકમાતિકા ૨૧) વુત્તા, એવંસમ્પદમિદન્તિ દટ્ઠબ્બં.
Sāhatthikāṇattikanti ekabhaṇḍaṃ eva. ‘‘Bhāriyañhidaṃ tvampi ekapassaṃ gaṇha, ahampi ekapassaṃ gaṇhāmīti saṃvidahitvā ubhayesaṃ payogena ṭhānācāvane kate kāyavācācittehi hoti . Aññathā ‘sāhatthikaṃ vā āṇattikassa aṅgaṃ na hoti, āṇattikaṃ vā sāhatthikassā’ti iminā virujjhatī’’ti likhitaṃ. Dhammasiritthero pana ‘‘na kevalaṃ bhāriye eva vatthumhi ayaṃ nayo labbhati, pañcamāsakamattampi dve ce janā saṃvidahitvā gaṇhanti, dvinnampi pāṭekkaṃ, sāhatthikaṃ nāma taṃ kammaṃ, sāhatthikapayogattā ekasmiṃyeva bhaṇḍe, tasmā ‘sāhatthikaṃ āṇattikassa aṅgaṃ na hotī’ti vacanamimaṃ nayaṃ na paṭibāhati. ‘Sāhatthikavatthuaṅganti sāhatthikassa vatthussa aṅgaṃ na hotī’ti tattha vuttaṃ. Idha pana payogaṃ sandhāya vuttattā yujjatī’’ti āha kira, taṃ ayuttaṃ kāyavacīkammanti vacanābhāvā, tasmā sāhatthikāṇattikesu payogesu aññatarena vāyamāpatti samuṭṭhāti , tathāpi turitaturitā hutvā vilopanādīsu gahaṇagāhāpanavasenetaṃ vuttaṃ. Yathā kālena attano kālena parassa dhammaṃ ārabbha sīghaṃ sīghaṃ uppattiṃ sandhāya ‘‘ajjhattabahiddhārammaṇā dhammā’’ti (dha. sa. tikamātikā 21) vuttā, evaṃsampadamidanti daṭṭhabbaṃ.
તત્થપિ યે અનુત્તરાદયો એકન્તબહિદ્ધારમ્મણા વિઞ્ઞાણઞ્ચાયતનાદયો એકન્તઅજ્ઝત્તારમ્મણા, ઇતરે અનિયતારમ્મણત્તા ‘‘અજ્ઝત્તબહિદ્ધારમ્મણા’’તિ વુચ્ચન્તિ, ન એકક્ખણે ઉભયારમ્મણત્તા. અયં પન આપત્તિ યથાવુત્તનયેન સાહત્થિકા આણત્તિકાપિ હોતિયેવ, તસ્મા અનિદસ્સનમેતન્તિ અયુત્તં. ‘‘યથા અનિયતારમ્મણત્તા ‘અજ્ઝત્તબહિદ્ધારમ્મણા’તિ વુત્તા, તથા અનિયતપયોગત્તા અયમ્પિ આપત્તિ ‘સાહત્થિકાણત્તિકા’તિ વુત્તાતિ નિદસ્સનમેવેત’’ન્તિ એકચ્ચે આચરિયા આહુ. ‘‘ઇમે પનાચરિયા ઉભિન્નં એકતો આરમ્મણકરણં નત્થિ. અત્થિ ચે, ‘અજ્ઝત્તબહિદ્ધારમ્મણં ધમ્મં પટિચ્ચ અજ્ઝત્તબહિદ્ધારમ્મણો ધમ્મો ઉપ્પજ્જતિ હેતુપચ્ચયા’તિઆદિના (પટ્ઠા॰ ૨.૨૧.૧ અજ્ઝત્તારમ્મણતિક) પટ્ઠાનપાઠેન ભવિતબ્બન્તિ સઞ્ઞાય આહંસુ, તેસં મતેન ‘સિયા અજ્ઝત્તબહિદ્ધારમ્મણા’તિ વચનં નિરત્થકં સિયા, ન ચ નિરત્થકં, તસ્મા અત્થેવ એકતો અજ્ઝત્તબહિદ્ધારમ્મણો ધમ્મો. પુન ‘અયં સો’તિ નિયમેન અજ્ઝત્તબહિદ્ધારમ્મણા ધમ્મા વિય નિદ્દિસિતબ્બાભાવતો ન ઉદ્ધટો સિયા. તત્થ અનુદ્ધટત્તા એવ ધમ્મસઙ્ગહટ્ઠકથાયં ઉભિન્નમ્પિ અજ્ઝત્તબહિદ્ધાધમ્માનં એકતો આરમ્મણકરણધમ્મવસેન ‘અજ્ઝત્તબહિદ્ધારમ્મણા’તિ અવત્વા ‘કાલેન અજ્ઝત્તબહિદ્ધા પવત્તિયં અજ્ઝત્તબહિદ્ધારમ્મણ’ન્તિ વુત્તં, તસ્મા ગણ્ઠિપદે વુત્તનયોવ સારોતિ નો તક્કો’’તિ આચરિયો. તત્થ ‘‘કાયવચીકમ્મ’’ન્તિ અવચનં પનસ્સ સાહત્થિકપયોગત્તા એકપયોગસ્સ અનેકકમ્મત્તાવ, યદિ ભવેય્ય, મનોકમ્મમ્પિ વત્તબ્બં ભવેય્ય, યથા તત્થ મનોકમ્મં વિજ્જમાનમ્પિ અબ્બોહારિકં જાતં, એવં તસ્મિં સાહત્થિકાણત્તિકે વચીકમ્મં અબ્બોહારિકન્તિ વેદિતબ્બં, તં પન કેવલં કાયકમ્મસ્સ ઉપનિસ્સયં જાતં, ચિત્તં વિય તત્થ અઙ્ગમેવ જાતં, તસ્મા વુત્તં ‘‘સાહત્થિકપયોગત્તા’’તિ, ‘‘અઙ્ગભાવમત્તમેવ હિ સન્ધાય ‘સાહત્થિકાણત્તિક’ન્તિ વુત્તન્તિ નો તક્કો’’તિ ચ, વિચારેત્વા ગહેતબ્બં.
Tatthapi ye anuttarādayo ekantabahiddhārammaṇā viññāṇañcāyatanādayo ekantaajjhattārammaṇā, itare aniyatārammaṇattā ‘‘ajjhattabahiddhārammaṇā’’ti vuccanti, na ekakkhaṇe ubhayārammaṇattā. Ayaṃ pana āpatti yathāvuttanayena sāhatthikā āṇattikāpi hotiyeva, tasmā anidassanametanti ayuttaṃ. ‘‘Yathā aniyatārammaṇattā ‘ajjhattabahiddhārammaṇā’ti vuttā, tathā aniyatapayogattā ayampi āpatti ‘sāhatthikāṇattikā’ti vuttāti nidassanameveta’’nti ekacce ācariyā āhu. ‘‘Ime panācariyā ubhinnaṃ ekato ārammaṇakaraṇaṃ natthi. Atthi ce, ‘ajjhattabahiddhārammaṇaṃ dhammaṃ paṭicca ajjhattabahiddhārammaṇo dhammo uppajjati hetupaccayā’tiādinā (paṭṭhā. 2.21.1 ajjhattārammaṇatika) paṭṭhānapāṭhena bhavitabbanti saññāya āhaṃsu, tesaṃ matena ‘siyā ajjhattabahiddhārammaṇā’ti vacanaṃ niratthakaṃ siyā, na ca niratthakaṃ, tasmā attheva ekato ajjhattabahiddhārammaṇo dhammo. Puna ‘ayaṃ so’ti niyamena ajjhattabahiddhārammaṇā dhammā viya niddisitabbābhāvato na uddhaṭo siyā. Tattha anuddhaṭattā eva dhammasaṅgahaṭṭhakathāyaṃ ubhinnampi ajjhattabahiddhādhammānaṃ ekato ārammaṇakaraṇadhammavasena ‘ajjhattabahiddhārammaṇā’ti avatvā ‘kālena ajjhattabahiddhā pavattiyaṃ ajjhattabahiddhārammaṇa’nti vuttaṃ, tasmā gaṇṭhipade vuttanayova sāroti no takko’’ti ācariyo. Tattha ‘‘kāyavacīkamma’’nti avacanaṃ panassa sāhatthikapayogattā ekapayogassa anekakammattāva, yadi bhaveyya, manokammampi vattabbaṃ bhaveyya, yathā tattha manokammaṃ vijjamānampi abbohārikaṃ jātaṃ, evaṃ tasmiṃ sāhatthikāṇattike vacīkammaṃ abbohārikanti veditabbaṃ, taṃ pana kevalaṃ kāyakammassa upanissayaṃ jātaṃ, cittaṃ viya tattha aṅgameva jātaṃ, tasmā vuttaṃ ‘‘sāhatthikapayogattā’’ti, ‘‘aṅgabhāvamattameva hi sandhāya ‘sāhatthikāṇattika’nti vuttanti no takko’’ti ca, vicāretvā gahetabbaṃ.
કાયવાચા સમુટ્ઠાના, યસ્સા આપત્તિયા સિયું;
Kāyavācā samuṭṭhānā, yassā āpattiyā siyuṃ;
તત્થ કમ્મં ન તં ચિત્તં, કમ્મં નસ્સતિ ખીયતિ.
Tattha kammaṃ na taṃ cittaṃ, kammaṃ nassati khīyati.
કિરિયાકિરિયાદિકં યઞ્ચ, કમ્માકમ્માદિકં ભવે;
Kiriyākiriyādikaṃ yañca, kammākammādikaṃ bhave;
ન યુત્તં તં વિરુદ્ધત્તા, કમ્મમેકંવ યુજ્જતિ.
Na yuttaṃ taṃ viruddhattā, kammamekaṃva yujjati.
