Library / Tipiṭaka / તિપિટક • Tipiṭaka / થેરગાથા-અટ્ઠકથા • Theragāthā-aṭṭhakathā |
૬. પારાપરિયત્થેરગાથાવણ્ણના
6. Pārāpariyattheragāthāvaṇṇanā
છફસ્સાયતને હિત્વાતિ આયસ્મતો પારાપરિયત્થેરસ્સ ગાથા. કા ઉપ્પત્તિ? અયમ્પિ પુરિમબુદ્ધેસુ કતાધિકારો તત્થ તત્થ ભવે પુઞ્ઞાનિ ઉપચિનન્તો પિયદસ્સિસ્સ ભગવતો કાલે નેસાદયોનિયં નિબ્બત્તિત્વા તસ્સ વિઞ્ઞુતં પત્તસ્સ વિચરણટ્ઠાને અઞ્ઞતરસ્મિં વનસણ્ડે પિયદસ્સી ભગવા તં અનુગ્ગણ્હિતું નિરોધસમાપત્તિં સમાપજ્જિત્વા નિસીદિ. સો ચ મિગે પરિયેસન્તો તં ઠાનં ગતો સત્થારં દિસ્વા પસન્નમાનસો ભગવન્તં અન્તો કત્વા કતં સાખામણ્ડપં પદુમપુપ્ફેહિ કૂટાગારાકારેન સઞ્છાદેત્વા ઉળારં પીતિસોમનસ્સં પટિસંવેદેન્તો સત્તાહં નમસ્સમાનો અટ્ઠાસિ. દિવસે દિવસે ચ મિલાતમિલાતાનિ અપનેત્વા અભિનવેહિ છાદેસિ. સત્થા સત્તાહસ્સ અચ્ચયેન નિરોધતો વુટ્ઠહિત્વા ભિક્ખુસઙ્ઘં અનુસ્સરિ. તાવદેવ અસીતિસહસ્સમત્તા ભિક્ખૂ સત્થારં પરિવારેસું. ‘‘મધુરધમ્મકથં સુણિસ્સામા’’તિ દેવતા સન્નિપતિંસુ, મહા સમાગમો અહોસિ. સત્થા અનુમોદનં કરોન્તો તસ્સ દેવમનુસ્સેસુ ભાવિનિં સમ્પત્તિં ઇમસ્મિં બુદ્ધુપ્પાદે સાવકબોધિઞ્ચ બ્યાકરિત્વા પક્કામિ. સો તેન પુઞ્ઞકમ્મેન દેવમનુસ્સેસુ સંસરન્તો ઇમસ્મિં બુદ્ધુપ્પાદે રાજગહે બ્રાહ્મણકુલે નિબ્બત્તિત્વા વિઞ્ઞુતં પત્તો તિણ્ણં વેદાનં પારગૂ હુત્વા પરાપરગોત્તતાય પારાપરિયોતિ લદ્ધસમઞ્ઞો બહૂ બ્રાહ્મણે મન્તે વાચેન્તો સત્થુ રાજગહગમને બુદ્ધાનુભાવં દિસ્વા પટિલદ્ધસદ્ધો પબ્બજિત્વા વિપસ્સનાય કમ્મં કરોન્તો નચિરસ્સેવ અરહત્તં પાપુણિ. તેન વુત્તં અપદાને (અપ॰ થેર ૧.૪૦.૩૫૩-૩૮૫) –
Chaphassāyatanehitvāti āyasmato pārāpariyattherassa gāthā. Kā uppatti? Ayampi purimabuddhesu katādhikāro tattha tattha bhave puññāni upacinanto piyadassissa bhagavato kāle nesādayoniyaṃ nibbattitvā tassa viññutaṃ pattassa vicaraṇaṭṭhāne aññatarasmiṃ vanasaṇḍe piyadassī bhagavā taṃ anuggaṇhituṃ nirodhasamāpattiṃ samāpajjitvā nisīdi. So ca mige pariyesanto taṃ ṭhānaṃ gato satthāraṃ disvā pasannamānaso bhagavantaṃ anto katvā kataṃ sākhāmaṇḍapaṃ padumapupphehi kūṭāgārākārena sañchādetvā uḷāraṃ pītisomanassaṃ paṭisaṃvedento sattāhaṃ namassamāno aṭṭhāsi. Divase divase ca milātamilātāni apanetvā abhinavehi chādesi. Satthā sattāhassa accayena nirodhato vuṭṭhahitvā bhikkhusaṅghaṃ anussari. Tāvadeva asītisahassamattā bhikkhū satthāraṃ parivāresuṃ. ‘‘Madhuradhammakathaṃ suṇissāmā’’ti devatā sannipatiṃsu, mahā samāgamo ahosi. Satthā anumodanaṃ karonto tassa devamanussesu bhāviniṃ sampattiṃ imasmiṃ buddhuppāde sāvakabodhiñca byākaritvā pakkāmi. So tena puññakammena devamanussesu saṃsaranto imasmiṃ buddhuppāde rājagahe brāhmaṇakule nibbattitvā viññutaṃ patto tiṇṇaṃ vedānaṃ pāragū hutvā parāparagottatāya pārāpariyoti laddhasamañño bahū brāhmaṇe mante vācento satthu rājagahagamane buddhānubhāvaṃ disvā paṭiladdhasaddho pabbajitvā vipassanāya kammaṃ karonto nacirasseva arahattaṃ pāpuṇi. Tena vuttaṃ apadāne (apa. thera 1.40.353-385) –
‘‘પિયદસ્સી નામ ભગવા, સયમ્ભૂ લોકનાયકો;
‘‘Piyadassī nāma bhagavā, sayambhū lokanāyako;
વિવેકકામો સમ્બુદ્ધો, સમાધિકુસલો મુનિ.
Vivekakāmo sambuddho, samādhikusalo muni.
‘‘વનસણ્ડં સમોગ્ગય્હ, પિયદસ્સી મહામુનિ;
‘‘Vanasaṇḍaṃ samoggayha, piyadassī mahāmuni;
પંસુકૂલં પત્થરિત્વા, નિસીદિ પુરિસુત્તમો.
Paṃsukūlaṃ pattharitvā, nisīdi purisuttamo.
‘‘મિગલુદ્દો પુરે આસિં, અરઞ્ઞે કાનને અહં;
‘‘Migaluddo pure āsiṃ, araññe kānane ahaṃ;
પસદં મિગમેસન્તો, આહિણ્ડામિ અહં તદા.
Pasadaṃ migamesanto, āhiṇḍāmi ahaṃ tadā.
‘‘તત્થદ્દસાસિં સમ્બુદ્ધં, ઓઘતિણ્ણમનાસવં;
‘‘Tatthaddasāsiṃ sambuddhaṃ, oghatiṇṇamanāsavaṃ;
પુપ્ફિતં સાલરાજંવ, સતરંસિંવ ઉગ્ગતં.
Pupphitaṃ sālarājaṃva, sataraṃsiṃva uggataṃ.
‘‘દિસ્વાનહં દેવદેવં, પિયદસ્સિં મહાયસં;
‘‘Disvānahaṃ devadevaṃ, piyadassiṃ mahāyasaṃ;
જાતસ્સરં સમોગ્ગય્હ, પદુમં આહરિં તદા.
Jātassaraṃ samoggayha, padumaṃ āhariṃ tadā.
‘‘આહરિત્વાન પદુમં, સતપત્તં મનોરમં;
‘‘Āharitvāna padumaṃ, satapattaṃ manoramaṃ;
કૂટાગારં કરિત્વાન, છાદયિં પદુમેનહં.
Kūṭāgāraṃ karitvāna, chādayiṃ padumenahaṃ.
‘‘અનુકમ્પકો કારુણિકો, પિયદસ્સી મહામુનિ;
‘‘Anukampako kāruṇiko, piyadassī mahāmuni;
સત્તરત્તિન્દિવં બુદ્ધો, કૂટાગારે વસી જિનો.
Sattarattindivaṃ buddho, kūṭāgāre vasī jino.
‘‘પુરાણં છડ્ડયિત્વાન, નવેન છાદયિં અહં;
‘‘Purāṇaṃ chaḍḍayitvāna, navena chādayiṃ ahaṃ;
અઞ્જલિં પગ્ગહેત્વાન, અટ્ઠાસિં તાવદે અહં.
Añjaliṃ paggahetvāna, aṭṭhāsiṃ tāvade ahaṃ.
‘‘વુટ્ઠહિત્વા સમાધિમ્હા, પિયદસ્સી મહામુનિ;
‘‘Vuṭṭhahitvā samādhimhā, piyadassī mahāmuni;
દિસં અનુવિલોકેન્તો, નિસીદિ લોકનાયકો.
Disaṃ anuvilokento, nisīdi lokanāyako.
‘‘તદા સુદસ્સનો નામ, ઉપટ્ઠાકો મહિદ્ધિકો;
‘‘Tadā sudassano nāma, upaṭṭhāko mahiddhiko;
ચિત્તમઞ્ઞાય બુદ્ધસ્સ, પિયદસ્સિસ્સ સત્થુનો.
Cittamaññāya buddhassa, piyadassissa satthuno.
‘‘અસીતિયા સહસ્સેહિ, ભિક્ખૂહિ પરિવારિતો;
‘‘Asītiyā sahassehi, bhikkhūhi parivārito;
વનન્તે સુખમાસીનં, ઉપેસિ લોકનાયકં.
Vanante sukhamāsīnaṃ, upesi lokanāyakaṃ.
‘‘યાવતા વનસણ્ડમ્હિ, અધિવત્થા ચ દેવતા;
‘‘Yāvatā vanasaṇḍamhi, adhivatthā ca devatā;
બુદ્ધસ્સ ચિત્તમઞ્ઞાય, સબ્બે સન્નિપતું તદા.
Buddhassa cittamaññāya, sabbe sannipatuṃ tadā.
‘‘સમાગતેસુ યક્ખેસુ, કુમ્ભણ્ડે સહરક્ખસે;
‘‘Samāgatesu yakkhesu, kumbhaṇḍe saharakkhase;
ભિક્ખુસઙ્ઘે ચ સમ્પત્તે, ગાથા પબ્યાહરી જિનો.
Bhikkhusaṅghe ca sampatte, gāthā pabyāharī jino.
‘‘થોમં સત્તાહં પૂજેસિ, આવાસઞ્ચ અકાસિ મે;
‘‘Thomaṃ sattāhaṃ pūjesi, āvāsañca akāsi me;
તમહં કિત્તયિસ્સામિ, સુણાથ મમ ભાસતો.
Tamahaṃ kittayissāmi, suṇātha mama bhāsato.
‘‘સુદુદ્દસં સુનિપુણં, ગમ્ભીરં સુપ્પકાસિતં;
‘‘Sududdasaṃ sunipuṇaṃ, gambhīraṃ suppakāsitaṃ;
ઞાણેન કિત્તયિસ્સામિ, સુણાથ મમ ભાસતો.
Ñāṇena kittayissāmi, suṇātha mama bhāsato.
‘‘ચતુદ્દસાનિ કપ્પાનિ, દેવરજ્જં કરિસ્સતિ;
‘‘Catuddasāni kappāni, devarajjaṃ karissati;
કૂટાગારં મહન્તસ્સ, પદ્મપુપ્ફેહિ છાદિતં.
Kūṭāgāraṃ mahantassa, padmapupphehi chāditaṃ.
‘‘આકાસે ધારયિસ્સતિ, પુપ્ફકમ્મસ્સિદં ફલં;
‘‘Ākāse dhārayissati, pupphakammassidaṃ phalaṃ;
ચતુબ્બીસે કપ્પસતે, વોકિણ્ણં સંસરિસ્સતિ.
Catubbīse kappasate, vokiṇṇaṃ saṃsarissati.
‘‘તત્થ પુપ્ફમયં બ્યમ્હં, આકાસે ધારયિસ્સતિ;
‘‘Tattha pupphamayaṃ byamhaṃ, ākāse dhārayissati;
યથા પદુમપત્તમ્હિ, તોયં ન ઉપલિમ્પતિ.
Yathā padumapattamhi, toyaṃ na upalimpati.
‘‘તથેવીમસ્સ ઞાણમ્હિ, કિલેસા નોપલિમ્પરે;
‘‘Tathevīmassa ñāṇamhi, kilesā nopalimpare;
મનસા વિનિવટ્ટેત્વા, પઞ્ચ નીવરણે અયં.
Manasā vinivaṭṭetvā, pañca nīvaraṇe ayaṃ.
‘‘ચિત્તં જનેત્વા નેક્ખમ્મે, અગારા પબ્બજિસ્સતિ;
‘‘Cittaṃ janetvā nekkhamme, agārā pabbajissati;
તતો પુપ્ફમયે બ્યમ્હે, ધારેન્તે નિક્ખમિસ્સતિ.
Tato pupphamaye byamhe, dhārente nikkhamissati.
‘‘રુક્ખમૂલે વસન્તસ્સ, નિપકસ્સ સતીમતો;
‘‘Rukkhamūle vasantassa, nipakassa satīmato;
તત્થ પુપ્ફમયં બ્યમ્હં, મત્થકે ધારયિસ્સતિ.
Tattha pupphamayaṃ byamhaṃ, matthake dhārayissati.
‘‘ચીવરં પિણ્ડપાતઞ્ચ, પચ્ચયં સયનાસનં;
‘‘Cīvaraṃ piṇḍapātañca, paccayaṃ sayanāsanaṃ;
દત્વાન ભિક્ખુસઙ્ઘસ્સ, નિબ્બાયિસ્સતિનાસવો.
Datvāna bhikkhusaṅghassa, nibbāyissatināsavo.
‘‘કૂટાગારેન ચરતા, પબ્બજ્જં અભિનિક્ખમિં;
‘‘Kūṭāgārena caratā, pabbajjaṃ abhinikkhamiṃ;
રુક્ખમૂલે વસન્તમ્પિ, કૂટાગારં ધરીયતિ.
Rukkhamūle vasantampi, kūṭāgāraṃ dharīyati.
‘‘ચીવરે પિણ્ડપાતે ચ, ચેતના મે ન વિજ્જતિ;
‘‘Cīvare piṇḍapāte ca, cetanā me na vijjati;
પુઞ્ઞકમ્મેન સંયુત્તો, લભામિ પરિનિટ્ઠિતં.
Puññakammena saṃyutto, labhāmi pariniṭṭhitaṃ.
‘‘ગણનાતો અસઙ્ખેય્યા, કપ્પકોટી બહૂ મમ;
‘‘Gaṇanāto asaṅkheyyā, kappakoṭī bahū mama;
રિત્તકા તે અતિક્કન્તા, પમુત્તા લોકનાયકા.
Rittakā te atikkantā, pamuttā lokanāyakā.
‘‘અટ્ઠારસે કપ્પસતે, પિયદસ્સી વિનાયકો;
‘‘Aṭṭhārase kappasate, piyadassī vināyako;
તમહં પયિરુપાસિત્વા, ઇમં યોનિં ઉપાગતો.
Tamahaṃ payirupāsitvā, imaṃ yoniṃ upāgato.
‘‘ઇધ પસ્સામિ સમ્બુદ્ધં, અનોમં નામ ચક્ખુમં;
‘‘Idha passāmi sambuddhaṃ, anomaṃ nāma cakkhumaṃ;
તમહં ઉપગન્ત્વાન, પબ્બજિં અનગારિયં.
Tamahaṃ upagantvāna, pabbajiṃ anagāriyaṃ.
‘‘દુક્ખસ્સન્તકરો બુદ્ધો, મગ્ગં મે દેસયી જિનો;
‘‘Dukkhassantakaro buddho, maggaṃ me desayī jino;
તસ્સ ધમ્મં સુણિત્વાન, પત્તોમ્હિ અચલં પદં.
Tassa dhammaṃ suṇitvāna, pattomhi acalaṃ padaṃ.
‘‘તોસયિત્વાન સમ્બુદ્ધં, ગોતમં સક્યપુઙ્ગવં;
‘‘Tosayitvāna sambuddhaṃ, gotamaṃ sakyapuṅgavaṃ;
સબ્બાસવે પરિઞ્ઞાય, વિહરામિ અનાસવો.
Sabbāsave pariññāya, viharāmi anāsavo.
‘‘અટ્ઠારસે કપ્પસતે, યં બુદ્ધમભિપૂજયિં;
‘‘Aṭṭhārase kappasate, yaṃ buddhamabhipūjayiṃ;
દુગ્ગતિં નાભિજાનામિ, બુદ્ધપૂજાયિદં ફલં.
Duggatiṃ nābhijānāmi, buddhapūjāyidaṃ phalaṃ.
‘‘કિલેસા ઝાપિતા મય્હં…પે॰… કતં બુદ્ધસ્સ સાસન’’ન્તિ.
‘‘Kilesā jhāpitā mayhaṃ…pe… kataṃ buddhassa sāsana’’nti.
અરહત્તં પન પત્વા અત્તનો પટિપત્તિં પચ્ચવેક્ખિત્વા સઞ્જાતસોમનસ્સો ઉદાનવસેન –
Arahattaṃ pana patvā attano paṭipattiṃ paccavekkhitvā sañjātasomanasso udānavasena –
૧૧૬.
116.
‘‘છફસ્સાયતને હિત્વા, ગુત્તદ્વારો સુસંવુતો;
‘‘Chaphassāyatane hitvā, guttadvāro susaṃvuto;
અઘમૂલં વમિત્વાન, પત્તો મે આસવક્ખયો’’તિ. – ગાથં અભાસિ;
Aghamūlaṃ vamitvāna, patto me āsavakkhayo’’ti. – gāthaṃ abhāsi;
તત્થ છફસ્સાયતને હિત્વાતિ ચક્ખુસમ્ફસ્સાદીનં છન્નં સમ્ફસ્સાનં ઉપ્પત્તિટ્ઠાનતાય ‘‘ફસ્સાયતનાની’’તિ લદ્ધનામાનિ ચક્ખાદીનિ છ અજ્ઝત્તિકાયતનાનિ તપ્પટિબદ્ધસંકિલેસપ્પહાનવસેન પહાય. ગુત્તદ્વારો સુસંવુતોતિ તતો એવ ચક્ખુદ્વારાદીનં ગુત્તત્તા, તત્થ પવત્તનકાનં અભિજ્ઝાદીનં પાપધમ્માનં પવેસનનિવારણેન સતિકવાટેન સુટ્ટુ પિહિતત્તા ગુત્તદ્વારો સુસંવુતો. અથ વા મનચ્છટ્ઠાનં છન્નં દ્વારાનં વુત્તનયેન રક્ખિતત્તા ગુત્તદ્વારો, કાયાદીહિ સુટ્ઠુ સઞ્ઞતત્તા સુસંવુતોતિ એવમેત્થ અત્થો વેદિતબ્બો. અઘમૂલં વમિત્વાનાતિ અઘસ્સ વટ્ટદુક્ખસ્સ મૂલભૂતં અવિજ્જાભવતણ્હાસઙ્ખાતં દોસં, સબ્બં વા કિલેસદોસં અરિયમગ્ગસઙ્ખાતવમનયોગપાનેન ઉગ્ગિરિત્વા સન્તાનતો બહિ કત્વા, બહિકરણહેતુ વા. પત્તો મે આસવક્ખયોતિ કામાસવાદયો આસવા એત્થ ખીયન્તિ, તેસં વા ખયેન પત્તબ્બોતિ આસવક્ખયો, નિબ્બાનં અરહત્તઞ્ચ. સો આસવક્ખયો પત્તો અધિગતોતિ ઉદાનવસેન અઞ્ઞં બ્યાકાસિ.
Tattha chaphassāyatane hitvāti cakkhusamphassādīnaṃ channaṃ samphassānaṃ uppattiṭṭhānatāya ‘‘phassāyatanānī’’ti laddhanāmāni cakkhādīni cha ajjhattikāyatanāni tappaṭibaddhasaṃkilesappahānavasena pahāya. Guttadvāro susaṃvutoti tato eva cakkhudvārādīnaṃ guttattā, tattha pavattanakānaṃ abhijjhādīnaṃ pāpadhammānaṃ pavesananivāraṇena satikavāṭena suṭṭu pihitattā guttadvāro susaṃvuto. Atha vā manacchaṭṭhānaṃ channaṃ dvārānaṃ vuttanayena rakkhitattā guttadvāro, kāyādīhi suṭṭhu saññatattā susaṃvutoti evamettha attho veditabbo. Aghamūlaṃ vamitvānāti aghassa vaṭṭadukkhassa mūlabhūtaṃ avijjābhavataṇhāsaṅkhātaṃ dosaṃ, sabbaṃ vā kilesadosaṃ ariyamaggasaṅkhātavamanayogapānena uggiritvā santānato bahi katvā, bahikaraṇahetu vā. Patto me āsavakkhayoti kāmāsavādayo āsavā ettha khīyanti, tesaṃ vā khayena pattabboti āsavakkhayo, nibbānaṃ arahattañca. So āsavakkhayo patto adhigatoti udānavasena aññaṃ byākāsi.
પારાપરિયત્થેરગાથાવણ્ણના નિટ્ઠિતા.
Pārāpariyattheragāthāvaṇṇanā niṭṭhitā.
Related texts:
તિપિટક (મૂલ) • Tipiṭaka (Mūla) / સુત્તપિટક • Suttapiṭaka / ખુદ્દકનિકાય • Khuddakanikāya / થેરગાથાપાળિ • Theragāthāpāḷi / ૬. પારાપરિયત્થેરગાથા • 6. Pārāpariyattheragāthā