Library / Tipiṭaka / તિપિટક • Tipiṭaka / વજિરબુદ્ધિ-ટીકા • Vajirabuddhi-ṭīkā |
પઞ્ચવગ્ગિયકથાવણ્ણના
Pañcavaggiyakathāvaṇṇanā
૧૦. ઇદાનિ પન સબ્બો જનો સદ્ધાભાજનં ઉપનેતુ, પૂરેસ્સામિ નેસં સઙ્કપ્પન્તિ. અપ્પરજક્ખજાતિકોતિ સમાપત્તિયા વિક્ખમ્ભિતકિલેસત્તા નિક્કિલેસજાતિકો. આજાનિસ્સતીતિ ચે ન નિટ્ઠાનમકંસુ ધમ્મસઙ્ગાહકા તે વિનયક્કમઞ્ઞા, અહં દેસેય્યં પટિવિજ્ઝિસ્સતીતિ અધિપ્પાયો, ‘‘મુદ્ધાપિ તસ્સ વિપતેય્યા’’તિ (અ॰ નિ॰ ૮.૧૧; પારા॰ ૨) એત્થ વિય અભૂતપરિકપ્પો કિરેસો. લોકે તસ્સ અધિમુત્તભાવદીપનત્થઞ્હિ ઇદં વચનં અત્તનો તદુપદેસેન અવિદિતભાવદીપનત્થં. તસ્સ અનન્તેવાસિકભાવદીપનત્થન્તિ એવમાદીનિ પનેત્થ પયોજનાનિ. ભગવતોપિ ખો ઞાણન્તિ સબ્બઞ્ઞુતઞ્ઞાણં તસ્સ મરણારમ્મણં ઉપ્પજ્જિ. તેન તતો પુબ્બે તસ્સ સતિ ધમ્મદેસનાય ખિપ્પં જાનનભાવારમ્મણન્તિ દીપેતિ. પરોપદેસતો અજાનિત્વા પચ્ચક્ખતો મરણસચ્છિકિરિયમ્પિ દસ્સેતિ. બુદ્ધાનમ્પિ અનેકઞાણસમોધાનાભાવતો સુવુત્તમેતં. ચિત્તપુબ્બિકા હિ ચિત્તપ્પવત્તિ, અઞ્ઞથા નવસત્તપાતુભાવપ્પસઙ્ગો. સબ્બધમ્માનં એકતો ગહણે વિરુદ્ધકાલાનં એકતો જાનનપ્પસઙ્ગો. તતો એકઞાણસ્સ વિતથભાવપ્પત્તિદોસો, તસ્મા સબ્બસ્સ વિનાનેકઞાણસમોધાનં આપજ્જિતધમ્મેસુ અપ્પટિહતઞાણવન્તત્તા પન સબ્બઞ્ઞૂ એવ ભગવાતિ વેદિતબ્બં, ન સબ્બકાલં એકતો. આળારાદીનં મરણાજાનનતોતિ ચે? ન, તસ્સ જાનનેન પુથુજ્જનસ્સાપિ સબ્બઞ્ઞુતાપત્તિપ્પસઙ્ગતો. યદાભાવેન યદાભાવો તબ્ભાવેન તસ્સાભાવપ્પસઙ્ગો લોકે સિદ્ધોતિ. ‘‘ભગવતોપિ ખો ઞાણં ઉદપાદી’’તિ વચનતો તસ્સ મરણજાનનં સિદ્ધન્તિ કત્વા ભવં મતેનેવ ભગવા સબ્બઞ્ઞૂતિ સિદ્ધં ન દેવતારોચનતો પુબ્બે અજાનનતોતિ ચે? ન, વિસેસં પરિગ્ગહેત્વા અન્તરા પજાનનતો, દેવતાય સબ્બઞ્ઞુભાવપ્પત્તિદોસતો ચ. ન હિ સો કસ્સચિ વચનેન અઞ્ઞાસીતિ.
10. Idāni pana sabbo jano saddhābhājanaṃ upanetu, pūressāmi nesaṃ saṅkappanti. Apparajakkhajātikoti samāpattiyā vikkhambhitakilesattā nikkilesajātiko. Ājānissatīti ce na niṭṭhānamakaṃsu dhammasaṅgāhakā te vinayakkamaññā, ahaṃ deseyyaṃ paṭivijjhissatīti adhippāyo, ‘‘muddhāpi tassa vipateyyā’’ti (a. ni. 8.11; pārā. 2) ettha viya abhūtaparikappo kireso. Loke tassa adhimuttabhāvadīpanatthañhi idaṃ vacanaṃ attano tadupadesena aviditabhāvadīpanatthaṃ. Tassa anantevāsikabhāvadīpanatthanti evamādīni panettha payojanāni. Bhagavatopi kho ñāṇanti sabbaññutaññāṇaṃ tassa maraṇārammaṇaṃ uppajji. Tena tato pubbe tassa sati dhammadesanāya khippaṃ jānanabhāvārammaṇanti dīpeti. Paropadesato ajānitvā paccakkhato maraṇasacchikiriyampi dasseti. Buddhānampi anekañāṇasamodhānābhāvato suvuttametaṃ. Cittapubbikā hi cittappavatti, aññathā navasattapātubhāvappasaṅgo. Sabbadhammānaṃ ekato gahaṇe viruddhakālānaṃ ekato jānanappasaṅgo. Tato ekañāṇassa vitathabhāvappattidoso, tasmā sabbassa vinānekañāṇasamodhānaṃ āpajjitadhammesu appaṭihatañāṇavantattā pana sabbaññū eva bhagavāti veditabbaṃ, na sabbakālaṃ ekato. Āḷārādīnaṃ maraṇājānanatoti ce? Na, tassa jānanena puthujjanassāpi sabbaññutāpattippasaṅgato. Yadābhāvena yadābhāvo tabbhāvena tassābhāvappasaṅgo loke siddhoti. ‘‘Bhagavatopi kho ñāṇaṃ udapādī’’ti vacanato tassa maraṇajānanaṃ siddhanti katvā bhavaṃ mateneva bhagavā sabbaññūti siddhaṃ na devatārocanato pubbe ajānanatoti ce? Na, visesaṃ pariggahetvā antarā pajānanato, devatāya sabbaññubhāvappattidosato ca. Na hi so kassaci vacanena aññāsīti.
અપિચ કિમિદં તત્થ જાનનં નામ તદારમ્મણઞાણુપ્પત્તીતિ ચે? ન, લોકે સબ્બઞ્ઞુનો અચ્ચન્તાભાવપ્પસઙ્ગતો. સાધિકા હિ મયા એકઞાણક્ખણે સબ્બં ઞાણં, તદઞ્ઞેસઞ્ચ તદઞ્ઞાણાનુપ્પત્તિ. અપિચ સબ્બઞ્ઞુનો સબ્બધમ્મવિસયે ઞાણપચ્ચુપટ્ઠાનસિદ્ધિ તસ્સ ઞાણસ્સ અત્તનાવ અત્તનો અવિસયોતિ ચે? ન, હેતુનિદસ્સનાનુપ્પત્તિતો. અપિચ ‘‘ભગવતોપિ ખો ઞાણં ઉદપાદી’’તિ એત્થ વિસેસવચનં અત્થિ. યેન દેવતારોચનુત્તરકાલમેવ ભગવતો ઞાણં ઉદપાદીતિ પઞ્ઞાયતિ. ન હિ વચનપુબ્બાપરિયભાવમત્તેન તદત્થપુબ્બાપરિયતા હોતિ, તસ્મા અયુત્તમેતં. અભિદોસકાલંકતોતિ પઠમયામે કાલંકતો. ‘‘મજ્ઝિમયામે’’તિપિ વદન્તિ. ઉભયત્થપિ મહાજાનિયો. સત્તદિવસબ્ભન્તરે, એકદિવસબ્ભન્તરે ચ પત્તબ્બમગ્ગફલતો પરિહીનત્તા મહતી જાનિ અસ્સાતિ મહાજાનિ. તેસુ હિ દ્વીસુ આળારો આકિઞ્ચઞ્ઞાયતનભવે નિબ્બત્તો, ઉદકો ભવગ્ગે, તસ્મા નેસં ધમ્મદેસનાય અક્ખણે નિબ્બત્તભાવં સન્ધાય ભગવા એવં ચિન્તેસિ, ન ઇતો મનુસ્સલોકતો ચુતિભાવં સન્ધાયાતિ વેદિતબ્બં. અબુદ્ધવેનેય્યતઞ્ચ સન્ધાયાતિ નો તક્કો, અઞ્ઞથા અનિટ્ઠપ્પસઙ્ગોતિ આચરિયો.
Apica kimidaṃ tattha jānanaṃ nāma tadārammaṇañāṇuppattīti ce? Na, loke sabbaññuno accantābhāvappasaṅgato. Sādhikā hi mayā ekañāṇakkhaṇe sabbaṃ ñāṇaṃ, tadaññesañca tadaññāṇānuppatti. Apica sabbaññuno sabbadhammavisaye ñāṇapaccupaṭṭhānasiddhi tassa ñāṇassa attanāva attano avisayoti ce? Na, hetunidassanānuppattito. Apica ‘‘bhagavatopi kho ñāṇaṃ udapādī’’ti ettha visesavacanaṃ atthi. Yena devatārocanuttarakālameva bhagavato ñāṇaṃ udapādīti paññāyati. Na hi vacanapubbāpariyabhāvamattena tadatthapubbāpariyatā hoti, tasmā ayuttametaṃ. Abhidosakālaṃkatoti paṭhamayāme kālaṃkato. ‘‘Majjhimayāme’’tipi vadanti. Ubhayatthapi mahājāniyo. Sattadivasabbhantare, ekadivasabbhantare ca pattabbamaggaphalato parihīnattā mahatī jāni assāti mahājāni. Tesu hi dvīsu āḷāro ākiñcaññāyatanabhave nibbatto, udako bhavagge, tasmā nesaṃ dhammadesanāya akkhaṇe nibbattabhāvaṃ sandhāya bhagavā evaṃ cintesi, na ito manussalokato cutibhāvaṃ sandhāyāti veditabbaṃ. Abuddhaveneyyatañca sandhāyāti no takko, aññathā aniṭṭhappasaṅgoti ācariyo.
બોધિસત્તસ્સ જાતકાલે સુપિનપટિગ્ગાહકા ચેવ લક્ખણપરિગ્ગાહકા ચ અટ્ઠ બ્રાહ્મણા. તેસુ તયો દ્વિધા બ્યાકરિંસુ ‘‘ઇમેહિ લક્ખણેહિ સમન્નાગતો અગારં અજ્ઝાવસન્તો રાજા હોતિ ચક્કવત્તિ, પબ્બજન્તો બુદ્ધો’’તિ. પઞ્ચ બ્રાહ્મણા ‘‘અગારે ન તિટ્ઠતિ, બુદ્ધોવ હોતી’’તિ એકંસબ્યાકરણાવ અહેસું. તેસુ પુરિમા તયો યથામન્તપારં ગતા. ઇમે પન મન્તપારં અતિક્કમન્તા અત્તના લદ્ધં પુઞ્ઞમહત્તં વિસ્સજ્જેત્વા બોધિસત્તં ઉદ્દિસ્સ પુરેતરમેવ પબ્બજિંસુ. ઇમે સન્ધાય વુત્તં ‘‘પઞ્ચવગ્ગિયા’’તિ. ‘‘તેસં પુત્તા’’તિપિ વદન્તિ, તં અટ્ઠકથાયં પટિક્ખિત્તં. કસ્મા પનેત્થ ભગવા ‘‘બહૂપકારા ખો મે’’તિ ચિન્તેસિ. કિં ઉપકારકાનં એવ એસ ધમ્મં દેસેતિ, ઇતરેસં ન દેસેતીતિ? નો ન દેસેતિ. ઉપકારાનુસ્સરણમત્તકેનેવ વુત્તન્તિ અટ્ઠકથાનયો. અત્તનો કતઞ્ઞુકતવેદિભાવપ્પકાસનત્થં, કતઞ્ઞુતાદિપસંસનત્થં, પરેસઞ્ચ કતઞ્ઞુભાવાદિનિયોજનત્થં, ખિપ્પજાનનપ્પસઙ્ગનિવારણત્થં.
Bodhisattassa jātakāle supinapaṭiggāhakā ceva lakkhaṇapariggāhakā ca aṭṭha brāhmaṇā. Tesu tayo dvidhā byākariṃsu ‘‘imehi lakkhaṇehi samannāgato agāraṃ ajjhāvasanto rājā hoti cakkavatti, pabbajanto buddho’’ti. Pañca brāhmaṇā ‘‘agāre na tiṭṭhati, buddhova hotī’’ti ekaṃsabyākaraṇāva ahesuṃ. Tesu purimā tayo yathāmantapāraṃ gatā. Ime pana mantapāraṃ atikkamantā attanā laddhaṃ puññamahattaṃ vissajjetvā bodhisattaṃ uddissa puretarameva pabbajiṃsu. Ime sandhāya vuttaṃ ‘‘pañcavaggiyā’’ti. ‘‘Tesaṃ puttā’’tipi vadanti, taṃ aṭṭhakathāyaṃ paṭikkhittaṃ. Kasmā panettha bhagavā ‘‘bahūpakārā kho me’’ti cintesi. Kiṃ upakārakānaṃ eva esa dhammaṃ deseti, itaresaṃ na desetīti? No na deseti. Upakārānussaraṇamattakeneva vuttanti aṭṭhakathānayo. Attano kataññukatavedibhāvappakāsanatthaṃ, kataññutādipasaṃsanatthaṃ, paresañca kataññubhāvādiniyojanatthaṃ, khippajānanappasaṅganivāraṇatthaṃ.
૧૧. અન્તરા ચ ગયં અન્તરા ચ બોધિન્તિ ગયાય ચ બોધિયા ચ મજ્ઝે તિગાવુતન્તરે ઠાને. બોધિમણ્ડતો હિ ગયા તીણિ ગાવુતાનિ. બારાણસિનગરં અટ્ઠારસ યોજનાનિ. ઉપકો પન બોધિમણ્ડસ્સ ચ ગયાય ચ અન્તરે ભગવન્તં અદ્દસ. અન્તરા-સદ્દેન પન યુત્તત્તા ઉપયોગવચનં કતં. ઈદિસેસુ ચ ઠાનેસુ અક્ખરચિન્તકા એકમેવ અન્તરાસદ્દં પયુજ્જન્તિ, સો દુતિયપદેપિ યોજેતબ્બો. અયોજિયમાને પન ઉપયોગવચનં ન પાપુણાતિ. ઇધ પન યોજેત્વાવ વુત્તોતિ.
11.Antarā ca gayaṃ antarā ca bodhinti gayāya ca bodhiyā ca majjhe tigāvutantare ṭhāne. Bodhimaṇḍato hi gayā tīṇi gāvutāni. Bārāṇasinagaraṃ aṭṭhārasa yojanāni. Upako pana bodhimaṇḍassa ca gayāya ca antare bhagavantaṃ addasa. Antarā-saddena pana yuttattā upayogavacanaṃ kataṃ. Īdisesu ca ṭhānesu akkharacintakā ekameva antarāsaddaṃ payujjanti, so dutiyapadepi yojetabbo. Ayojiyamāne pana upayogavacanaṃ na pāpuṇāti. Idha pana yojetvāva vuttoti.
સબ્બાભિભૂતિ સબ્બં તેભૂમકધમ્મં અભિભવિત્વા ઠિતો. તણ્હક્ખયેતિ નિબ્બાને. વિમુત્તોતિ આરમ્મણતો વિમુત્તો. નત્થિ મે પટિપુગ્ગલોતિ મય્હં પટિપુગ્ગલો નામ નત્થિ, અસદિસોતિ અત્થો, મમ સબ્બઞ્ઞુભાવે દોસં દસ્સેત્વા લોકે ઠાતું અસમત્થતાય મમ પચ્ચત્થિકપુગ્ગલો વા નત્થીતિ અત્થો. આહઞ્છં અમતદુન્દુભિન્તિ ધમ્મચક્ખુપટિલાભાય અમતભેરિં પહરિસ્સામીતિ ગચ્છામિ.
Sabbābhibhūti sabbaṃ tebhūmakadhammaṃ abhibhavitvā ṭhito. Taṇhakkhayeti nibbāne. Vimuttoti ārammaṇato vimutto. Natthi me paṭipuggaloti mayhaṃ paṭipuggalo nāma natthi, asadisoti attho, mama sabbaññubhāve dosaṃ dassetvā loke ṭhātuṃ asamatthatāya mama paccatthikapuggalo vā natthīti attho. Āhañchaṃ amatadundubhinti dhammacakkhupaṭilābhāya amatabheriṃ paharissāmīti gacchāmi.
અરહસિ અનન્તજિનો ભવિતું યુત્તો ત્વન્તિ અત્થો. ઇદમ્પિ અત્તનો સત્થુનામં. હુપેય્યાસીતિ આવુસો એવમ્પિ નામ ભવેય્ય. પક્કામીતિ વઙ્કહારજનપદં નામ અગમાસિ. ભગવાપિ ‘‘તત્થ તસ્સ મિગલુદ્દકસ્સ ધીતુયા ચાપાય ઉક્કણ્ઠિત્વા પુન આગન્ત્વા અનાગામી અયં ભવિસ્સતી’’તિ ઉપનિસ્સયસમ્પત્તિં દિસ્વા તેન સદ્ધિં આલપિ. સો ચ તથેવાગન્ત્વા પબ્બજિત્વા અનાગામી હુત્વા અનુક્કમેન કાલં કત્વા અવિહેસુ ઉપ્પજ્જિત્વા અરહત્તં પાપુણિ.
Arahasi anantajino bhavituṃ yutto tvanti attho. Idampi attano satthunāmaṃ. Hupeyyāsīti āvuso evampi nāma bhaveyya. Pakkāmīti vaṅkahārajanapadaṃ nāma agamāsi. Bhagavāpi ‘‘tattha tassa migaluddakassa dhītuyā cāpāya ukkaṇṭhitvā puna āgantvā anāgāmī ayaṃ bhavissatī’’ti upanissayasampattiṃ disvā tena saddhiṃ ālapi. So ca tathevāgantvā pabbajitvā anāgāmī hutvā anukkamena kālaṃ katvā avihesu uppajjitvā arahattaṃ pāpuṇi.
૧૨. સણ્ઠપેસુન્તિ કતિકં અકંસુ. પધાનવિબ્ભન્તોતિ પધાનતો ભટ્ઠો પરિહીનો. ‘‘અભિજાનાથ નુ ભાસિતમેત’’ન્તિ, ‘‘વાચં ભાસિતમેવ’’ન્તિ ચ એવરૂપં કઞ્ચિ વચનભેદં અકાસીતિ અધિપ્પાયો. ભગવન્તં સુસ્સૂસિંસૂતિ ભગવતો વચનં સોતુકામા અહેસું. અઞ્ઞાતિ અઞ્ઞાય, જાનિતુન્તિ અત્થો.
12.Saṇṭhapesunti katikaṃ akaṃsu. Padhānavibbhantoti padhānato bhaṭṭho parihīno. ‘‘Abhijānātha nu bhāsitameta’’nti, ‘‘vācaṃ bhāsitameva’’nti ca evarūpaṃ kañci vacanabhedaṃ akāsīti adhippāyo. Bhagavantaṃ sussūsiṃsūti bhagavato vacanaṃ sotukāmā ahesuṃ. Aññāti aññāya, jānitunti attho.
૧૩. અથ કિમત્થં આમન્તેસીતિ? તતોપિ સુટ્ઠુતરં પટિજાનનત્થં, ધમ્મસ્સ અભિભારિયદુલ્લભભાવદીપનત્થં, અક્ખરવિક્ખેપનિવારણત્થઞ્ચ. તત્થ દ્વેમેતિ અન્તદ્વયવચનં અઞ્ઞેસમ્પિ તદન્તોગધભાવતો. અપિચ યોજનાવસેન. તણ્હાઅવિજ્જાતિ હિ સંસારપ્પવત્તિયા સીસભૂતા દ્વે કિલેસા. તે ચ સમથવિપસ્સનાનં પટિપક્ખભૂતત્તા અન્તા નામ. તેસુ તણ્હાવસેન કામસુખલ્લિકાનુયોગં ભજન્તો સમથં પરિહાપેતિ બાલો, તથા અવિજ્જાવસેન અત્તકિલમથાનુયોગં ભજન્તો ગચ્છન્તો વિપસ્સનન્તિ ન સક્કા ઉભો દ્વે અન્તે અપ્પહાય અમતં અધિગન્તુન્તિ એવં વુત્તા. અપિચ લીનુદ્ધચ્ચપહાનદસ્સનમેતં. લીનો હિ નિક્ખિત્તવીરિયારમ્ભો કામસુખઞ્ચ ભજતિ, ઇતરો અચ્ચારદ્ધવીરિયો અત્તકિલમથં. ઉભોપિ તે વીરિયસમતાય પટિપક્ખત્તા અન્તા નામ. અપિચ તિસ્સો સાસને પટિપદા વુત્તા આગાળ્હા, નિજ્ઝામા, મજ્ઝિમા ચ. તત્થ આગાળ્હા ‘‘પાણાતિપાતી હોતિ, નત્થિ કામેસુ દોસો’’તિ એવમાદિકા. નિજ્ઝામા ‘‘અચેલકો હોતિ, મુત્તાચારો’’તિ એવમાદિકા, મજ્ઝિમા ‘‘અયમેવ અરિયો અટ્ઠઙ્ગિકો મગ્ગો’’તિ એવમાદિકા. તત્થ કામસુખલ્લિકાનુયોગો આગાળ્હા નામ પટિપદા હોતિ સબ્બાકુસલમૂલત્તા. અત્તકિલમથાનુયોગો નિજ્ઝામા નામ અત્તજ્ઝાપનતો. ઉભોપેતે મજ્ઝિમાય પટિપદાય પટિપક્ખભૂતત્તા અન્તા નામ, તસ્મા ઇમેવ સન્ધાય દ્વેમેતિ. કિમત્થં ભગવા ‘‘પબ્બજિતેન ન સેવિતબ્બા’’તિ પબ્બજિતે એવ અધિકરોતિ, ન ગહટ્ઠેતિ? પબ્બજિતાનં તદધિમુત્તત્તા, સુખપરિવજ્જનસમત્થતાય, તદધિકતત્તા ચ પબ્બજિતા એત્થ અધિકતા, ન ગહટ્ઠા. યદિ એવં કિમત્થં કામસુખલ્લિકાનુયોગમાહ, નનુ તે પકતિયાપિ કામપરિચ્ચાગં કત્વા તં નિસ્સરણત્થં પબ્બજિતાતિ? ન, તેસં અન્તદ્વયનિસ્સિતત્તા. તે હિ ઇધ લોકે કામેન વિસુદ્ધિમિચ્છન્તિ અત્તકિલમથાનુયોગમનુયુત્તા તસ્સેવ તપસ્સ ફલેન પેચ્ચ દિબ્બે કામે આસીસમાના દળ્હતરં કામસુખલ્લિકાનુયોગમનુયુત્તાતિ વેદિતબ્બા . અન્તત્થો પન ઇધ કુચ્છિતટ્ઠેન વેદિતબ્બો ‘‘અન્તમિદં, ભિક્ખવે, જીવિકાનં, યદિદં પિણ્ડોલ્ય’’ન્તિઆદીસુ (ઇતિવુ॰ ૯૧; સં॰ નિ॰ ૩.૮૦) વિય.
13. Atha kimatthaṃ āmantesīti? Tatopi suṭṭhutaraṃ paṭijānanatthaṃ, dhammassa abhibhāriyadullabhabhāvadīpanatthaṃ, akkharavikkhepanivāraṇatthañca. Tattha dvemeti antadvayavacanaṃ aññesampi tadantogadhabhāvato. Apica yojanāvasena. Taṇhāavijjāti hi saṃsārappavattiyā sīsabhūtā dve kilesā. Te ca samathavipassanānaṃ paṭipakkhabhūtattā antā nāma. Tesu taṇhāvasena kāmasukhallikānuyogaṃ bhajanto samathaṃ parihāpeti bālo, tathā avijjāvasena attakilamathānuyogaṃ bhajanto gacchanto vipassananti na sakkā ubho dve ante appahāya amataṃ adhigantunti evaṃ vuttā. Apica līnuddhaccapahānadassanametaṃ. Līno hi nikkhittavīriyārambho kāmasukhañca bhajati, itaro accāraddhavīriyo attakilamathaṃ. Ubhopi te vīriyasamatāya paṭipakkhattā antā nāma. Apica tisso sāsane paṭipadā vuttā āgāḷhā, nijjhāmā, majjhimā ca. Tattha āgāḷhā ‘‘pāṇātipātī hoti, natthi kāmesu doso’’ti evamādikā. Nijjhāmā ‘‘acelako hoti, muttācāro’’ti evamādikā, majjhimā ‘‘ayameva ariyo aṭṭhaṅgiko maggo’’ti evamādikā. Tattha kāmasukhallikānuyogo āgāḷhā nāma paṭipadā hoti sabbākusalamūlattā. Attakilamathānuyogo nijjhāmā nāma attajjhāpanato. Ubhopete majjhimāya paṭipadāya paṭipakkhabhūtattā antā nāma, tasmā imeva sandhāya dvemeti. Kimatthaṃ bhagavā ‘‘pabbajitena na sevitabbā’’ti pabbajite eva adhikaroti, na gahaṭṭheti? Pabbajitānaṃ tadadhimuttattā, sukhaparivajjanasamatthatāya, tadadhikatattā ca pabbajitā ettha adhikatā, na gahaṭṭhā. Yadi evaṃ kimatthaṃ kāmasukhallikānuyogamāha, nanu te pakatiyāpi kāmapariccāgaṃ katvā taṃ nissaraṇatthaṃ pabbajitāti? Na, tesaṃ antadvayanissitattā. Te hi idha loke kāmena visuddhimicchanti attakilamathānuyogamanuyuttā tasseva tapassa phalena pecca dibbe kāme āsīsamānā daḷhataraṃ kāmasukhallikānuyogamanuyuttāti veditabbā . Antattho pana idha kucchitaṭṭhena veditabbo ‘‘antamidaṃ, bhikkhave, jīvikānaṃ, yadidaṃ piṇḍolya’’ntiādīsu (itivu. 91; saṃ. ni. 3.80) viya.
યો ચાયં કામેસુ કામસુખલ્લિકાનુયોગોતિ એત્થ કામેસૂતિ વત્થુકામો અધિપ્પેતો, દુતિયો કિલેસકામો . તંસમ્પયુત્તસુખમેત્થ કામસુખં નામ. તેન વિપાકસુખસ્સ નિરવજ્જભાવં દીપેતીતિ. અલ્લીયનં નામ તદભિનન્દના. અનુયોગો નામ ભવન્તરે તદનુયોગપત્થના. હાનભાગિયકરત્તા કુસલપક્ખસ્સ, હીનપુગ્ગલભાવિતત્તા, હીનધાતુપભવત્તા ચ લામકટ્ઠેન હીનો. ગામનિવાસિસત્તધમ્મત્તા ગમ્મો. પુથુજ્જનસાધારણત્તા પોથુજ્જનિકો. અનરિયોતિ અરિયાનં અનધિપ્પેતત્તા, અરિયધમ્મપટિપક્ખત્તા, અનરિયકરત્તા, અનરિયધમ્મત્તા, અનરિયાચિણ્ણત્તા ચ વેદિતબ્બો. અનત્થસઙ્ખાતસંસારભયાવહત્તા, અનત્થફલનિબ્બત્તકત્તા ચ અનત્થસંહિતો. અત્તનો કેવલં ખેદૂપગમો અત્તકિલમથો નામ. સો દિટ્ઠિગતપુબ્બકત્તતપાનુક્કમકિરિયાવિસેસં નિસ્સાય પવત્તતિ, તસ્સ દિટ્ઠિવસેન અનુયોગો અત્તકિલમથાનુયોગો નામ. અત્તવિયોગવિત્તાપરિસ્સમત્તા, અનુપાયપવત્તત્તા સમ્પજ્જમાનો મિગયોનિગોયોનિકુક્કુરયોનિસૂકરયોનીસુ પાતાયતિ. વિપચ્ચમાનો નરકં નેતીતિ અનત્થસંહિતો. એતે ત્વાતિ એતે તુ. તથાગતેનાતિ અત્તાનં અવિતથાગમનં આવિ કરોતિ, તેનેતં દસ્સેતિ ‘‘ન મયા પરિવિતક્કિતમત્તેન વિતક્કિતા, કિન્તુ મયા તથાગતેનેવ સતા અભિસમ્બોધિઞાણેન અભિસમ્બુદ્ધો’’તિ. ચક્ખુકરણીતિઆદીહિ પન તમેવ પટિપદં થોમેતિ. ભેસજ્જં આતુરસ્સ વિય ‘‘ચક્ખુકરણી’’તિ ઇમિના ઞાણચક્ખુવિસોધનં વુત્તં. ઞાણકરણીતિ ઇમિના અન્ધકારવિધમનં વુત્તં. ઉપસમાયાતિ કિલેસપરિળાહપટિપ્પસ્સદ્ધિ વુત્તા. અભિઞ્ઞાયાતિ સચ્ચપટિવેધનં વુત્તં. સમ્બોધાયાતિ સચ્ચપટિવિજ્ઝનં વુત્તં. નિબ્બાનાયાતિ સોપાદિસેસનિબ્બાનધાતુયા અનુપાદિસેસનિબ્બાનધાતુયાતિ એવં યથાસમ્ભવં યોજેત્વા કથેતબ્બં.
Yo cāyaṃ kāmesu kāmasukhallikānuyogoti ettha kāmesūti vatthukāmo adhippeto, dutiyo kilesakāmo . Taṃsampayuttasukhamettha kāmasukhaṃ nāma. Tena vipākasukhassa niravajjabhāvaṃ dīpetīti. Allīyanaṃ nāma tadabhinandanā. Anuyogo nāma bhavantare tadanuyogapatthanā. Hānabhāgiyakarattā kusalapakkhassa, hīnapuggalabhāvitattā, hīnadhātupabhavattā ca lāmakaṭṭhena hīno. Gāmanivāsisattadhammattā gammo. Puthujjanasādhāraṇattā pothujjaniko. Anariyoti ariyānaṃ anadhippetattā, ariyadhammapaṭipakkhattā, anariyakarattā, anariyadhammattā, anariyāciṇṇattā ca veditabbo. Anatthasaṅkhātasaṃsārabhayāvahattā, anatthaphalanibbattakattā ca anatthasaṃhito. Attano kevalaṃ khedūpagamo attakilamatho nāma. So diṭṭhigatapubbakattatapānukkamakiriyāvisesaṃ nissāya pavattati, tassa diṭṭhivasena anuyogo attakilamathānuyogo nāma. Attaviyogavittāparissamattā, anupāyapavattattā sampajjamāno migayonigoyonikukkurayonisūkarayonīsu pātāyati. Vipaccamāno narakaṃ netīti anatthasaṃhito. Ete tvāti ete tu. Tathāgatenāti attānaṃ avitathāgamanaṃ āvi karoti, tenetaṃ dasseti ‘‘na mayā parivitakkitamattena vitakkitā, kintu mayā tathāgateneva satā abhisambodhiñāṇena abhisambuddho’’ti. Cakkhukaraṇītiādīhi pana tameva paṭipadaṃ thometi. Bhesajjaṃ āturassa viya ‘‘cakkhukaraṇī’’ti iminā ñāṇacakkhuvisodhanaṃ vuttaṃ. Ñāṇakaraṇīti iminā andhakāravidhamanaṃ vuttaṃ. Upasamāyāti kilesapariḷāhapaṭippassaddhi vuttā. Abhiññāyāti saccapaṭivedhanaṃ vuttaṃ. Sambodhāyāti saccapaṭivijjhanaṃ vuttaṃ. Nibbānāyāti sopādisesanibbānadhātuyā anupādisesanibbānadhātuyāti evaṃ yathāsambhavaṃ yojetvā kathetabbaṃ.
૧૪. કસ્મા પનેત્થ ભગવા અઞ્ઞત્થ વિય અનુપુબ્બિં કથં અકથેત્વા પઠમમેવ અસેવિતબ્બમન્તદ્વયં વત્વા મજ્ઝિમપટિપદં દેસેસીતિ? અત્તાદિમિચ્છાભિમાનનિવારણત્થં, કુમ્મગ્ગપટિપત્તિનિવારણત્થઞ્ચ અન્તદ્વયવજ્જનં વત્વા અત્તનો વિસેસાધિગમદીપનનયેન અબાહુલ્લિકાદિભાવદસ્સનત્થં, તેસઞ્ચ મજ્ઝિમપટિપદાદીપનેન તત્થ અનુયોજનત્થં પચ્છા સમ્માપટિપદં દેસેસિ, તતો તસ્સ મજ્ઝિમપટિપદાસઙ્ખાતસ્સ અરિયમગ્ગસ્સ વિસયદસ્સનત્થં ચતુસચ્ચધમ્મં સઙ્ખેપવિત્થારવસેન દેસેતુકામો ‘‘ઇદં ખો પન, ભિક્ખવે, દુક્ખ’’ન્તિઆદિમાહ, અયમેત્થ અનુસન્ધિ. ‘‘ઇદં દુક્ખં અરિયસચ્ચન્તિ મે, ભિક્ખવે’’તિઆદિ સુત્તાનુસન્ધિપકઆસનત્થં અયમનુક્કમો વેદિતબ્બો. યથાવુત્તં પટિપદં સુત્વા કિર કોણ્ડઞ્ઞો આહ ‘‘કથં ભગવતા વુત્તપટિપદાય ઉપ્પત્તિ સિયા. અયઞ્હિ પટિપદા કિલેસાનં અનુપ્પત્તિયા સતિ સમ્ભવતિ, ન અઞ્ઞથા. કિલેસાનઞ્ચ યદિ લોભતો ઉપ્પત્તિ ખુપ્પિપાસાનં વિય, તદાસેવનાય અનુપ્પત્તિ સિયા, તદવત્થુસ્સ વા તેસં ઉપ્પત્તિ. તદવત્થુવિપરીતકાયકિલમથાસેવનાય અનુપ્પત્તિ સિયા. ઉભોપેતા ભગવતા ‘અન્તા’તિ વુત્તા, તસ્મા કથં પનેતિસ્સાય સમ્માપટિપદાય ઉપ્પત્તિ સમ્ભવેય્યા’’તિ. ભગવા આહ અનુપાયાસેવનતો. કથન્તિ ચે? –
14. Kasmā panettha bhagavā aññattha viya anupubbiṃ kathaṃ akathetvā paṭhamameva asevitabbamantadvayaṃ vatvā majjhimapaṭipadaṃ desesīti? Attādimicchābhimānanivāraṇatthaṃ, kummaggapaṭipattinivāraṇatthañca antadvayavajjanaṃ vatvā attano visesādhigamadīpananayena abāhullikādibhāvadassanatthaṃ, tesañca majjhimapaṭipadādīpanena tattha anuyojanatthaṃ pacchā sammāpaṭipadaṃ desesi, tato tassa majjhimapaṭipadāsaṅkhātassa ariyamaggassa visayadassanatthaṃ catusaccadhammaṃ saṅkhepavitthāravasena desetukāmo ‘‘idaṃ kho pana, bhikkhave, dukkha’’ntiādimāha, ayamettha anusandhi. ‘‘Idaṃ dukkhaṃ ariyasaccanti me, bhikkhave’’tiādi suttānusandhipakaāsanatthaṃ ayamanukkamo veditabbo. Yathāvuttaṃ paṭipadaṃ sutvā kira koṇḍañño āha ‘‘kathaṃ bhagavatā vuttapaṭipadāya uppatti siyā. Ayañhi paṭipadā kilesānaṃ anuppattiyā sati sambhavati, na aññathā. Kilesānañca yadi lobhato uppatti khuppipāsānaṃ viya, tadāsevanāya anuppatti siyā, tadavatthussa vā tesaṃ uppatti. Tadavatthuviparītakāyakilamathāsevanāya anuppatti siyā. Ubhopetā bhagavatā ‘antā’ti vuttā, tasmā kathaṃ panetissāya sammāpaṭipadāya uppatti sambhaveyyā’’ti. Bhagavā āha anupāyāsevanato. Kathanti ce? –
‘‘સંસારમૂલતો ઞાણં, તઞ્ચ ઞાણા પહિય્યતિ;
‘‘Saṃsāramūlato ñāṇaṃ, tañca ñāṇā pahiyyati;
જીવિતે સતિ તં હોતિ, તઞ્ચ જીવિતસાધને.
Jīvite sati taṃ hoti, tañca jīvitasādhane.
‘‘તસ્મા ઞાણાય મેધાવી, રક્ખે જીવિતમત્તનો;
‘‘Tasmā ñāṇāya medhāvī, rakkhe jīvitamattano;
ઞાણસાધનભૂતઞ્ચ, સીલઞ્ચ પરિપાલયે.
Ñāṇasādhanabhūtañca, sīlañca paripālaye.
‘‘જીવિતઞ્ચ યથા લોકે, ભિન્ને કાયે ન વિજ્જતિ;
‘‘Jīvitañca yathā loke, bhinne kāye na vijjati;
તથેવ ભિન્નસીલસ્સ, નત્થિ ઞાણસ્સ સમ્ભવો.
Tatheva bhinnasīlassa, natthi ñāṇassa sambhavo.
‘‘તસ્મા આયુઞ્ચ સીલઞ્ચ, ઞાણત્થં રક્ખતા સતા;
‘‘Tasmā āyuñca sīlañca, ñāṇatthaṃ rakkhatā satā;
સેવિતબ્બા ન કામાપિ, નાપિ કાયવિનાસના.
Sevitabbā na kāmāpi, nāpi kāyavināsanā.
‘‘કામેસુ ગેધમુપગમ્મ હિનો ગમ્મઞ્ચ,
‘‘Kāmesu gedhamupagamma hino gammañca,
અચ્ચુદ્ધનો કિલમથં ગમુપેતિ મૂળ્હો;
Accuddhano kilamathaṃ gamupeti mūḷho;
યો મજ્ઝિમં પટિપદં પરમં ઉપેતિ,
Yo majjhimaṃ paṭipadaṃ paramaṃ upeti,
સો ખિપ્પમેવ લભતે પરમં વિમોક્ખ’’ન્તિ.
So khippameva labhate paramaṃ vimokkha’’nti.
સુત્વા તદેતં સુગતસ્સ વાક્યં,
Sutvā tadetaṃ sugatassa vākyaṃ,
પઞ્ઞં મુની સો સુતજં લભિત્વા;
Paññaṃ munī so sutajaṃ labhitvā;
ચિન્તામયં ઞાણ પવેસમાનો,
Cintāmayaṃ ñāṇa pavesamāno,
ઉચ્છિન્દયં પઞ્હમિમં અપુચ્છિ.
Ucchindayaṃ pañhamimaṃ apucchi.
‘‘નિબ્બેધપદટ્ઠાનં પહાય ઘોરં,
‘‘Nibbedhapadaṭṭhānaṃ pahāya ghoraṃ,
તપં કથમિવાતિ સો ત્વં;
Tapaṃ kathamivāti so tvaṃ;
બ્રૂહિ તદેવ હોતિ ભિક્ખુ ચર,
Brūhi tadeva hoti bhikkhu cara,
વિરાગમુપયાતિ ચ દુક્ખસચ્ચસ્સ;
Virāgamupayāti ca dukkhasaccassa;
દસ્સનેનેવ દુક્ખાનુભવના,
Dassaneneva dukkhānubhavanā,
તમ્હિ દોસસ્સ પચ્ચયો’’તિ.
Tamhi dosassa paccayo’’ti.
સુત્વાવ કોણ્ડઞ્ઞો મુનિવચનં,
Sutvāva koṇḍañño munivacanaṃ,
વુટ્ઠાય હટ્ઠો સહસા અવોચ;
Vuṭṭhāya haṭṭho sahasā avoca;
‘‘ઉદાહર ત્વં ભગવા મમેતં,
‘‘Udāhara tvaṃ bhagavā mametaṃ,
ભિક્ખુ યથા પસ્સતિ દુક્ખસચ્ચ’’ન્તિ.
Bhikkhu yathā passati dukkhasacca’’nti.
ચિન્તામયિસ્સ પઞ્ઞાપરિપુણ્ણા ભાવનામયિપઞ્ઞાસમ્પત્તિ જાનિતબ્બા ઇમેહિ ઇતિ ભગવા સુત્તમિદમાહાતિ કિર. કસ્મા ભગવા કોણ્ડઞ્ઞસ્સ પુરિમમેવ સચ્ચદેસનં અવડ્ઢેત્વા અત્તનો અધિગતક્કમમાહાતિ? નાહં કસ્સચિ આગમં દેસેમિ, અપિચ ખો સયમેવ એવમધિગતોમ્હીતિ દસ્સનત્થં. તત્થ ‘‘પુબ્બે અનનુસ્સુતેસુ ધમ્મેસૂ’’તિ ઇમિના ઇદં અત્થદ્વયં દસ્સેતિ, ન મયા આળારતો, ઉદકતો વા અયં ધમ્મો સુતો, કિન્તુ પુબ્બે અનનુસ્સુતેસ્વેવ ઞાણં મે ઉદપાદીતિ મજ્ઝિમાય પટિપદાય આનુભાવં પકાસેતિ. અપિચ યસ્મા એવં પટિપન્નો વિનાપિ પરોપદેસેન અરિયસચ્ચાનિ પસ્સતિ, તસ્મા કથં તુમ્હેવ મમાપદેસેન ન પસ્સથાતિ.
Cintāmayissa paññāparipuṇṇā bhāvanāmayipaññāsampatti jānitabbā imehi iti bhagavā suttamidamāhāti kira. Kasmā bhagavā koṇḍaññassa purimameva saccadesanaṃ avaḍḍhetvā attano adhigatakkamamāhāti? Nāhaṃ kassaci āgamaṃ desemi, apica kho sayameva evamadhigatomhīti dassanatthaṃ. Tattha ‘‘pubbe ananussutesu dhammesū’’ti iminā idaṃ atthadvayaṃ dasseti, na mayā āḷārato, udakato vā ayaṃ dhammo suto, kintu pubbe ananussutesveva ñāṇaṃ me udapādīti majjhimāya paṭipadāya ānubhāvaṃ pakāseti. Apica yasmā evaṃ paṭipanno vināpi paropadesena ariyasaccāni passati, tasmā kathaṃ tumheva mamāpadesena na passathāti.
૧૫. ચક્ખુન્તિઆદીનિ પઞ્ચ પદાનિ ઞાણવેવચનાનેવ. ઞાણઞ્હિ સચ્ચાનં આલોચનતો ચક્ખુભૂતત્થજાનનતો ઞાણં. પકારેહિ જાનનતો પઞ્ઞા. કિલેસવિદારણતો, વિજ્જનતો ચ વિજ્જા. સચ્ચચ્છાદકતમવિનાસનતો, તેસં ગતિકોટિપકાસનતો આલોકોતિ વેદિતબ્બં. તત્થ પઠમેન પરિવટ્ટેન સચ્ચાનં અઞ્ઞમઞ્ઞં અસઙ્કરતો ઠપનપઞ્ઞં દસ્સેતિ, દુતિયેન તેસં કત્તબ્બાકારપરિચ્છિન્દનપઞ્ઞં, તતિયેન સચ્ચેસુ ઞાણકિચ્ચસન્નિટ્ઠાનં દસ્સેતિ.
15.Cakkhuntiādīni pañca padāni ñāṇavevacanāneva. Ñāṇañhi saccānaṃ ālocanato cakkhubhūtatthajānanato ñāṇaṃ. Pakārehi jānanato paññā. Kilesavidāraṇato, vijjanato ca vijjā. Saccacchādakatamavināsanato, tesaṃ gatikoṭipakāsanato ālokoti veditabbaṃ. Tattha paṭhamena parivaṭṭena saccānaṃ aññamaññaṃ asaṅkarato ṭhapanapaññaṃ dasseti, dutiyena tesaṃ kattabbākāraparicchindanapaññaṃ, tatiyena saccesu ñāṇakiccasanniṭṭhānaṃ dasseti.
૧૬. યાવકીવઞ્ચાતિ દ્વીહિ પદેહિ યાવઇચ્ચેવ વુત્તં હોતિ ‘‘ઇતિ ચિત્તમનો’’તિઆદિ વિય. રાગાદીહિ અકુપ્પતાય અકુપ્પા વિમુત્તિ. વેય્યાકરણન્તિ ધમ્મદેસના. સા હિ ધમ્માનં બ્યાકરણતો પકાસનતો ‘‘વેય્યાકરણ’’ન્તિ વુચ્ચતિ. વિરજં વીતમલન્તિ એત્થ વિરજં વિસમહેતુવાદવિગમતો. વીતમલં અહેતુકવાદવિગમતો. વિરજં સસ્સતદિટ્ઠિપ્પહાનતો. વીતમલં ઉચ્છેદદિટ્ઠિપ્પહાનતો. વિરજં પરિયુટ્ઠાનપ્પહાનતો. વીતમલં અનુસયપ્પહાનતો. ધમ્મચક્ખુન્તિ ધમ્મમત્તદસ્સનં, ન તત્થ સત્તો વા જીવો વા કારકો વા વેદકો વાતિ, તેનેવાહ ‘‘યં કિઞ્ચિ સમુદયધમ્મં, સબ્બન્તં નિરોધધમ્મ’’ન્તિ. ઇદઞ્હિ તસ્સ ધમ્મચક્ખુસ્સ ઉપ્પત્તિઆકારદસ્સનત્થં વુત્તં. તઞ્હિ નિરોધં આરમ્મણં કત્વા કિચ્ચવસેન એવ સઙ્ખતં પટિવિજ્ઝન્તં ઉપ્પજ્જતિ.
16.Yāvakīvañcāti dvīhi padehi yāvaicceva vuttaṃ hoti ‘‘iti cittamano’’tiādi viya. Rāgādīhi akuppatāya akuppā vimutti. Veyyākaraṇanti dhammadesanā. Sā hi dhammānaṃ byākaraṇato pakāsanato ‘‘veyyākaraṇa’’nti vuccati. Virajaṃ vītamalanti ettha virajaṃ visamahetuvādavigamato. Vītamalaṃ ahetukavādavigamato. Virajaṃ sassatadiṭṭhippahānato. Vītamalaṃ ucchedadiṭṭhippahānato. Virajaṃ pariyuṭṭhānappahānato. Vītamalaṃ anusayappahānato. Dhammacakkhunti dhammamattadassanaṃ, na tattha satto vā jīvo vā kārako vā vedako vāti, tenevāha ‘‘yaṃ kiñci samudayadhammaṃ, sabbantaṃ nirodhadhamma’’nti. Idañhi tassa dhammacakkhussa uppattiākāradassanatthaṃ vuttaṃ. Tañhi nirodhaṃ ārammaṇaṃ katvā kiccavasena eva saṅkhataṃ paṭivijjhantaṃ uppajjati.
૧૭. ધમ્મચક્કન્તિ એત્થ દેસનાઞાણં અધિપ્પેતં, પટિવેધઞાણઞ્ચ લબ્ભતેવ. એત્થ કિમત્થં દેવા સદ્દમનુસ્સાવેસુન્તિ? નાનાદિટ્ઠિગતન્ધકારવિધમનતો લદ્ધાલોકત્તા, અપાયભયસમતિક્કમનતો અસ્સાસં પત્તત્તા, દેવકાયવિમાનદસ્સનતો પીતિપામોજ્જચલિતત્તા ચાતિ એવમાદીનેત્થ કારણાનિ વદન્તિ. પથવિકમ્પનમહાસદ્દપાતુભાવો ચ ધમ્મતાવસેનેવ હોતીતિ એકે. દેવતાનં કીળિતુકામતાય પથવિકમ્પો. બહુનો દેવસઙ્ઘસ્સ સન્નિપાતતો, ભગવતો સરીરપ્પભાજાલવિસજ્જનતો ચાતિ એકચ્ચે.
17.Dhammacakkanti ettha desanāñāṇaṃ adhippetaṃ, paṭivedhañāṇañca labbhateva. Ettha kimatthaṃ devā saddamanussāvesunti? Nānādiṭṭhigatandhakāravidhamanato laddhālokattā, apāyabhayasamatikkamanato assāsaṃ pattattā, devakāyavimānadassanato pītipāmojjacalitattā cāti evamādīnettha kāraṇāni vadanti. Pathavikampanamahāsaddapātubhāvo ca dhammatāvaseneva hotīti eke. Devatānaṃ kīḷitukāmatāya pathavikampo. Bahuno devasaṅghassa sannipātato, bhagavato sarīrappabhājālavisajjanato cāti ekacce.
૧૮. પબ્બજ્જુપસમ્પદાવિસેસન્તિ અત્થો. તત્થ ઇતિ-સદ્દો તસ્સ એહિભિક્ખૂપસમ્પદાપટિલાભનિમિત્તવચનપરિયોસાનદસ્સનો. તદવસાનો હિ તસ્સ ભિક્ખુભાવો. સ્વાક્ખાતોતિઆદિ ‘‘એહી’’તિ આમન્તનાય પયોજનદસ્સનવચનં. ‘‘એહિભિક્ખૂ’’તિ ભગવા અવોચ ‘‘સ્વાક્ખાતો ધમ્મો ચર…પે॰… કિરિયાયા’’તિ ચ અવોચાતિ પદસમ્બન્ધો. તત્થ ચર બ્રહ્મચરિયન્તિ અવસિટ્ઠં મગ્ગત્તયબ્રહ્મચરિયં સમધિગચ્છ. કિમત્થં? સમ્માદુક્ખસ્સન્તકિરિયાયાતિ અત્થો. ‘‘એહિભિક્ખૂ’’તિ ઇમિના ભગવતો વચનેન નિપ્ફન્નત્તા કારણૂપચારેન ‘‘એહિભિક્ખૂપસમ્પદા’’તિ વુત્તા. સાવ તસ્સાયસ્મતો યાવજીવં ઉપસમ્પદા અહોસીતિ અત્થો. તેન તસ્સા ઉપસમ્પદાય સિક્ખાપચ્ચક્ખાતાદિના વિચ્છેદા વા તદઞ્ઞાય ઉપસમ્પદાય કિચ્ચં વા નત્થીતિ ઇદમત્થદ્વયં અટ્ઠકથાયં દસ્સેતિ. અટ્ઠન્નમ્પિ ઉપસમ્પદાનં એહિભિક્ખુઓવાદપટિગ્ગહણપઞ્હબ્યાકરણગરુધમ્મપટિગ્ગહણૂપસમ્પદાનં ચતુન્નં અઞ્ઞતરાય ઉપસમ્પન્નસ્સ અન્તરા વિચ્છેદો વા તદઞ્ઞૂપસમ્પદાય કિચ્ચં વા નત્થિ, ઇતરસ્સત્થીતિ. નિકાયન્તરિકા પનાહુ ‘‘બુદ્ધપચ્ચેકબુદ્ધાનં નિયામોક્કન્તિસઙ્ખાતાય ઉપસમ્પદાય ઞત્તિચતુત્થકમ્મુપસમ્પદઞ્ચ દસવગ્ગપઞ્ચવગ્ગકરણીયવસેન દ્વિધા ભિન્દિત્વા દસવિધોપસમ્પદા’’તિ. કા પનેત્થ અત્થતો ઉપસમ્પદા નામાતિ? તદધિગતકિરિયાવસેન નિબ્બત્તિયા અસેક્ખા તદધિવાસનચેતનાય પરિભાવિતપઞ્ચક્ખન્ધિકા અજ્ઝત્તસન્તતિ. કા પનેત્થ પરિભાવના નામ? તબ્બિપક્ખધમ્મજ્ઝાચારવિરુદ્ધભાવો, તસ્સ પત્તિયા તાય પરિભાવનાય વસેન કત્થચિ ‘‘સમન્નાગતો’’તિ વુચ્ચતિ. યથાહ ‘‘લોભેન સમન્નાગતો, ભિક્ખવે, અભબ્બો ચત્તારિ સતિપટ્ઠાનાનિ ભાવેતુ’’ન્તિઆદિ. એત્થાહુ નિકાયન્તરિકા ‘‘યથાવુત્તાય ઉપસમ્પદાય પત્તિસઙ્ખાતો ચિત્તવિપ્પયુત્તો સઙ્ખારક્ખન્ધપરિયાપન્નો ધમ્મો અત્થિ, તસ્સ સન્તતિવસેન પુબ્બાપરિયં ઉપ્પજ્જમાનસ્સ યાવ અવિચ્છેદો, તાવ ઉપસમ્પન્નોતિ, અઞ્ઞથા તતો ધમ્મન્તરુપ્પત્તિક્ખણે તસ્સ ઉપસમ્પન્નસ્સ અનુપસમ્પન્નભાવપ્પસઙ્ગો આપજ્જતી’’તિ. તે વત્તબ્બા ‘‘સુત્તં આહરથા’’તિ. તે ચે વદેય્યું ‘‘યો તેસં દસન્નં અસેક્ખાનં ધમ્માનં ઉપાદાય પટિલાભસમન્નાગમો અરિયો હોતિ વિપ્પહીનોતિ એવમાદીનિ નો સુત્તાની’’તિ. એવં સતિ અસન્તધમ્મેહિ, પરસત્તેહિ ચ સમન્નાગમદોસપ્પસઙ્ગો નેસં પાપુણાતિ. કિંકારણં? સુત્તસમ્ભવતો. યથાહ – ‘‘રાજા, ભિક્ખવે, ચક્કવત્તી સત્તહિ રતનેહિ સમન્નાગતો હોતી’’તિ (દી॰ નિ॰ ૩.૧૯૯-૨૦૦ અત્થતો સમાનં) વિત્થારો. વસિભાવો તત્થ સમન્નાગતસદ્દેન વુત્તો. તસ્સહિતેસુ રતનેસુ વસિભાવો કામચારો અત્થીતિ ચે? એત્થ વસિભાવો સમન્નાગમસદ્દેન વુત્તો, અઞ્ઞત્થ પત્તિસઙ્ખાતો, તં ધમ્મન્તરન્તિ. કિમેત્થ વિસેસકારણં? નત્થિ ચ, તસ્મા યથાવુત્તલક્ખણાવ ઉપસમ્પદા. અયમેવ નયો પબ્બજ્જાદીસુપિ નેતબ્બો.
18. Pabbajjupasampadāvisesanti attho. Tattha iti-saddo tassa ehibhikkhūpasampadāpaṭilābhanimittavacanapariyosānadassano. Tadavasāno hi tassa bhikkhubhāvo. Svākkhātotiādi ‘‘ehī’’ti āmantanāya payojanadassanavacanaṃ. ‘‘Ehibhikkhū’’ti bhagavā avoca ‘‘svākkhāto dhammo cara…pe… kiriyāyā’’ti ca avocāti padasambandho. Tattha cara brahmacariyanti avasiṭṭhaṃ maggattayabrahmacariyaṃ samadhigaccha. Kimatthaṃ? Sammādukkhassantakiriyāyāti attho. ‘‘Ehibhikkhū’’ti iminā bhagavato vacanena nipphannattā kāraṇūpacārena ‘‘ehibhikkhūpasampadā’’ti vuttā. Sāva tassāyasmato yāvajīvaṃ upasampadā ahosīti attho. Tena tassā upasampadāya sikkhāpaccakkhātādinā vicchedā vā tadaññāya upasampadāya kiccaṃ vā natthīti idamatthadvayaṃ aṭṭhakathāyaṃ dasseti. Aṭṭhannampi upasampadānaṃ ehibhikkhuovādapaṭiggahaṇapañhabyākaraṇagarudhammapaṭiggahaṇūpasampadānaṃ catunnaṃ aññatarāya upasampannassa antarā vicchedo vā tadaññūpasampadāya kiccaṃ vā natthi, itarassatthīti. Nikāyantarikā panāhu ‘‘buddhapaccekabuddhānaṃ niyāmokkantisaṅkhātāya upasampadāya ñatticatutthakammupasampadañca dasavaggapañcavaggakaraṇīyavasena dvidhā bhinditvā dasavidhopasampadā’’ti. Kā panettha atthato upasampadā nāmāti? Tadadhigatakiriyāvasena nibbattiyā asekkhā tadadhivāsanacetanāya paribhāvitapañcakkhandhikā ajjhattasantati. Kā panettha paribhāvanā nāma? Tabbipakkhadhammajjhācāraviruddhabhāvo, tassa pattiyā tāya paribhāvanāya vasena katthaci ‘‘samannāgato’’ti vuccati. Yathāha ‘‘lobhena samannāgato, bhikkhave, abhabbo cattāri satipaṭṭhānāni bhāvetu’’ntiādi. Etthāhu nikāyantarikā ‘‘yathāvuttāya upasampadāya pattisaṅkhāto cittavippayutto saṅkhārakkhandhapariyāpanno dhammo atthi, tassa santativasena pubbāpariyaṃ uppajjamānassa yāva avicchedo, tāva upasampannoti, aññathā tato dhammantaruppattikkhaṇe tassa upasampannassa anupasampannabhāvappasaṅgo āpajjatī’’ti. Te vattabbā ‘‘suttaṃ āharathā’’ti. Te ce vadeyyuṃ ‘‘yo tesaṃ dasannaṃ asekkhānaṃ dhammānaṃ upādāya paṭilābhasamannāgamo ariyo hoti vippahīnoti evamādīni no suttānī’’ti. Evaṃ sati asantadhammehi, parasattehi ca samannāgamadosappasaṅgo nesaṃ pāpuṇāti. Kiṃkāraṇaṃ? Suttasambhavato. Yathāha – ‘‘rājā, bhikkhave, cakkavattī sattahi ratanehi samannāgato hotī’’ti (dī. ni. 3.199-200 atthato samānaṃ) vitthāro. Vasibhāvo tattha samannāgatasaddena vutto. Tassahitesu ratanesu vasibhāvo kāmacāro atthīti ce? Ettha vasibhāvo samannāgamasaddena vutto, aññattha pattisaṅkhāto, taṃ dhammantaranti. Kimettha visesakāraṇaṃ? Natthi ca, tasmā yathāvuttalakkhaṇāva upasampadā. Ayameva nayo pabbajjādīsupi netabbo.
૧૯. કિઞ્ચાપિ વપ્પત્થેરસ્સ પાટિપદદિવસે…પે॰… અસ્સજિત્થેરસ્સ ચતુત્થિયન્તિ એવં નાનાદિવસેસુ પાટેક્કં ધમ્મચક્ખું ઉદપાદિ, તથાપિ ઓવાદસામઞ્ઞેન વપ્પભદ્દિયાનં, મહાનામઅસ્સજીનઞ્ચેત્થ એકતો વુત્તન્તિ વેદિતબ્બં.
19. Kiñcāpi vappattherassa pāṭipadadivase…pe… assajittherassa catutthiyanti evaṃ nānādivasesu pāṭekkaṃ dhammacakkhuṃ udapādi, tathāpi ovādasāmaññena vappabhaddiyānaṃ, mahānāmaassajīnañcettha ekato vuttanti veditabbaṃ.
૨૦. ‘‘રૂપં, ભિક્ખવે, અનત્તા’’તિ કિમત્થં આદિતોવ અનત્તલક્ખણં દીપેતીતિ? તેસં પુથુજ્જનકાલેપિ ઇતરલક્ખણદ્વયસ્સ પાકટત્તા. તે હિ મનાપાનં કામાનં અનિચ્ચતાદસ્સનેન સંવિગ્ગા પબ્બજિંસૂતિ અનિચ્ચલક્ખણં તાવ નેસં એકદેસેન પાકટં, પબ્બજિતાનઞ્ચ અત્તકિલમથાનુયોગતો કાયિકદુક્ખં, તઞ્ચ માનસસ્સ પચ્ચયોતિ માનસિકદુક્ખઞ્ચ પાકટં, તસ્મા તદુભયં વજ્જિત્વા અનત્તલક્ખણમેવ દીપેતું આરભિ. તઞ્ચ દીપેન્તો દુક્ખલક્ખણેનેવ દીપેતું ‘‘રૂપઞ્ચ હિદં, ભિક્ખવે, અત્તા અભવિસ્સા’’તિઆદિમાહ. કિમત્થન્તિ? અનિચ્ચલક્ખણતોપિ તેસં દુક્ખલક્ખણસ્સ સુટ્ઠુતરં પાકટત્તા. તેસઞ્હિ અત્તકિલમથાનુયોગમનુયુત્તત્તા, તપ્પરાયણભાવતો ચ દુક્ખલક્ખણં સુટ્ઠુ પાકટં, તસ્મા તેન તાવ સુટ્ઠુ પાકટેન અનત્તલક્ખણં દીપેત્વા પુન તદેવ તદુભયેનાપિ દીપેતું ‘‘તં કિં મઞ્ઞથ, ભિક્ખવે, રૂપં નિચ્ચં વા અનિચ્ચં વા’’તિ વક્ખતિ. કલ્લં નૂતિ યુત્તં નુ. એતં મમાતિ તણ્હાગ્ગાહો. એસોહમસ્મીતિ માનગ્ગાહો. એસો મે અત્તાતિ દિટ્ઠિગ્ગાહો. તણ્હાગ્ગાહો ચેત્થ અટ્ઠસતતણ્હાવિચરિતવસેન, માનગ્ગાહો નવવિધમાનવસેન, દિટ્ઠિગ્ગાહો દ્વાસટ્ઠિદિટ્ઠિવસેન વેદિતબ્બો.
20. ‘‘Rūpaṃ, bhikkhave, anattā’’ti kimatthaṃ āditova anattalakkhaṇaṃ dīpetīti? Tesaṃ puthujjanakālepi itaralakkhaṇadvayassa pākaṭattā. Te hi manāpānaṃ kāmānaṃ aniccatādassanena saṃviggā pabbajiṃsūti aniccalakkhaṇaṃ tāva nesaṃ ekadesena pākaṭaṃ, pabbajitānañca attakilamathānuyogato kāyikadukkhaṃ, tañca mānasassa paccayoti mānasikadukkhañca pākaṭaṃ, tasmā tadubhayaṃ vajjitvā anattalakkhaṇameva dīpetuṃ ārabhi. Tañca dīpento dukkhalakkhaṇeneva dīpetuṃ ‘‘rūpañca hidaṃ, bhikkhave, attā abhavissā’’tiādimāha. Kimatthanti? Aniccalakkhaṇatopi tesaṃ dukkhalakkhaṇassa suṭṭhutaraṃ pākaṭattā. Tesañhi attakilamathānuyogamanuyuttattā, tapparāyaṇabhāvato ca dukkhalakkhaṇaṃ suṭṭhu pākaṭaṃ, tasmā tena tāva suṭṭhu pākaṭena anattalakkhaṇaṃ dīpetvā puna tadeva tadubhayenāpi dīpetuṃ ‘‘taṃ kiṃ maññatha, bhikkhave, rūpaṃ niccaṃ vā aniccaṃ vā’’ti vakkhati. Kallaṃ nūti yuttaṃ nu. Etaṃ mamāti taṇhāggāho. Esohamasmīti mānaggāho. Eso me attāti diṭṭhiggāho. Taṇhāggāho cettha aṭṭhasatataṇhāvicaritavasena, mānaggāho navavidhamānavasena, diṭṭhiggāho dvāsaṭṭhidiṭṭhivasena veditabbo.
પઞ્ચવગ્ગિયકથાવણ્ણના નિટ્ઠિતા.
Pañcavaggiyakathāvaṇṇanā niṭṭhitā.
Related texts:
તિપિટક (મૂલ) • Tipiṭaka (Mūla) / વિનયપિટક • Vinayapiṭaka / મહાવગ્ગપાળિ • Mahāvaggapāḷi / ૬. પઞ્ચવગ્ગિયકથા • 6. Pañcavaggiyakathā
અટ્ઠકથા • Aṭṭhakathā / વિનયપિટક (અટ્ઠકથા) • Vinayapiṭaka (aṭṭhakathā) / મહાવગ્ગ-અટ્ઠકથા • Mahāvagga-aṭṭhakathā / પઞ્ચવગ્ગિયકથા • Pañcavaggiyakathā
ટીકા • Tīkā / વિનયપિટક (ટીકા) • Vinayapiṭaka (ṭīkā) / સારત્થદીપની-ટીકા • Sāratthadīpanī-ṭīkā
પઞ્ચવગ્ગિયકથાવણ્ણના • Pañcavaggiyakathāvaṇṇanā
ધમ્મચક્કપ્પવત્તનસુત્તવણ્ણના • Dhammacakkappavattanasuttavaṇṇanā
અનત્તલક્ખણસુત્તવણ્ણના • Anattalakkhaṇasuttavaṇṇanā
ટીકા • Tīkā / વિનયપિટક (ટીકા) • Vinayapiṭaka (ṭīkā) / વિમતિવિનોદની-ટીકા • Vimativinodanī-ṭīkā / પઞ્ચવગ્ગિયકથાવણ્ણના • Pañcavaggiyakathāvaṇṇanā
ટીકા • Tīkā / વિનયપિટક (ટીકા) • Vinayapiṭaka (ṭīkā) / પાચિત્યાદિયોજનાપાળિ • Pācityādiyojanāpāḷi / ૬. પઞ્ચવગ્ગિયકથા • 6. Pañcavaggiyakathā