Library / Tipiṭaka / તિપિટક • Tipiṭaka / થેરગાથા-અટ્ઠકથા • Theragāthā-aṭṭhakathā |
૨. પારાપરિયત્થેરગાથાવણ્ણના
2. Pārāpariyattheragāthāvaṇṇanā
સમણસ્સ અહુ ચિન્તાતિઆદિકા આયસ્મતો પારાપરિયત્થેરસ્સ ગાથા. કા ઉપ્પત્તિ? અયમ્પિ પુરિમબુદ્ધેસુ કતાધિકારો તત્થ તત્થ ભવે વિવટ્ટૂપનિસ્સયં કુસલં ઉપચિનિત્વા સુગતીસુયેવ સંસરન્તો ઇમસ્મિં બુદ્ધુપ્પાદે સાવત્થિયં અઞ્ઞતરસ્સ બ્રાહ્મણમહાસાલસ્સ પુત્તો હુત્વા નિબ્બત્તિ. તસ્સ વયપ્પત્તસ્સ ગોત્તવસેન પારાપરિયોત્વેવ સમઞ્ઞા અહોસિ. સો તયો વેદે ઉગ્ગહેત્વા બ્રાહ્મણસિપ્પેસુ નિપ્ફત્તિં ગતો. એકદિવસં સત્થુ ધમ્મદેસનાકાલે જેતવનવિહારં ગન્ત્વા પરિસપરિયન્તે નિસીદિ. સત્થા તસ્સ અજ્ઝાસયં ઓલોકેત્વા ઇન્દ્રિયભાવનાસુત્તં (મ॰ નિ॰ ૩.૪૫૩) દેસેસિ. સો તં સુત્વા પટિલદ્ધસદ્ધો પબ્બજિ. તં સુત્તં ઉગ્ગહેત્વા તદત્થમનુચિન્તેસિ. યથા પન અનુચિન્તેસિ, સ્વાયમત્થો ગાથાસુ એવ આવિ ભવિસ્સતિ. સો તથા અનુવિચિન્તેન્તો આયતનમુખેન વિપસ્સનં પટ્ઠપેત્વા નચિરસ્સેવ અરહત્તં પત્તો. અપરભાગે અત્તના ચિન્તિતાકારં પકાસેન્તો –
Samaṇassa ahu cintātiādikā āyasmato pārāpariyattherassa gāthā. Kā uppatti? Ayampi purimabuddhesu katādhikāro tattha tattha bhave vivaṭṭūpanissayaṃ kusalaṃ upacinitvā sugatīsuyeva saṃsaranto imasmiṃ buddhuppāde sāvatthiyaṃ aññatarassa brāhmaṇamahāsālassa putto hutvā nibbatti. Tassa vayappattassa gottavasena pārāpariyotveva samaññā ahosi. So tayo vede uggahetvā brāhmaṇasippesu nipphattiṃ gato. Ekadivasaṃ satthu dhammadesanākāle jetavanavihāraṃ gantvā parisapariyante nisīdi. Satthā tassa ajjhāsayaṃ oloketvā indriyabhāvanāsuttaṃ (ma. ni. 3.453) desesi. So taṃ sutvā paṭiladdhasaddho pabbaji. Taṃ suttaṃ uggahetvā tadatthamanucintesi. Yathā pana anucintesi, svāyamattho gāthāsu eva āvi bhavissati. So tathā anuvicintento āyatanamukhena vipassanaṃ paṭṭhapetvā nacirasseva arahattaṃ patto. Aparabhāge attanā cintitākāraṃ pakāsento –
૭૨૬.
726.
‘‘સમણસ્સ અહુ ચિન્તા, પારાપરિયસ્સ ભિક્ખુનો;
‘‘Samaṇassa ahu cintā, pārāpariyassa bhikkhuno;
એકકસ્સ નિસિન્નસ્સ, પવિવિત્તસ્સ ઝાયિનો.
Ekakassa nisinnassa, pavivittassa jhāyino.
૭૨૭.
727.
‘‘કિમાનુપુબ્બં પુરિસો, કિં વતં કિં સમાચારં;
‘‘Kimānupubbaṃ puriso, kiṃ vataṃ kiṃ samācāraṃ;
અત્તનો કિચ્ચકારીસ્સ, ન ચ કઞ્ચિ વિહેઠયે.
Attano kiccakārīssa, na ca kañci viheṭhaye.
૭૨૮.
728.
‘‘ઇન્દ્રિયાનિ મનુસ્સાનં, હિતાય અહિતાય ચ;
‘‘Indriyāni manussānaṃ, hitāya ahitāya ca;
અરક્ખિતાનિ અહિતાય, રક્ખિતાનિ હિતાય ચ.
Arakkhitāni ahitāya, rakkhitāni hitāya ca.
૭૨૯.
729.
‘‘ઇન્દ્રિયાનેવ સારક્ખં, ઇન્દ્રિયાનિ ચ ગોપયં;
‘‘Indriyāneva sārakkhaṃ, indriyāni ca gopayaṃ;
અત્તનો કિચ્ચકારીસ્સ, ન ચ કઞ્ચિ વિહેઠયે.
Attano kiccakārīssa, na ca kañci viheṭhaye.
૭૩૦.
730.
‘‘ચક્ખુન્દ્રિયં ચે રૂપેસુ, ગચ્છન્તં અનિવારયં;
‘‘Cakkhundriyaṃ ce rūpesu, gacchantaṃ anivārayaṃ;
અનાદીનવદસ્સાવી, સો દુક્ખા ન હિ મુચ્ચતિ.
Anādīnavadassāvī, so dukkhā na hi muccati.
૭૩૧.
731.
‘‘સોતિન્દ્રિયં ચે સદ્દેસુ, ગચ્છન્તં અનિવારયં;
‘‘Sotindriyaṃ ce saddesu, gacchantaṃ anivārayaṃ;
અનાદીનવદસ્સાવી, સો દુક્ખા ન હિ મુચ્ચતિ.
Anādīnavadassāvī, so dukkhā na hi muccati.
૭૩૨.
732.
‘‘અનિસ્સરણદસ્સાવી, ગન્ધે ચે પટિસેવતિ;
‘‘Anissaraṇadassāvī, gandhe ce paṭisevati;
ન સો મુચ્ચતિ દુક્ખમ્હા, ગન્ધેસુ અધિમુચ્છિતો.
Na so muccati dukkhamhā, gandhesu adhimucchito.
૭૩૩.
733.
‘‘અમ્બિલં મધુરગ્ગઞ્ચ, તિત્તકગ્ગમનુસ્સરં;
‘‘Ambilaṃ madhuraggañca, tittakaggamanussaraṃ;
રસતણ્હાય ગધિતો, હદયં નાવબુજ્ઝતિ.
Rasataṇhāya gadhito, hadayaṃ nāvabujjhati.
૭૩૪.
734.
‘‘સુભાન્યપ્પટિકૂલાનિ , ફોટ્ઠબ્બાનિ અનુસ્સરં;
‘‘Subhānyappaṭikūlāni , phoṭṭhabbāni anussaraṃ;
રત્તો રાગાધિકરણં, વિવિધં વિન્દતે દુખં.
Ratto rāgādhikaraṇaṃ, vividhaṃ vindate dukhaṃ.
૭૩૫.
735.
‘‘મનં ચેતેહિ ધમ્મેહિ, યો ન સક્કોતિ રક્ખિતું;
‘‘Manaṃ cetehi dhammehi, yo na sakkoti rakkhituṃ;
તતો નં દુક્ખમન્વેતિ, સબ્બેહેતેહિ પઞ્ચહિ.
Tato naṃ dukkhamanveti, sabbehetehi pañcahi.
૭૩૬.
736.
‘‘પુબ્બલોહિતસમ્પુણ્ણં, બહુસ્સ કુણપસ્સ ચ;
‘‘Pubbalohitasampuṇṇaṃ, bahussa kuṇapassa ca;
નરવીરકતં વગ્ગું, સમુગ્ગમિવ ચિત્તિતં.
Naravīrakataṃ vagguṃ, samuggamiva cittitaṃ.
૭૩૭.
737.
‘‘કટુકં મધુરસ્સાદં, પિયનિબન્ધનં દુખં;
‘‘Kaṭukaṃ madhurassādaṃ, piyanibandhanaṃ dukhaṃ;
ખુરંવ મધુના લિત્તં, ઉલ્લિહં નાવબુજ્ઝતિ.
Khuraṃva madhunā littaṃ, ullihaṃ nāvabujjhati.
૭૩૮.
738.
‘‘ઇત્થિરૂપે ઇત્થિસરે, ફોટ્ઠબ્બેપિ ચ ઇત્થિયા;
‘‘Itthirūpe itthisare, phoṭṭhabbepi ca itthiyā;
ઇત્થિગન્ધેસુ સારત્તો, વિવિધં વિન્દતે દુખં.
Itthigandhesu sāratto, vividhaṃ vindate dukhaṃ.
૭૩૯.
739.
‘‘ઇત્થિસોતાનિ સબ્બાનિ, સન્દન્તિ પઞ્ચ પઞ્ચસુ;
‘‘Itthisotāni sabbāni, sandanti pañca pañcasu;
તેસમાવરણં કાતું, યો સક્કોતિ વીરિયવા.
Tesamāvaraṇaṃ kātuṃ, yo sakkoti vīriyavā.
૭૪૦.
740.
‘‘સો અત્થવા સો ધમ્મટ્ઠો, સો દક્ખો સો વિચક્ખણો;
‘‘So atthavā so dhammaṭṭho, so dakkho so vicakkhaṇo;
કરેય્ય રમમાનોપિ, કિચ્ચં ધમ્મત્થસંહિતં.
Kareyya ramamānopi, kiccaṃ dhammatthasaṃhitaṃ.
૭૪૧.
741.
‘‘અથો સીદતિ સઞ્ઞુત્તં, વજ્જે કિચ્ચં નિરત્થકં;
‘‘Atho sīdati saññuttaṃ, vajje kiccaṃ niratthakaṃ;
ન તં કિચ્ચન્તિ મઞ્ઞિત્વા, અપ્પમત્તો વિચક્ખણો.
Na taṃ kiccanti maññitvā, appamatto vicakkhaṇo.
૭૪૨.
742.
‘‘યઞ્ચ અત્થેન સઞ્ઞુત્તં, યા ચ ધમ્મગતા રતિ;
‘‘Yañca atthena saññuttaṃ, yā ca dhammagatā rati;
તં સમાદાય વત્તેથ, સા હિ વે ઉત્તમા રતિ.
Taṃ samādāya vattetha, sā hi ve uttamā rati.
૭૪૩.
743.
‘‘ઉચ્ચાવચેહુપાયેહિ, પરેસમભિજિગીસતિ;
‘‘Uccāvacehupāyehi, paresamabhijigīsati;
હન્ત્વા વધિત્વા અથ સોચયિત્વા, આલોપતિ સાહસા યો પરેસં.
Hantvā vadhitvā atha socayitvā, ālopati sāhasā yo paresaṃ.
૭૪૪.
744.
‘‘તચ્છન્તો આણિયા આણિં, નિહન્તિ બલવા યથા;
‘‘Tacchanto āṇiyā āṇiṃ, nihanti balavā yathā;
ઇન્દ્રિયાનિન્દ્રિયેહેવ, નિહન્તિ કુસલો તથા.
Indriyānindriyeheva, nihanti kusalo tathā.
૭૪૫.
745.
‘‘સદ્ધં વીરિયં સમાધિઞ્ચ, સતિપઞ્ઞઞ્ચ ભાવયં;
‘‘Saddhaṃ vīriyaṃ samādhiñca, satipaññañca bhāvayaṃ;
પઞ્ચ પઞ્ચહિ હન્ત્વાન, અનીઘો યાતિ બ્રાહ્મણો.
Pañca pañcahi hantvāna, anīgho yāti brāhmaṇo.
૭૪૬.
746.
‘‘સો અત્થવા સો ધમ્મટ્ઠો, કત્વા વાક્યાનુસાસનિં;
‘‘So atthavā so dhammaṭṭho, katvā vākyānusāsaniṃ;
સબ્બેન સબ્બં બુદ્ધસ્સ, સો નરો સુખમેધતી’’તિ. – ઇમા ગાથા અભાસિ;
Sabbena sabbaṃ buddhassa, so naro sukhamedhatī’’ti. – imā gāthā abhāsi;
તત્થ સમણસ્સાતિ પબ્બજિતસ્સ. અહૂતિ અહોસિ. ચિન્તાતિ ધમ્મચિન્તા ધમ્મવિચારણા. પારાપરિયસ્સાતિ પારાપરગોત્તસ્સ. ‘‘પારાચરિયસ્સા’’તિપિ પઠન્તિ. ભિક્ખુનોતિ સંસારે ભયં ઇક્ખનસીલસ્સ. એકકસ્સાતિ અસહાયસ્સ, એતેન કાયવિવેકં દસ્સેતિ. પવિવિત્તસ્સાતિ પવિવેકહેતુના કિલેસાનં વિક્ખમ્ભનેન વિવેકં આરદ્ધસ્સ, એતેન ચિત્તવિવેકં દસ્સેતિ. તેનાહ ‘‘ઝાયિનો’’તિ. ઝાયિનોતિ ઝાયનસીલસ્સ, યોનિસોમનસિકારેસુ યુત્તસ્સાતિ અત્થો. સબ્બમેતં થેરો અત્તાનં પરં વિય કત્વા વદતિ.
Tattha samaṇassāti pabbajitassa. Ahūti ahosi. Cintāti dhammacintā dhammavicāraṇā. Pārāpariyassāti pārāparagottassa. ‘‘Pārācariyassā’’tipi paṭhanti. Bhikkhunoti saṃsāre bhayaṃ ikkhanasīlassa. Ekakassāti asahāyassa, etena kāyavivekaṃ dasseti. Pavivittassāti pavivekahetunā kilesānaṃ vikkhambhanena vivekaṃ āraddhassa, etena cittavivekaṃ dasseti. Tenāha ‘‘jhāyino’’ti. Jhāyinoti jhāyanasīlassa, yonisomanasikāresu yuttassāti attho. Sabbametaṃ thero attānaṃ paraṃ viya katvā vadati.
‘‘કિમાનુપુબ્બ’’ન્તિઆદિના તં ચિન્તનં દસ્સેતિ. તત્થ પઠમગાથાયં તાવ કિમાનુપુબ્બન્તિ અનુપુબ્બં અનુક્કમો, અનુપુબ્બમેવ વક્ખમાનેસુ વતસમાચારેસુ કો અનુક્કમો, કેન અનુક્કમેન તે પટિપજ્જિતબ્બાતિ અત્થો. પુરિસો કિં વતં કિં સમાચારન્તિ અત્થકામો પુરિસો સમાદિયિતબ્બટ્ઠેન ‘‘વત’’ન્તિ લદ્ધનામં, કીદિસં સીલં સમાચારં, સમાચરન્તો, અત્તનો કિચ્ચકારી કત્તબ્બકારી અસ્સ, કઞ્ચિ સત્તં ન ચ વિહેઠયે, ન બાધેય્યાતિ અત્થો. અત્તનો કિચ્ચં નામ સમણધમ્મો, સઙ્ખેપતો સીલસમાધિપઞ્ઞા, તં સમ્પાદેન્તસ્સ પરવિહેઠનાય લેસોપિ નત્થિ તાય સતિ સમણભાવસ્સેવ અભાવતો.
‘‘Kimānupubba’’ntiādinā taṃ cintanaṃ dasseti. Tattha paṭhamagāthāyaṃ tāva kimānupubbanti anupubbaṃ anukkamo, anupubbameva vakkhamānesu vatasamācāresu ko anukkamo, kena anukkamena te paṭipajjitabbāti attho. Puriso kiṃ vataṃ kiṃ samācāranti atthakāmo puriso samādiyitabbaṭṭhena ‘‘vata’’nti laddhanāmaṃ, kīdisaṃ sīlaṃ samācāraṃ, samācaranto, attano kiccakārī kattabbakārī assa, kañci sattaṃ na ca viheṭhaye, na bādheyyāti attho. Attano kiccaṃ nāma samaṇadhammo, saṅkhepato sīlasamādhipaññā, taṃ sampādentassa paraviheṭhanāya lesopi natthi tāya sati samaṇabhāvasseva abhāvato.
યથાહ ભગવા – ‘‘ન હિ પબ્બજિતો પરૂપઘાતી, ન સમણો હોતિ પરં વિહેઠયન્તો’’તિ (ધ॰ પ॰ ૧૮૪). એત્થ ચ વતગ્ગહણેન વારિત્તસીલં ગહિતં, સમાચારગ્ગહણેન સમાચરિતબ્બતો ચારિત્તસીલેન સદ્ધિં ઝાનવિપસ્સનાદિ, તસ્મા વારિત્તસીલં પધાનં. તત્થાપિ ચ યસ્મા ઇન્દ્રિયસંવરે સિદ્ધે સબ્બં સીલં સુરક્ખિતં, સુગોપિતમેવ હોતિ, તસ્મા ઇન્દ્રિયસંવરસીલં તાવ દસ્સેતુકામો ઇન્દ્રિયાનં અરક્ખણે રક્ખણે ચ આદીનવાનિસંસે વિભાવેન્તો ‘‘ઇન્દ્રિયાનિ મનુસ્સાન’’ન્તિઆદિમાહ. તત્થ ઇન્દ્રિયાનીતિ રક્ખિતબ્બધમ્મનિદસ્સનં, તસ્મા ચક્ખાદીનિ છ ઇન્દ્રિયાનીતિ વુત્તં હોતિ. મનુસ્સાનન્તિ રક્ખણયોગ્યપુગ્ગલનિદસ્સનં. હિતાયાતિ અત્થાય. અહિતાયાતિ અનત્થાય. હોન્તીતિ વચનસેસો. કથં પન તાનિયેવ હિતાય ચ અહિતાય હોન્તીતિ આહ ‘‘રક્ખિતાની’’તિઆદિ. તસ્સત્થો – યસ્સ ચક્ખાદીનિ ઇન્દ્રિયાનિ સતિકવાટેન અપિહિતાનિ, તસ્સ રૂપાદીસુ અભિજ્ઝાદિપાપધમ્મપવત્તિયા દ્વારભાવતો અનત્થાય પિહિતાનિ, તદભાવતો અત્થાય સંવત્તન્તીતિ.
Yathāha bhagavā – ‘‘na hi pabbajito parūpaghātī, na samaṇo hoti paraṃ viheṭhayanto’’ti (dha. pa. 184). Ettha ca vataggahaṇena vārittasīlaṃ gahitaṃ, samācāraggahaṇena samācaritabbato cārittasīlena saddhiṃ jhānavipassanādi, tasmā vārittasīlaṃ padhānaṃ. Tatthāpi ca yasmā indriyasaṃvare siddhe sabbaṃ sīlaṃ surakkhitaṃ, sugopitameva hoti, tasmā indriyasaṃvarasīlaṃ tāva dassetukāmo indriyānaṃ arakkhaṇe rakkhaṇe ca ādīnavānisaṃse vibhāvento ‘‘indriyāni manussāna’’ntiādimāha. Tattha indriyānīti rakkhitabbadhammanidassanaṃ, tasmā cakkhādīni cha indriyānīti vuttaṃ hoti. Manussānanti rakkhaṇayogyapuggalanidassanaṃ. Hitāyāti atthāya. Ahitāyāti anatthāya. Hontīti vacanaseso. Kathaṃ pana tāniyeva hitāya ca ahitāya hontīti āha ‘‘rakkhitānī’’tiādi. Tassattho – yassa cakkhādīni indriyāni satikavāṭena apihitāni, tassa rūpādīsu abhijjhādipāpadhammapavattiyā dvārabhāvato anatthāya pihitāni, tadabhāvato atthāya saṃvattantīti.
ઇન્દ્રિયાનેવ સારક્ખન્તિ યસ્મા ઇન્દ્રિયસંવરો પરિપુણ્ણો સીલસમ્પદં પરિપૂરેતિ, સીલસમ્પદા પરિપુણ્ણા સમાધિસમ્પદં પરિપૂરેતિ, સમાધિસમ્પદા પરિપુણ્ણા પઞ્ઞાસમ્પદં પરિપૂરેતિ, તસ્મા ઇન્દ્રિયારક્ખા અત્તહિતપટિપત્તિયાવ મૂલન્તિ દસ્સેન્તો આહ ‘‘ઇન્દ્રિયાનેવ સારક્ખ’’ન્તિ. સતિપુબ્બઙ્ગમેન આરક્ખેન સંરક્ખન્તો યોનિસોમનસિકારેન ઇન્દ્રિયાનિ એવ તાવ સમ્મદેવ રક્ખન્તો, યથા અકુસલચોરા તેહિ તેહિ દ્વારેહિ પવિસિત્વા ચિત્તસન્તાને કુસલં ભણ્ડં ન વિલુમ્પન્તિ, તથા તાનિ પિદહન્તોતિ અત્થો. સારક્ખન્તિ ચ સં-સદ્દસ્સ સાભાવં કત્વા વુત્તં, ‘‘સારાગો’’તિઆદીસુ વિય. ‘‘સંરક્ખ’’ન્તિ ચ પાઠો. ઇન્દ્રિયાનિ ચ ગોપયન્તિ તસ્સેવ પરિયાયવચનં, પરિયાયવચને પયોજનં નેત્તિઅટ્ઠકથાયં વુત્તનયેનેવ વેદિતબ્બં. ‘‘અત્તનો કિચ્ચકારીસ્સા’’તિ ઇમિના અત્તહિતપટિપત્તિં દસ્સેતિ, ‘‘ન ચ કઞ્ચિ વિહેઠયે’’તિ ઇમિના પરહિતપટિપત્તિં, ઉભયેનાપિ વા અત્તહિતપટિપત્તિમેવ દસ્સેતિ પરાવિહેઠનસ્સાપિ અત્તહિતપટિપત્તિભાવતો. અથ વા પદદ્વયેનપિ અત્તહિતપટિપત્તિં દસ્સેતિ પુથુજ્જનસ્સ સેક્ખસ્સ ચ પરહિતપટિપત્તિયાપિ અત્તહિતપટિપત્તિભાવતો.
Indriyānevasārakkhanti yasmā indriyasaṃvaro paripuṇṇo sīlasampadaṃ paripūreti, sīlasampadā paripuṇṇā samādhisampadaṃ paripūreti, samādhisampadā paripuṇṇā paññāsampadaṃ paripūreti, tasmā indriyārakkhā attahitapaṭipattiyāva mūlanti dassento āha ‘‘indriyāneva sārakkha’’nti. Satipubbaṅgamena ārakkhena saṃrakkhanto yonisomanasikārena indriyāni eva tāva sammadeva rakkhanto, yathā akusalacorā tehi tehi dvārehi pavisitvā cittasantāne kusalaṃ bhaṇḍaṃ na vilumpanti, tathā tāni pidahantoti attho. Sārakkhanti ca saṃ-saddassa sābhāvaṃ katvā vuttaṃ, ‘‘sārāgo’’tiādīsu viya. ‘‘Saṃrakkha’’nti ca pāṭho. Indriyāni ca gopayanti tasseva pariyāyavacanaṃ, pariyāyavacane payojanaṃ nettiaṭṭhakathāyaṃ vuttanayeneva veditabbaṃ. ‘‘Attano kiccakārīssā’’ti iminā attahitapaṭipattiṃ dasseti, ‘‘na ca kañci viheṭhaye’’ti iminā parahitapaṭipattiṃ, ubhayenāpi vā attahitapaṭipattimeva dasseti parāviheṭhanassāpi attahitapaṭipattibhāvato. Atha vā padadvayenapi attahitapaṭipattiṃ dasseti puthujjanassa sekkhassa ca parahitapaṭipattiyāpi attahitapaṭipattibhāvato.
એવં રક્ખિતાનિ ઇન્દ્રિયાનિ હિતાય હોન્તીતિ વોદાનપક્ખં સઙ્ખેપેનેવ દસ્સેત્વા, અરક્ખિતાનિ અહિતાય હોન્તીતિ સંકિલેસપક્ખં પન વિભજિત્વા દસ્સેન્તો ‘‘ચક્ખુન્દ્રિયં ચે’’તિઆદિમાહ. તત્થ ચક્ખુન્દ્રિયં ચે રૂપેસુ, ગચ્છન્તં અનિવારયં. અનાદીનવદસ્સાવીતિ યો નીલપીતાદિભેદેસુ ઇટ્ઠાનિટ્ઠેસુ રૂપાયતનેસુ ગચ્છન્તં યથારુચિ પવત્તન્તં ચક્ખુન્દ્રિયં અનિવારયં, અનિવારયન્તો અપ્પટિબાહન્તો તથાપવત્તિયં આદીનવદસ્સાવી ન હોતિ ચે, દિટ્ઠધમ્મિકં સમ્પરાયિકઞ્ચ આદીનવં દોસં ન પસ્સતિ ચે . ‘‘ગચ્છન્તં નિવારયે અનિસ્સરણદસ્સાવી’’તિ ચ પાઠો. તત્થ યો ‘‘દિટ્ઠે દિટ્ઠમત્તં ભવિસ્સતી’’તિ (સં॰ નિ॰ ૪.૯૫) વુત્તવિધિના દિટ્ઠમત્તેયેવ ઠત્વા સતિસમ્પજઞ્ઞવસેન રૂપાયતને પવત્તમાનો તત્થ નિસ્સરણદસ્સાવી નામ. વુત્તવિપરિયાયેન અનિસ્સરણદસ્સાવી દટ્ઠબ્બો. સો દુક્ખા ન હિ મુચ્ચતીતિ સો એવરૂપો પુગ્ગલો વટ્ટદુક્ખતો ન મુચ્ચતેવ. એત્થ ચ ચક્ખુન્દ્રિયસ્સ અનિવારણં નામ યથા તેન દ્વારેન અભિજ્ઝાદયો પાપધમ્મા અન્વાસ્સવેય્યું, તથા પવત્તનં, તં પન અત્થતો સતિસમ્પજઞ્ઞસ્સ અનુટ્ઠાપનં દટ્ઠબ્બં. સેસિન્દ્રિયેસુપિ એસેવ નયો. અધિમુચ્છિતોતિ અધિમુત્તતણ્હાય મુચ્છં આપન્નો. અમ્બિલન્તિ અમ્બિલરસં. મધુરગ્ગન્તિ મધુરરસકોટ્ઠાસં. તથા તિત્તકગ્ગં. અનુસ્સરન્તિ અસ્સાદવસેન તં તં રસં અનુવિચિન્તેન્તો. ગન્થિતોતિ રસતણ્હાય તસ્મિં તસ્મિં રસે ગન્થિતો બન્ધો. ‘‘ગધિતો’’તિ ચ પઠન્તિ, ગેધં આપન્નોતિ અત્થો. હદયં નાવબુજ્ઝતીતિ ‘‘દુક્ખસ્સન્તં કરિસ્સામી’’તિ પબ્બજ્જાદિક્ખણે ઉપ્પન્નં ચિત્તં ન જાનાતિ ન સલ્લક્ખેતિ , સાસનસ્સ હદયં અબ્ભન્તરં અનવજ્જધમ્માનં સમ્મદ્દનરસતણ્હાય ગધિતો નાવબુજ્ઝતિ ન જાનાતિ, ન પટિપજ્જતીતિ અત્થો.
Evaṃ rakkhitāni indriyāni hitāya hontīti vodānapakkhaṃ saṅkhepeneva dassetvā, arakkhitāni ahitāya hontīti saṃkilesapakkhaṃ pana vibhajitvā dassento ‘‘cakkhundriyaṃ ce’’tiādimāha. Tattha cakkhundriyaṃ ce rūpesu, gacchantaṃ anivārayaṃ. Anādīnavadassāvīti yo nīlapītādibhedesu iṭṭhāniṭṭhesu rūpāyatanesu gacchantaṃ yathāruci pavattantaṃ cakkhundriyaṃ anivārayaṃ, anivārayanto appaṭibāhanto tathāpavattiyaṃ ādīnavadassāvī na hoti ce, diṭṭhadhammikaṃ samparāyikañca ādīnavaṃ dosaṃ na passati ce . ‘‘Gacchantaṃ nivāraye anissaraṇadassāvī’’ti ca pāṭho. Tattha yo ‘‘diṭṭhe diṭṭhamattaṃ bhavissatī’’ti (saṃ. ni. 4.95) vuttavidhinā diṭṭhamatteyeva ṭhatvā satisampajaññavasena rūpāyatane pavattamāno tattha nissaraṇadassāvī nāma. Vuttavipariyāyena anissaraṇadassāvī daṭṭhabbo. So dukkhā na hi muccatīti so evarūpo puggalo vaṭṭadukkhato na muccateva. Ettha ca cakkhundriyassa anivāraṇaṃ nāma yathā tena dvārena abhijjhādayo pāpadhammā anvāssaveyyuṃ, tathā pavattanaṃ, taṃ pana atthato satisampajaññassa anuṭṭhāpanaṃ daṭṭhabbaṃ. Sesindriyesupi eseva nayo. Adhimucchitoti adhimuttataṇhāya mucchaṃ āpanno. Ambilanti ambilarasaṃ. Madhuragganti madhurarasakoṭṭhāsaṃ. Tathā tittakaggaṃ. Anussaranti assādavasena taṃ taṃ rasaṃ anuvicintento. Ganthitoti rasataṇhāya tasmiṃ tasmiṃ rase ganthito bandho. ‘‘Gadhito’’ti ca paṭhanti, gedhaṃ āpannoti attho. Hadayaṃ nāvabujjhatīti ‘‘dukkhassantaṃ karissāmī’’ti pabbajjādikkhaṇe uppannaṃ cittaṃ na jānāti na sallakkheti , sāsanassa hadayaṃ abbhantaraṃ anavajjadhammānaṃ sammaddanarasataṇhāya gadhito nāvabujjhati na jānāti, na paṭipajjatīti attho.
સુભાનીતિ સુન્દરાનિ. અપ્પટિકૂલાનીતિ મનોરમાનિ, ઇટ્ઠાનિ. ફોટ્ઠબ્બાનીતિ ઉપાદિણ્ણાનુપાદિણ્ણપ્પભેદે ફસ્સે. રત્તોતિ રજ્જનસભાવેન રાગેન રત્તો. રાગાધિકરણન્તિ રાગહેતુ. વિવિધં વિન્દતે દુખન્તિ રાગપરિળાહાદિવસેન દિટ્ઠધમ્મિકઞ્ચ નિરયસન્તાપાદિવસેન અભિસમ્પરાયઞ્ચ નાનપ્પકારં દુક્ખં પટિલભતિ.
Subhānīti sundarāni. Appaṭikūlānīti manoramāni, iṭṭhāni. Phoṭṭhabbānīti upādiṇṇānupādiṇṇappabhede phasse. Rattoti rajjanasabhāvena rāgena ratto. Rāgādhikaraṇanti rāgahetu. Vividhaṃ vindate dukhanti rāgapariḷāhādivasena diṭṭhadhammikañca nirayasantāpādivasena abhisamparāyañca nānappakāraṃ dukkhaṃ paṭilabhati.
મનં ચેતેહીતિ મનઞ્ચ એતેહિ રૂપારમ્મણાદીહિ ધમ્મારમ્મણપ્પભેદેહિ ચ. નન્તિ પુગ્ગલં. સબ્બેહીતિ સબ્બેહિ પઞ્ચહિપિ. ઇદં વુત્તં હોતિ – યો પુગ્ગલો મનં, મનોદ્વારં, એતેહિ યથાવુત્તેહિ રૂપાદીહિ પઞ્ચહિ ધમ્મેહિ ધમ્મારમ્મણપ્પભેદતો ચ. તત્થ પવત્તનકપાપકમ્મનિવારણેન રક્ખિતું, ગોપિતું ન સક્કોતિ, તતો તસ્સ અરક્ખણતો નં પુગ્ગલં તંનિમિત્તં દુક્ખં અન્વેતિ, અનુગચ્છતિ, અનુગચ્છન્તઞ્ચ એતેહિ પઞ્ચહિપિ રૂપારમ્મણાદીહિ છટ્ઠારમ્મણેન સદ્ધિં સબ્બેહિપિ આરમ્મણપ્પચ્ચયભૂતેહિ અનુગચ્છતીતિ. એત્થ ચક્ખુન્દ્રિયં, સોતિન્દ્રિયઞ્ચ અસમ્પત્તગ્ગાહિભાવતો ‘‘ગચ્છન્તં અનિવારય’’ન્તિ વુત્તં ઇતરં સમ્પત્તગ્ગાહીતિ ‘‘ગન્ધે ચે પટિસેવતી’’તિઆદિના વુત્તં. તત્થાપિ ચ રસતણ્હા ચ ફોટ્ઠબ્બતણ્હા ચ સત્તાનં વિસેસતો બલવતીતિ ‘‘રસતણ્હાય ગધિતો, ફોટ્ઠબ્બાનિ અનુસ્સરન્તોતિ’’ વુત્તન્તિ દટ્ઠબ્બં.
Manaṃ cetehīti manañca etehi rūpārammaṇādīhi dhammārammaṇappabhedehi ca. Nanti puggalaṃ. Sabbehīti sabbehi pañcahipi. Idaṃ vuttaṃ hoti – yo puggalo manaṃ, manodvāraṃ, etehi yathāvuttehi rūpādīhi pañcahi dhammehi dhammārammaṇappabhedato ca. Tattha pavattanakapāpakammanivāraṇena rakkhituṃ, gopituṃ na sakkoti, tato tassa arakkhaṇato naṃ puggalaṃ taṃnimittaṃ dukkhaṃ anveti, anugacchati, anugacchantañca etehi pañcahipi rūpārammaṇādīhi chaṭṭhārammaṇena saddhiṃ sabbehipi ārammaṇappaccayabhūtehi anugacchatīti. Ettha cakkhundriyaṃ, sotindriyañca asampattaggāhibhāvato ‘‘gacchantaṃ anivāraya’’nti vuttaṃ itaraṃ sampattaggāhīti ‘‘gandhe ce paṭisevatī’’tiādinā vuttaṃ. Tatthāpi ca rasataṇhā ca phoṭṭhabbataṇhā ca sattānaṃ visesato balavatīti ‘‘rasataṇhāya gadhito, phoṭṭhabbāni anussarantoti’’ vuttanti daṭṭhabbaṃ.
એવં અગુત્તદ્વારસ્સ પુગ્ગલસ્સ છહિ દ્વારેહિ છસુપિ આરમ્મણેસુ અસંવરનિમિત્તં ઉપ્પજ્જનકદુક્ખં દસ્સેત્વા સ્વાયમસંવરો યસ્મા સરીરસભાવાનવબોધેન હોતિ, તસ્મા સરીરસભાવં વિચિનન્તો ‘‘પુબ્બલોહિતસમ્પુણ્ણ’’ન્તિઆદિના ગાથાદ્વયમાહ. તસ્સત્થો – સરીરં નામેતં પુબ્બેન લોહિતેન ચ સમ્પુણ્ણં ભરિતં અઞ્ઞેન ચ પિત્તસેમ્હાદિના બહુના કુણપેન, તયિદં નરવીરેન નરેસુ છેકેન સિપ્પાચરિયેન કતં વગ્ગુ મટ્ઠં લાખાપરિકમ્માદિના ચિત્તિતં, અન્તો પન ગૂથાદિઅસુચિભરિતં સમુગ્ગં વિય છવિમત્તમનોહરં બાલજનસમ્મોહં દુક્ખસભાવતાય નિરયાદિદુક્ખતાપનતો ચ કટુકં, પરિકપ્પસમ્ભવેન અમૂલકેન અસ્સાદમત્તેન મધુરતાય મધુરસ્સાદં, તતો એવ પિયભાવનિબન્ધનેન પિયનિબન્ધનં, દુસ્સહતાય અપ્પતીતતાય ચ દુખં, ઈદિસે સરીરે અસ્સાદલોભેન મહાદુક્ખં પચ્ચનુભુય્યમાનં અનવબુજ્ઝન્તો લોકો મધુરગિદ્ધો ખુરધારાલેહકપુરિસો વિય દટ્ઠબ્બોતિ.
Evaṃ aguttadvārassa puggalassa chahi dvārehi chasupi ārammaṇesu asaṃvaranimittaṃ uppajjanakadukkhaṃ dassetvā svāyamasaṃvaro yasmā sarīrasabhāvānavabodhena hoti, tasmā sarīrasabhāvaṃ vicinanto ‘‘pubbalohitasampuṇṇa’’ntiādinā gāthādvayamāha. Tassattho – sarīraṃ nāmetaṃ pubbena lohitena ca sampuṇṇaṃ bharitaṃ aññena ca pittasemhādinā bahunā kuṇapena, tayidaṃ naravīrena naresu chekena sippācariyena kataṃ vaggu maṭṭhaṃ lākhāparikammādinā cittitaṃ, anto pana gūthādiasucibharitaṃ samuggaṃ viya chavimattamanoharaṃ bālajanasammohaṃ dukkhasabhāvatāya nirayādidukkhatāpanato ca kaṭukaṃ, parikappasambhavena amūlakena assādamattena madhuratāya madhurassādaṃ, tato eva piyabhāvanibandhanena piyanibandhanaṃ, dussahatāya appatītatāya ca dukhaṃ, īdise sarīre assādalobhena mahādukkhaṃ paccanubhuyyamānaṃ anavabujjhanto loko madhuragiddho khuradhārālehakapuriso viya daṭṭhabboti.
ઇદાનિ એતે ચક્ખાદીનં ગોચરભૂતા રૂપાદયો વુત્તા, તે વિસેસતો પુરિસસ્સ ઇત્થિપટિબદ્ધા કમનીયાતિ તત્થ સંવરો કાતબ્બોતિ દસ્સેન્તો ‘‘ઇત્થિરૂપે’’તિઆદિમાહ. તત્થ ઇત્થિરૂપેતિ ઇત્થિયા ચતુસમુટ્ઠાનિકરૂપાયતનસઙ્ખાતે વણ્ણે. અપિ ચ યો કોચિ ઇત્થિયા નિવત્થસ્સ અલઙ્કારસ્સ વા ગન્ધવણ્ણકાદીનં વા પિળન્ધનમાલાનં વા કાયપટિબદ્ધો વણ્ણો પુરિસસ્સ ચક્ખુવિઞ્ઞાણસ્સ આરમ્મણભાવાય ઉપકપ્પતિ, સબ્બમેતં ‘‘ઇત્થિરૂપ’’ન્ત્વેવ વેદિતબ્બં. ઇત્થિસરેતિ ઇત્થિયા ગીતલપિતહસિતરુદિતસદ્દે. અપિ ચ ઇત્થિયા નિવત્થવત્થસ્સપિ અલઙ્કતઅલઙ્કારસ્સપિ ઇત્થિપયોગનિપ્ફાદિતા વેણુવીણાસઙ્ખપણવાદીનમ્પિ સદ્દા ઇધ ઇત્થિસરગ્ગહણેન ગહિતાતિ વેદિતબ્બા. સબ્બોપેસો પુરિસસ્સ ચિત્તં આકડ્ઢતીતિ. ‘‘ઇત્થિરસે’’તિ પન પાળિયા ચતુસમુટ્ઠાનિકરસાયતનવસેન વુત્તં. ઇત્થિયા કિંકારપટિસ્સાવિતાદિવસેન અસ્સવરસો ચેવ પરિભોગરસો ચ ઇત્થિરસોતિ એકે. યો પન ઇત્થિયા ઓટ્ઠમંસસમ્મક્ખિતખેળાદિરસો, યો ચ તાય પુરિસસ્સ દિન્નયાગુભત્તાદીનં રસો, સબ્બોપેસો ‘‘ઇત્થિરસો’’ત્વેવ વેદિતબ્બો. ફોટ્ઠબ્બેપિ ચ ઇત્થિયા કાયસમ્ફસ્સો, ઇત્થિસરીરારૂળ્હાનં વત્થાલઙ્કારમાલાદીનં ફસ્સો ‘‘ઇત્થિફોટ્ઠબ્બો’’ત્વેવ વેદિતબ્બો. એત્થ ચ યેસં ઇત્થિરૂપે ઇત્થિસરેતિ પાળિ, તેસં અપિ-સદ્દેન ઇત્થિરસસઙ્ગહો દટ્ઠબ્બો. ઇત્થિગન્ધેસૂતિ ઇત્થિયા ચતુસમુટ્ઠાનિકગન્ધાયતનેસુ. ઇત્થિયા સરીરગન્ધો નામ દુગ્ગન્ધો. એકચ્ચા હિ ઇત્થી અસ્સગન્ધિની હોતિ, એકચ્ચા મેણ્ડગન્ધિની, એકચ્ચા સેદગન્ધિની, એકચ્ચા સોણિતગન્ધિની, તથાપિ તાસુ અન્ધબાલો રજ્જતેવ. ચક્કવત્તિનો પન ઇત્થિરતનસ્સ કાયતો ચન્દનગન્ધો વાયતિ, મુખતો ઉપ્પલગન્ધો, અયં ન સબ્બાસં હોતીતિ, ઇત્થિયા સરીરે આરૂળ્હો આગન્તુકો અનુલિમ્પનાદિગન્ધો ‘‘ઇત્થિગન્ધો’’તિ વેદિતબ્બો. સારત્તોતિ સુટ્ઠુ રત્તો ગધિતો મુચ્છિતો, ઇદં પન પદં ‘‘ઇત્થિરૂપે’’તિઆદીસુપિ યોજેતબ્બં. વિવિધં વિન્દતે દુખન્તિ ઇત્થિરૂપાદીસુ સરાગનિમિત્તં દિટ્ઠધમ્મિકં વધબન્ધનાદિવસેન સમ્પરાયિકં પઞ્ચવિધબન્ધનાદિવસેન નાનપ્પકારં દુક્ખં પટિલભતિ.
Idāni ete cakkhādīnaṃ gocarabhūtā rūpādayo vuttā, te visesato purisassa itthipaṭibaddhā kamanīyāti tattha saṃvaro kātabboti dassento ‘‘itthirūpe’’tiādimāha. Tattha itthirūpeti itthiyā catusamuṭṭhānikarūpāyatanasaṅkhāte vaṇṇe. Api ca yo koci itthiyā nivatthassa alaṅkārassa vā gandhavaṇṇakādīnaṃ vā piḷandhanamālānaṃ vā kāyapaṭibaddho vaṇṇo purisassa cakkhuviññāṇassa ārammaṇabhāvāya upakappati, sabbametaṃ ‘‘itthirūpa’’ntveva veditabbaṃ. Itthisareti itthiyā gītalapitahasitaruditasadde. Api ca itthiyā nivatthavatthassapi alaṅkataalaṅkārassapi itthipayoganipphāditā veṇuvīṇāsaṅkhapaṇavādīnampi saddā idha itthisaraggahaṇena gahitāti veditabbā. Sabbopeso purisassa cittaṃ ākaḍḍhatīti. ‘‘Itthirase’’ti pana pāḷiyā catusamuṭṭhānikarasāyatanavasena vuttaṃ. Itthiyā kiṃkārapaṭissāvitādivasena assavaraso ceva paribhogaraso ca itthirasoti eke. Yo pana itthiyā oṭṭhamaṃsasammakkhitakheḷādiraso, yo ca tāya purisassa dinnayāgubhattādīnaṃ raso, sabbopeso ‘‘itthiraso’’tveva veditabbo. Phoṭṭhabbepi ca itthiyā kāyasamphasso, itthisarīrārūḷhānaṃ vatthālaṅkāramālādīnaṃ phasso ‘‘itthiphoṭṭhabbo’’tveva veditabbo. Ettha ca yesaṃ itthirūpe itthisareti pāḷi, tesaṃ api-saddena itthirasasaṅgaho daṭṭhabbo. Itthigandhesūti itthiyā catusamuṭṭhānikagandhāyatanesu. Itthiyā sarīragandho nāma duggandho. Ekaccā hi itthī assagandhinī hoti, ekaccā meṇḍagandhinī, ekaccā sedagandhinī, ekaccā soṇitagandhinī, tathāpi tāsu andhabālo rajjateva. Cakkavattino pana itthiratanassa kāyato candanagandho vāyati, mukhato uppalagandho, ayaṃ na sabbāsaṃ hotīti, itthiyā sarīre ārūḷho āgantuko anulimpanādigandho ‘‘itthigandho’’ti veditabbo. Sārattoti suṭṭhu ratto gadhito mucchito, idaṃ pana padaṃ ‘‘itthirūpe’’tiādīsupi yojetabbaṃ. Vividhaṃ vindate dukhanti itthirūpādīsu sarāganimittaṃ diṭṭhadhammikaṃ vadhabandhanādivasena samparāyikaṃ pañcavidhabandhanādivasena nānappakāraṃ dukkhaṃ paṭilabhati.
ઇત્થિસોતાનિ સબ્બાનીતિ ઇત્થિયા રૂપાદિઆરમ્મણાનિ સબ્બાનિ અનવસેસાનિ પઞ્ચ તણ્હાસોતાનિ સન્દન્તિ. પઞ્ચસૂતિ પુરિસસ્સ પઞ્ચસુ દ્વારેસુ. તેસન્તિ તેસં પઞ્ચન્નં સોતાનં. આવરણન્તિ સંવરણં, યથા અસંવરો ન ઉપ્પજ્જતિ, એવં સતિસમ્પજઞ્ઞં પચ્ચુપટ્ઠપેત્વા સંવરં પવત્તેતું યો સક્કોતિ, સો વીરિયવા આરદ્ધવીરિયો અકુસલાનં ધમ્માનં પહાનાય કુસલાનં ધમ્માનં ઉપસમ્પદાયાતિ અત્થો.
Itthisotāni sabbānīti itthiyā rūpādiārammaṇāni sabbāni anavasesāni pañca taṇhāsotāni sandanti. Pañcasūti purisassa pañcasu dvāresu. Tesanti tesaṃ pañcannaṃ sotānaṃ. Āvaraṇanti saṃvaraṇaṃ, yathā asaṃvaro na uppajjati, evaṃ satisampajaññaṃ paccupaṭṭhapetvā saṃvaraṃ pavattetuṃ yo sakkoti, so vīriyavā āraddhavīriyo akusalānaṃ dhammānaṃ pahānāya kusalānaṃ dhammānaṃ upasampadāyāti attho.
એવં રૂપાદિગોચરે પબ્બજિતસ્સ પટિપત્તિં દસ્સેત્વા ઇદાનિ ગહટ્ઠસ્સ દસ્સેતું ‘‘સો અત્થવા’’તિઆદિ વુત્તં. તત્થ સો અત્થવા સો ધમ્મટ્ઠો, સો દક્ખો સો વિચક્ખણોતિ સો પુગ્ગલો ઇમસ્મિં લોકે અત્થવા, બુદ્ધિમા, ધમ્મે ઠિતો, ધમ્મે દક્ખો, ધમ્મે છેકો, અનલસો વા વિચક્ખણો ઇતિ કત્તબ્બતાસુ કુસલો નામ. કરેય્ય રમમાનોપિ, કિચ્ચં ધમ્મત્થસંહિતન્તિ ગેહરતિયા રમમાનોપિ ધમ્મત્થસંહિતં ધમ્મતો અત્થતો ચ અનપેતમેવ તં તં કત્તબ્બં. અનુપ્પન્નાનં ભોગાનં ઉપ્પાદનં, ઉપ્પન્નાનં પરિપાલનં, પરિભોગઞ્ચ કરેય્ય, અઞ્ઞમઞ્ઞં, અવિરોધેન, અઞ્ઞમઞ્ઞં, અબાધનેન, તિવગ્ગત્થં અનુયુઞ્જેય્યાતિ અધિપ્પાયો . અયઞ્ચ નયો યેસં સમ્માપટિપત્તિઅવિરોધેન તિવગ્ગત્થસ્સ વસેન વત્તતિ બિમ્બિસારમહારાજાદીનં વિય, તેસં વસેન વુત્તો. ન યેસં કેસઞ્ચિ વસેનાતિ દટ્ઠબ્બં.
Evaṃ rūpādigocare pabbajitassa paṭipattiṃ dassetvā idāni gahaṭṭhassa dassetuṃ ‘‘so atthavā’’tiādi vuttaṃ. Tattha so atthavā so dhammaṭṭho, so dakkho so vicakkhaṇoti so puggalo imasmiṃ loke atthavā, buddhimā, dhamme ṭhito, dhamme dakkho, dhamme cheko, analaso vā vicakkhaṇo iti kattabbatāsu kusalo nāma. Kareyya ramamānopi, kiccaṃ dhammatthasaṃhitanti geharatiyā ramamānopi dhammatthasaṃhitaṃ dhammato atthato ca anapetameva taṃ taṃ kattabbaṃ. Anuppannānaṃ bhogānaṃ uppādanaṃ, uppannānaṃ paripālanaṃ, paribhogañca kareyya, aññamaññaṃ, avirodhena, aññamaññaṃ, abādhanena, tivaggatthaṃ anuyuñjeyyāti adhippāyo . Ayañca nayo yesaṃ sammāpaṭipattiavirodhena tivaggatthassa vasena vattati bimbisāramahārājādīnaṃ viya, tesaṃ vasena vutto. Na yesaṃ kesañci vasenāti daṭṭhabbaṃ.
અથો સીદતિ સઞ્ઞુત્તન્તિ યદિ ઇધલોકે સુપસંહિતં દિટ્ઠધમ્મિકં અત્થં પરિગ્ગહેત્વા ઠિતં. વજ્જે કિચ્ચં નિરત્થકન્તિ સમ્પરાયિકત્થરહિતં અનત્થુપસંહિતં કિચ્ચં સચેપિ વિસ્સજ્જેય્ય પરિચ્ચજેય્ય. ન તં કિચ્ચન્તિ મઞ્ઞિત્વા, અપ્પમત્તો વિચક્ખણોતિ સતિઅવિપ્પવાસેન અપ્પમત્તો વિચારણપઞ્ઞાસમ્ભવેન વિચક્ખણો અનત્થુપસંહિતં, તં કિચ્ચં મયા ન કાતબ્બન્તિ મઞ્ઞિત્વા વિવજ્જેય્ય.
Atho sīdati saññuttanti yadi idhaloke supasaṃhitaṃ diṭṭhadhammikaṃ atthaṃ pariggahetvā ṭhitaṃ. Vajje kiccaṃ niratthakanti samparāyikattharahitaṃ anatthupasaṃhitaṃ kiccaṃ sacepi vissajjeyya pariccajeyya. Na taṃ kiccanti maññitvā, appamatto vicakkhaṇoti satiavippavāsena appamatto vicāraṇapaññāsambhavena vicakkhaṇo anatthupasaṃhitaṃ, taṃ kiccaṃ mayā na kātabbanti maññitvā vivajjeyya.
વિવજ્જેત્વા પન યઞ્ચ અત્થેન સઞ્ઞુત્તં, યા ચ ધમ્મગતા રતિ. તં સમાદાય વત્તેથાતિ યંકિઞ્ચિ દિટ્ઠધમ્મિકસમ્પરાયિકપ્પભેદેન અત્થેન હિતેન સંયુત્તં તદુભયહિતાવહં, યા ચ અધિકુસલધમ્મગતા સમથવિપસ્સનાસહિતા રતિ, તદુભયં સમ્મા આદિયિત્વા પરિગ્ગહં કત્વા વત્તેય્ય. ‘‘સબ્બં રતિં ધમ્મરતિ જિનાતી’’તિ (ધ॰ પ॰ ૩૫૪) વચનતો સા હિ એકંસેન ઉત્તમત્થસ્સ પાપનતો ઉત્તમા રતિ નામ.
Vivajjetvā pana yañca atthena saññuttaṃ, yā ca dhammagatā rati. Taṃ samādāya vattethāti yaṃkiñci diṭṭhadhammikasamparāyikappabhedena atthena hitena saṃyuttaṃ tadubhayahitāvahaṃ, yā ca adhikusaladhammagatā samathavipassanāsahitā rati, tadubhayaṃ sammā ādiyitvā pariggahaṃ katvā vatteyya. ‘‘Sabbaṃ ratiṃ dhammarati jinātī’’ti (dha. pa. 354) vacanato sā hi ekaṃsena uttamatthassa pāpanato uttamā rati nāma.
યં પન કામરતિસંયુત્તં કિચ્ચં નિરત્થકન્તિ વુત્તં, તસ્સા અનત્થુપસંહિતભાવં દસ્સેતું ‘‘ઉચ્ચાવચેહી’’તિઆદિ વુત્તં. તત્થ ઉચ્ચાવચેહીતિ મહન્તેહિ ચેવ ખુદ્દકેહિ ચ. ઉપાયેહીતિ નયેહિ. પરેસમભિજિગીસતીતિ પરેસં સન્તકં આહરિતું ઇચ્છતિ, પરે વા સબ્બથા હાપેતિ, જિનાપેતિ પરં હન્ત્વા, વધિત્વા અથ સોચયિત્વા, આલોપતિ સાહસા યો પરેસં. ઇદં વુત્તં હોતિ – યો પુગ્ગલો કામહેતુ પરે હનન્તો, ઘાતેન્તો, સોચેન્તો સન્ધિચ્છેદસન્ધિરુહનપસય્હાવહારાદીહિ નાનુપાયેહિ પરેસં સન્તકં હરિતું વાયમન્તો સાહસાકારં કરોતિ, આલોપતિ, જિગીસતિ સાપતેય્યવસેન પરે હાપેતિ, તસ્સ તં કિચ્ચં કામરતિસન્નિસ્સિતં અનત્થુપસંહિતં એકન્તનિહીનન્તિ. એતેન તપ્પટિપક્ખતો ધમ્મગતાય રતિયા એકંસતો ઉત્તમભાવંયેવ વિભાવેતિ.
Yaṃ pana kāmaratisaṃyuttaṃ kiccaṃ niratthakanti vuttaṃ, tassā anatthupasaṃhitabhāvaṃ dassetuṃ ‘‘uccāvacehī’’tiādi vuttaṃ. Tattha uccāvacehīti mahantehi ceva khuddakehi ca. Upāyehīti nayehi. Paresamabhijigīsatīti paresaṃ santakaṃ āharituṃ icchati, pare vā sabbathā hāpeti, jināpeti paraṃ hantvā, vadhitvā atha socayitvā, ālopati sāhasā yo paresaṃ. Idaṃ vuttaṃ hoti – yo puggalo kāmahetu pare hananto, ghātento, socento sandhicchedasandhiruhanapasayhāvahārādīhi nānupāyehi paresaṃ santakaṃ harituṃ vāyamanto sāhasākāraṃ karoti, ālopati, jigīsati sāpateyyavasena pare hāpeti, tassa taṃ kiccaṃ kāmaratisannissitaṃ anatthupasaṃhitaṃ ekantanihīnanti. Etena tappaṭipakkhato dhammagatāya ratiyā ekaṃsato uttamabhāvaṃyeva vibhāveti.
ઇદાનિ યં ‘‘તેસમાવરણં કાતું યો સક્કોતી’’તિ ઇન્દ્રિયાનં આવરણં વુત્તં, તં ઉપાયેન સહ વિભાવેન્તો ‘‘તચ્છન્તો આણિયા આણિં , નિહન્તિ બલવા યથા’’તિ આહ. યથા બલવા કાયબલેન, ઞાણબલેન ચ સમન્નાગતો તચ્છકો રુક્ખદણ્ડગતં આણિં નીહરિતુકામો તતો બલવતિં આણિં કોટેન્તો તતો નીહરતિ, તથા કુસલો ભિક્ખુ ચક્ખાદીનિ ઇન્દ્રિયાનિ વિપસ્સનાબલેન નિહન્તુકામો ઇન્દ્રિયેહિ એવ નિહન્તિ.
Idāni yaṃ ‘‘tesamāvaraṇaṃ kātuṃ yo sakkotī’’ti indriyānaṃ āvaraṇaṃ vuttaṃ, taṃ upāyena saha vibhāvento ‘‘tacchanto āṇiyā āṇiṃ, nihanti balavā yathā’’ti āha. Yathā balavā kāyabalena, ñāṇabalena ca samannāgato tacchako rukkhadaṇḍagataṃ āṇiṃ nīharitukāmo tato balavatiṃ āṇiṃ koṭento tato nīharati, tathā kusalo bhikkhu cakkhādīni indriyāni vipassanābalena nihantukāmo indriyehi eva nihanti.
કતમેહિ પનાતિ આહ ‘‘સદ્ધ’’ન્તિઆદિ. તસ્સત્થો – અધિમોક્ખલક્ખણં સદ્ધં, પગ્ગહલક્ખણં વીરિયં, અવિક્ખેપલક્ખણં સમાધિં, ઉપટ્ઠાનલક્ખણં સતિં, દસ્સનલક્ખણં પઞ્ઞન્તિ ઇમાનિપિ વિમુત્તિપરિપાચકાનિ પઞ્ચિન્દ્રિયાનિ ભાવેન્તો વડ્ઢેન્તો એતેહિ પઞ્ચહિ ઇન્દ્રિયેહિ ચક્ખાદીનિ પઞ્ચિન્દ્રિયાનિ અનુનયપટિઘાદિકિલેસુપ્પત્તિયા દ્વારભાવવિહનેન હન્ત્વા, અરિયમગ્ગેન તદુપનિસ્સયે કિલેસે સમુચ્છિન્દિત્વા, તતો એવ અનીઘો નિદ્દુક્ખો બ્રાહ્મણો અનુપાદિસેસપરિનિબ્બાનમેવ યાતિ ઉપગચ્છતીતિ.
Katamehi panāti āha ‘‘saddha’’ntiādi. Tassattho – adhimokkhalakkhaṇaṃ saddhaṃ, paggahalakkhaṇaṃ vīriyaṃ, avikkhepalakkhaṇaṃ samādhiṃ, upaṭṭhānalakkhaṇaṃ satiṃ, dassanalakkhaṇaṃ paññanti imānipi vimuttiparipācakāni pañcindriyāni bhāvento vaḍḍhento etehi pañcahi indriyehi cakkhādīni pañcindriyāni anunayapaṭighādikilesuppattiyā dvārabhāvavihanena hantvā, ariyamaggena tadupanissaye kilese samucchinditvā, tato eva anīgho niddukkho brāhmaṇo anupādisesaparinibbānameva yāti upagacchatīti.
સો અત્થવાતિ સો યથાવુત્તો બ્રાહ્મણો ઉત્તમત્થેન સમન્નાગતત્તા અત્થવા, તં સમ્પાપકે ધમ્મે ઠિતત્તા ધમ્મટ્ઠો. સબ્બેન સબ્બં અનવસેસેન વિધિના અનવસેસં બુદ્ધસ્સ ભગવતો વાક્યભૂતં અનુસાસનિં કત્વા યથાનુસિટ્ઠં પટિપજ્જિત્વા ઠિતો. તતો એવ સો નરો ઉત્તમપુરિસો નિબ્બાનસુખઞ્ચ એધતિ, બ્રૂહેતિ, વડ્ઢેતીતિ.
So atthavāti so yathāvutto brāhmaṇo uttamatthena samannāgatattā atthavā, taṃ sampāpake dhamme ṭhitattā dhammaṭṭho. Sabbena sabbaṃ anavasesena vidhinā anavasesaṃ buddhassa bhagavato vākyabhūtaṃ anusāsaniṃ katvā yathānusiṭṭhaṃ paṭipajjitvā ṭhito. Tato eva so naro uttamapuriso nibbānasukhañca edhati, brūheti, vaḍḍhetīti.
એવં થેરેન અત્તનો ચિન્તિતાકારવિભાવનાવસેન પટિપત્તિયા પકાસિતત્તા ઇદમેવ ચસ્સ અઞ્ઞાબ્યાકરણં દટ્ઠબ્બં.
Evaṃ therena attano cintitākāravibhāvanāvasena paṭipattiyā pakāsitattā idameva cassa aññābyākaraṇaṃ daṭṭhabbaṃ.
પારાપરિયત્થેરગાથાવણ્ણના નિટ્ઠિતા.
Pārāpariyattheragāthāvaṇṇanā niṭṭhitā.
Related texts:
તિપિટક (મૂલ) • Tipiṭaka (Mūla) / સુત્તપિટક • Suttapiṭaka / ખુદ્દકનિકાય • Khuddakanikāya / થેરગાથાપાળિ • Theragāthāpāḷi / ૨. પારાપરિયત્થેરગાથા • 2. Pārāpariyattheragāthā