Library / Tipiṭaka / તિપિટક • Tipiṭaka / ઉદાન-અટ્ઠકથા • Udāna-aṭṭhakathā

    ૧. બોધિવગ્ગો

    1. Bodhivaggo

    ૧. પઠમબોધિસુત્તવણ્ણના

    1. Paṭhamabodhisuttavaṇṇanā

    ૧. યં પનેત્થ ‘‘એવં મે સુત’’ન્તિઆદિકં નિદાનં, તત્થ એવન્તિ નિપાતપદં. મેતિઆદીનિ નામપદાનિ. ઉરુવેલાયં વિહરતીતિ એત્થ વીતિ ઉપસગ્ગપદં, હરતીતિ આખ્યાતપદન્તિ ઇમિનાવ નયેન સબ્બત્થ પદવિભાગો વેદિતબ્બો.

    1. Yaṃ panettha ‘‘evaṃ me suta’’ntiādikaṃ nidānaṃ, tattha evanti nipātapadaṃ. Metiādīni nāmapadāni. Uruvelāyaṃ viharatīti ettha vīti upasaggapadaṃ, haratīti ākhyātapadanti imināva nayena sabbattha padavibhāgo veditabbo.

    અત્થતો પન એવંસદ્દો તાવ ઉપમૂપદેસસમ્પહંસનગરહણવચનસમ્પટિગ્ગહાકાર- નિદસ્સનાવધારણપુચ્છાઇદમત્થપરિમાણાદિ અનેકત્થપ્પભેદો. તથા હેસ ‘‘એવં જાતેન મચ્ચેન, કત્તબ્બં કુસલં બહુ’’ન્તિ એવમાદીસુ (ધ॰ પ॰ ૫૩) ઉપમાયં આગતો. ‘‘એવં તે અભિક્કમિતબ્બં, એવં તે પટિક્કમિતબ્બ’’ન્તિઆદીસુ (અ॰ નિ॰ ૪.૧૨૨) ઉપદેસે. ‘‘એવમેતં ભગવા, એવમેતં સુગતા’’તિઆદીસુ (અ॰ નિ॰ ૩.૬૬) સમ્પહંસને. ‘‘એવમેવં પનાયં વસલી યસ્મિં વા તસ્મિં વા તસ્સ મુણ્ડકસ્સ સમણકસ્સ વણ્ણં ભાસતી’’તિઆદીસુ (સં॰ નિ॰ ૧.૧૮૭) ગરહણે. ‘‘એવં, ભન્તેતિ ખો તે ભિક્ખૂ ભગવતો પચ્ચસ્સોસુ’’ન્તિઆદીસુ (દી॰ નિ॰ ૨.૩; મ॰ નિ॰ ૧.૧) વચનસમ્પટિગ્ગહે. ‘‘એવં બ્યા ખો અહં, ભન્તે, ભગવતા ધમ્મં દેસિતં આજાનામી’’તિઆદીસુ (મ॰ નિ॰ ૧.૩૯૮) આકારે. ‘‘એહિ ત્વં, માણવક, યેન સમણો આનન્દો તેનુપસઙ્કમ, ઉપસઙ્કમિત્વા મમ વચનેન સમણં આનન્દં અપ્પાબાધં અપ્પાતઙ્કં લહુટ્ઠાનં બલં ફાસુવિહારં પુચ્છ ‘સુભો માણવો તોદેય્યપુત્તો ભવન્તં આનન્દં અપ્પાબાધં અપ્પાતઙ્કં લહુટ્ઠાનં બલં ફાસુવિહારં પુચ્છતી’તિ, એવઞ્ચ વદેહિ ‘સાધુ કિર ભવં આનન્દો યેન સુભસ્સ માણવસ્સ તોદેય્યપુત્તસ્સ નિવેસનં, તેનુપસઙ્કમતુ અનુકમ્પં ઉપાદાયા’તિ’’આદીસુ (દી॰ નિ॰ ૧.૪૪૫) નિદસ્સને. ‘‘‘તં કિં મઞ્ઞથ, કાલામા, ઇમે ધમ્મા કુસલા વા અકુસલા વા’તિ? ‘અકુસલા, ભન્તે’. ‘સાવજ્જા વા અનવજ્જા વા’તિ? ‘સાવજ્જા, ભન્તે’. ‘વિઞ્ઞૂગરહિતા વા વિઞ્ઞુપ્પસત્થા વા’તિ? ‘વિઞ્ઞૂગરહિતા, ભન્તે’. ‘સમત્તા સમાદિન્ના અહિતાય દુક્ખાય સંવત્તન્તિ, નો’વા? ‘કથં વો એત્થ હોતી’તિ? ‘સમત્તા, ભન્તે, સમાદિન્ના અહિતાય દુક્ખાય સંવત્તન્તિ, એવં નો એત્થ હોતીતિ’’’આદીસુ (અ॰ નિ॰ ૩.૬૬) અવધારણે. ‘‘એવમેતે સુન્હાતા સુવિલિત્તા કપ્પિતકેસમસ્સૂ આમુત્તમાલાભરણા’’તિઆદીસુ (દી॰ નિ॰ ૧.૨૮૬) પુચ્છાયં. ‘‘એવંગતાનિ પુથુસિપ્પાયતનાનિ (દી॰ નિ॰ ૧.૧૮૨), એવંવિધો એવમાકારો’’તિઆદીસુ ઇદંસદ્દસ્સ અત્થે. ગતસદ્દો હિ પકારપરિયાયો, તથા વિધાકારસદ્દા. તથા હિ વિધયુત્તગતસદ્દે લોકિયા પકારત્થે વદન્તિ. ‘‘એવં લહુપરિવત્તં એવમાયુપરિયન્તો’’તિઆદીસુ (અ॰ નિ॰ ૧.૪૮) પરિમાણે.

    Atthato pana evaṃsaddo tāva upamūpadesasampahaṃsanagarahaṇavacanasampaṭiggahākāra- nidassanāvadhāraṇapucchāidamatthaparimāṇādi anekatthappabhedo. Tathā hesa ‘‘evaṃ jātena maccena, kattabbaṃ kusalaṃ bahu’’nti evamādīsu (dha. pa. 53) upamāyaṃ āgato. ‘‘Evaṃ te abhikkamitabbaṃ, evaṃ te paṭikkamitabba’’ntiādīsu (a. ni. 4.122) upadese. ‘‘Evametaṃ bhagavā, evametaṃ sugatā’’tiādīsu (a. ni. 3.66) sampahaṃsane. ‘‘Evamevaṃ panāyaṃ vasalī yasmiṃ vā tasmiṃ vā tassa muṇḍakassa samaṇakassa vaṇṇaṃ bhāsatī’’tiādīsu (saṃ. ni. 1.187) garahaṇe. ‘‘Evaṃ, bhanteti kho te bhikkhū bhagavato paccassosu’’ntiādīsu (dī. ni. 2.3; ma. ni. 1.1) vacanasampaṭiggahe. ‘‘Evaṃ byā kho ahaṃ, bhante, bhagavatā dhammaṃ desitaṃ ājānāmī’’tiādīsu (ma. ni. 1.398) ākāre. ‘‘Ehi tvaṃ, māṇavaka, yena samaṇo ānando tenupasaṅkama, upasaṅkamitvā mama vacanena samaṇaṃ ānandaṃ appābādhaṃ appātaṅkaṃ lahuṭṭhānaṃ balaṃ phāsuvihāraṃ puccha ‘subho māṇavo todeyyaputto bhavantaṃ ānandaṃ appābādhaṃ appātaṅkaṃ lahuṭṭhānaṃ balaṃ phāsuvihāraṃ pucchatī’ti, evañca vadehi ‘sādhu kira bhavaṃ ānando yena subhassa māṇavassa todeyyaputtassa nivesanaṃ, tenupasaṅkamatu anukampaṃ upādāyā’ti’’ādīsu (dī. ni. 1.445) nidassane. ‘‘‘Taṃ kiṃ maññatha, kālāmā, ime dhammā kusalā vā akusalā vā’ti? ‘Akusalā, bhante’. ‘Sāvajjā vā anavajjā vā’ti? ‘Sāvajjā, bhante’. ‘Viññūgarahitā vā viññuppasatthā vā’ti? ‘Viññūgarahitā, bhante’. ‘Samattā samādinnā ahitāya dukkhāya saṃvattanti, no’vā? ‘Kathaṃ vo ettha hotī’ti? ‘Samattā, bhante, samādinnā ahitāya dukkhāya saṃvattanti, evaṃ no ettha hotīti’’’ādīsu (a. ni. 3.66) avadhāraṇe. ‘‘Evamete sunhātā suvilittā kappitakesamassū āmuttamālābharaṇā’’tiādīsu (dī. ni. 1.286) pucchāyaṃ. ‘‘Evaṃgatāni puthusippāyatanāni (dī. ni. 1.182), evaṃvidho evamākāro’’tiādīsu idaṃsaddassa atthe. Gatasaddo hi pakārapariyāyo, tathā vidhākārasaddā. Tathā hi vidhayuttagatasadde lokiyā pakāratthe vadanti. ‘‘Evaṃ lahuparivattaṃ evamāyupariyanto’’tiādīsu (a. ni. 1.48) parimāṇe.

    નનુ ચ ‘‘એવં વિતક્કિતં નો તુમ્હેહિ, એવમાયુપરિયન્તો’’તિ ચેત્થ એવંસદ્દેન પુચ્છનાકારપરિમાણાકારાનં વુત્તત્તા આકારત્થો એવ એવંસદ્દોતિ. ન, વિસેસસબ્ભાવતો. આકારમત્તવાચકો હેત્થ એવંસદ્દો આકારત્થોતિ અધિપ્પેતો. ‘‘એવં બ્યા ખો’’તિઆદીસુ પન આકારવિસેસવચનો. આકારવિસેસવાચિનો ચેતે એવંસદ્દા પુચ્છનાકારપરિમાણાકારાનં વાચકત્તા. એવઞ્ચ કત્વા ‘‘એવં જાતેન મચ્ચેના’’તિઆદીનિ ઉપમાનઉદાહરણાનિ યુજ્જન્તિ. તત્થ હિ –

    Nanu ca ‘‘evaṃ vitakkitaṃ no tumhehi, evamāyupariyanto’’ti cettha evaṃsaddena pucchanākāraparimāṇākārānaṃ vuttattā ākārattho eva evaṃsaddoti. Na, visesasabbhāvato. Ākāramattavācako hettha evaṃsaddo ākāratthoti adhippeto. ‘‘Evaṃ byā kho’’tiādīsu pana ākāravisesavacano. Ākāravisesavācino cete evaṃsaddā pucchanākāraparimāṇākārānaṃ vācakattā. Evañca katvā ‘‘evaṃ jātena maccenā’’tiādīni upamānaudāharaṇāni yujjanti. Tattha hi –

    ‘‘યથાપિ પુપ્ફરાસિમ્હા, કયિરા માલાગુણે બહૂ;

    ‘‘Yathāpi puppharāsimhā, kayirā mālāguṇe bahū;

    એવં જાતેન મચ્ચેન, કત્તબ્બં કુસલં બહુ’’ન્તિ. –

    Evaṃ jātena maccena, kattabbaṃ kusalaṃ bahu’’nti. –

    એત્થ પુપ્ફરાસિટ્ઠાનીયતો મનુસ્સુપ્પત્તિ સપ્પુરિસૂપનિસ્સયસદ્ધમ્મસ્સવનયોનિસોમનસિકારભોગસમ્પત્તિઆદિતો દાનાદિપુઞ્ઞકિરિયાહેતુસમુદાયતો સોભાસુગન્ધતાદિગુણવિસેસયોગતો માલાગુણસદિસિયો બહુકા પુઞ્ઞકિરિયા મરિતબ્બસભાવતાય મચ્ચેન કત્તબ્બાતિ અભેદતાય પુપ્ફરાસિ માલાગુણા ચ ઉપમા, તેસં ઉપમાનાકારો યથાસદ્દેન અનિયમતો વુત્તો. પુન એવંસદ્દેન નિયમનવસેન વુત્તો. સો પન ઉપમાકારો નિયમિયમાનો અત્થતો ઉપમા એવ હોતીતિ વુત્તં ‘‘ઉપમાયં આગતો’’તિ.

    Ettha puppharāsiṭṭhānīyato manussuppatti sappurisūpanissayasaddhammassavanayonisomanasikārabhogasampattiādito dānādipuññakiriyāhetusamudāyato sobhāsugandhatādiguṇavisesayogato mālāguṇasadisiyo bahukā puññakiriyā maritabbasabhāvatāya maccena kattabbāti abhedatāya puppharāsi mālāguṇā ca upamā, tesaṃ upamānākāro yathāsaddena aniyamato vutto. Puna evaṃsaddena niyamanavasena vutto. So pana upamākāro niyamiyamāno atthato upamā eva hotīti vuttaṃ ‘‘upamāyaṃ āgato’’ti.

    તથા ‘‘એવં ઇમિના આકારેન અભિક્કમિતબ્બ’’ન્તિઆદિના ઉપદિસિયમાનાય સમણસારુપ્પાય આકપ્પસમ્પત્તિયા યો તત્થ ઉપદેસાકારો, સો અત્થતો ઉપદેસોયેવાતિ વુત્તં – ‘‘એવં તે અભિક્કમિતબ્બં, એવં તે પટિક્કમિતબ્બન્તિઆદીસુ ઉપદેસે’’તિ.

    Tathā ‘‘evaṃ iminā ākārena abhikkamitabba’’ntiādinā upadisiyamānāya samaṇasāruppāya ākappasampattiyā yo tattha upadesākāro, so atthato upadesoyevāti vuttaṃ – ‘‘evaṃ te abhikkamitabbaṃ, evaṃ te paṭikkamitabbantiādīsu upadese’’ti.

    ‘‘એવમેતં ભગવા, એવમેતં સુગતા’’તિ એત્થ ભગવતા યથાવુત્તમત્થં અવિપરીતતો જાનન્તેહિ કતં યં તત્થ વિજ્જમાનગુણાનં પકારેહિ હંસનં ઉદગ્ગતાકરણં સમ્પહંસનં, સો તત્થ પહંસનાકારોતિ વુત્તનયેન યોજેતબ્બં.

    ‘‘Evametaṃ bhagavā, evametaṃ sugatā’’ti ettha bhagavatā yathāvuttamatthaṃ aviparītato jānantehi kataṃ yaṃ tattha vijjamānaguṇānaṃ pakārehi haṃsanaṃ udaggatākaraṇaṃ sampahaṃsanaṃ, so tattha pahaṃsanākāroti vuttanayena yojetabbaṃ.

    ‘‘એવમેવં પનાય’’ન્તિ એત્થ ગરહણાકારોતિ વુત્તનયેન યોજેતબ્બં. સો ચ ગરહણાકારો ‘‘વસલી’’તિઆદિખુંસનસદ્દસન્નિધાનતો ઇધ એવંસદ્દેન પકાસિતોતિ વિઞ્ઞાયતિ. યથા ચેત્થ, એવં ઉપમાકારાદયોપિ ઉપમાદિવસેન વુત્તાનં પુપ્ફરાસિઆદિસદ્દાનં સન્નિધાનતો વુત્તાતિ વેદિતબ્બં.

    ‘‘Evamevaṃ panāya’’nti ettha garahaṇākāroti vuttanayena yojetabbaṃ. So ca garahaṇākāro ‘‘vasalī’’tiādikhuṃsanasaddasannidhānato idha evaṃsaddena pakāsitoti viññāyati. Yathā cettha, evaṃ upamākārādayopi upamādivasena vuttānaṃ puppharāsiādisaddānaṃ sannidhānato vuttāti veditabbaṃ.

    ‘‘એવં નો’’તિ એત્થાપિ તેસં યથાવુત્તધમ્માનં અહિતદુક્ખાવહભાવેન સન્નિટ્ઠાનજનનત્થં અનુમતિગ્ગહણવસેન ‘‘નો વા કથં વો એત્થ હોતી’’તિ પુચ્છાય કતાય ‘‘એવં નો એત્થ હોતી’’તિ વુત્તત્તા તદાકારસન્નિટ્ઠાનં એવંસદ્દેન આવિકતં. સો પન તેસં ધમ્માનં અહિતાય દુક્ખાય સંવત્તનાકારો નિયમિયમાનો અવધારણત્થો હોતીતિ વુત્તં – ‘‘એવં નો એત્થ હોતીતિઆદીસુ અવધારણે’’તિ.

    ‘‘Evaṃ no’’ti etthāpi tesaṃ yathāvuttadhammānaṃ ahitadukkhāvahabhāvena sanniṭṭhānajananatthaṃ anumatiggahaṇavasena ‘‘no vā kathaṃ vo ettha hotī’’ti pucchāya katāya ‘‘evaṃ no ettha hotī’’ti vuttattā tadākārasanniṭṭhānaṃ evaṃsaddena āvikataṃ. So pana tesaṃ dhammānaṃ ahitāya dukkhāya saṃvattanākāro niyamiyamāno avadhāraṇattho hotīti vuttaṃ – ‘‘evaṃ no ettha hotītiādīsu avadhāraṇe’’ti.

    ‘‘એવઞ્ચ વદેહી’’તિ યથાહં વદામિ એવં સમણં આનન્દં વદેહીતિ વદનાકારો ઇદાનિ વત્તબ્બો એવંસદ્દેન નિદસ્સીયતીતિ ‘‘નિદસ્સનત્થો’’તિ વુત્તં.

    ‘‘Evañca vadehī’’ti yathāhaṃ vadāmi evaṃ samaṇaṃ ānandaṃ vadehīti vadanākāro idāni vattabbo evaṃsaddena nidassīyatīti ‘‘nidassanattho’’ti vuttaṃ.

    એવમાકારવિસેસવાચીનમ્પિ એતેસં એવંસદ્દાનં ઉપમાદિવિસેસત્થવુત્તિતાય ઉપમાદિઅત્થતા વુત્તા. ‘‘એવં, ભન્તે’’તિ પન ધમ્મસ્સ સાધુકં સવનમનસિકારે નિયોજિતેહિ ભિક્ખૂહિ તત્થ પતિટ્ઠિતભાવસ્સ પટિજાનનવસેન વુત્તત્તા તત્થ એવંસદ્દો વચનસમ્પટિગ્ગહત્થો. તેન એવં, ભન્તેતિ સાધુ, ભન્તે, સુટ્ઠુ, ભન્તેતિ વુત્તં હોતિ. સ્વાયમિધ આકારનિદસ્સનાવધારણેસુ દટ્ઠબ્બો.

    Evamākāravisesavācīnampi etesaṃ evaṃsaddānaṃ upamādivisesatthavuttitāya upamādiatthatā vuttā. ‘‘Evaṃ, bhante’’ti pana dhammassa sādhukaṃ savanamanasikāre niyojitehi bhikkhūhi tattha patiṭṭhitabhāvassa paṭijānanavasena vuttattā tattha evaṃsaddo vacanasampaṭiggahattho. Tena evaṃ, bhanteti sādhu, bhante, suṭṭhu, bhanteti vuttaṃ hoti. Svāyamidha ākāranidassanāvadhāraṇesu daṭṭhabbo.

    તત્થ આકારત્થેન એવંસદ્દેન એતમત્થં દીપેતિ – નાનાનયનિપુણમનેકજ્ઝાસયસમુટ્ઠાનં અત્થબ્યઞ્જનસમ્પન્નં વિવિધપાટિહારિયં ધમ્મત્થદેસનાપટિવેધગમ્ભીરં સબ્બસત્તાનં સકસકભાસાનુરૂપતો સોતપથમાગચ્છન્તં તસ્સ ભગવતો વચનં સબ્બપ્પકારેન કો સમત્થો વિઞ્ઞાતું, સબ્બથામેન પન સોતુકામતં જનેત્વાપિ એવં મે સુતં, મયાપિ એકેનાકારેન સુતન્તિ.

    Tattha ākāratthena evaṃsaddena etamatthaṃ dīpeti – nānānayanipuṇamanekajjhāsayasamuṭṭhānaṃ atthabyañjanasampannaṃ vividhapāṭihāriyaṃ dhammatthadesanāpaṭivedhagambhīraṃ sabbasattānaṃ sakasakabhāsānurūpato sotapathamāgacchantaṃ tassa bhagavato vacanaṃ sabbappakārena ko samattho viññātuṃ, sabbathāmena pana sotukāmataṃ janetvāpi evaṃ me sutaṃ, mayāpi ekenākārena sutanti.

    એત્થ ચ એકત્તનાનત્તઅબ્યાપારએવંધમ્મતાસઙ્ખાતા નન્દિયાવત્તતિપુક્ખલસીહવિક્કીળિતદિસાલોચનઅઙ્કુસસઙ્ખાતા ચ અસ્સાદાદિવિસયાદિભેદેન નાનાવિધા નયા નાનાનયા. નયા વા પાળિગતિયો, તા ચ પઞ્ઞત્તિઅનુપઞ્ઞત્તાદિવસેન સંકિલેસભાગિયાદિલોકિયાદિતદુભયવોમિસ્સકાદિવસેન કુસલાદિવસેન ખન્ધાદિવસેન, સઙ્ગહાદિવસેન, સમયવિમુત્તાદિવસેન, ઠપનાદિવસેન , કુસલમૂલાદિવસેન, તિકપટ્ઠાનાદિવસેન ચ નાનપ્પકારાતિ નાનાનયા, તેહિ નિપુણં સણ્હં સુખુમન્તિ નાનાનયનિપુણં.

    Ettha ca ekattanānattaabyāpāraevaṃdhammatāsaṅkhātā nandiyāvattatipukkhalasīhavikkīḷitadisālocanaaṅkusasaṅkhātā ca assādādivisayādibhedena nānāvidhā nayā nānānayā. Nayā vā pāḷigatiyo, tā ca paññattianupaññattādivasena saṃkilesabhāgiyādilokiyāditadubhayavomissakādivasena kusalādivasena khandhādivasena, saṅgahādivasena, samayavimuttādivasena, ṭhapanādivasena , kusalamūlādivasena, tikapaṭṭhānādivasena ca nānappakārāti nānānayā, tehi nipuṇaṃ saṇhaṃ sukhumanti nānānayanipuṇaṃ.

    આસયોવ અજ્ઝાસયો, સો ચ સસ્સતાદિભેદેન અપ્પરજક્ખતાદિભેદેન ચ અનેકવિધો. અત્તજ્ઝાસયાદિકો એવ વા અનેકો અજ્ઝાસયો અનેકજ્ઝાસયો. સો સમુટ્ઠાનં ઉપ્પત્તિહેતુ એતસ્સાતિ અનેકજ્ઝાસયસમુટ્ઠાનં.

    Āsayova ajjhāsayo, so ca sassatādibhedena apparajakkhatādibhedena ca anekavidho. Attajjhāsayādiko eva vā aneko ajjhāsayo anekajjhāsayo. So samuṭṭhānaṃ uppattihetu etassāti anekajjhāsayasamuṭṭhānaṃ.

    સીલાદિઅત્થસમ્પત્તિયા તબ્બિભાવનબ્યઞ્જનસમ્પત્તિયા સઙ્કાસનપકાસનવિવરણવિભજનઉત્તાનીકરણપઞ્ઞત્તિવસેન છહિ અત્થપદેહિ અક્ખરપદબ્યઞ્જનાકારનિરુત્તિનિદ્દેસવસેન છહિ બ્યઞ્જનપદેહિ ચ સમન્નાગતત્તા અત્થબ્યઞ્જનસમ્પન્નં.

    Sīlādiatthasampattiyā tabbibhāvanabyañjanasampattiyā saṅkāsanapakāsanavivaraṇavibhajanauttānīkaraṇapaññattivasena chahi atthapadehi akkharapadabyañjanākāraniruttiniddesavasena chahi byañjanapadehi ca samannāgatattā atthabyañjanasampannaṃ.

    ઇદ્ધિઆદેસનાનુસાસનીભેદેન તેસુ ચ એકેકસ્સ વિસયાદિભેદેન વિવિધં બહુવિધં વા પાટિહારિયં એતસ્સાતિ વિવિધપાટિહારિયં. તત્થ પટિપક્ખહરણતો રાગાદિકિલેસાપનયનતો પાટિહારિયન્તિ અત્થે સતિ ભગવતો ન પટિપક્ખા રાગાદયો સન્તિ યે હરિતબ્બા, પુથુજ્જનાનમ્પિ વિગતૂપક્કિલેસે અટ્ઠગુણસમન્નાગતે ચિત્તે હતપટિપક્ખે ઇદ્ધિવિધં પવત્તતિ, તસ્મા તત્થ પવત્તવોહારેન ચ ન સક્કા ઇધ પાટિહારિયન્તિ વત્તું. સચે પન મહાકારુણિકસ્સ ભગવતો વેનેય્યગતા ચ કિલેસા પટિપક્ખા, તેસં હરણતો પાટિહારિયન્તિ વુત્તં, એવં સતિ યુત્તમેતં. અથ વા ભગવતો ચેવ સાસનસ્સ ચ પટિપક્ખા તિત્થિયા, તેસં હરણતો પાટિહારિયં. તે હિ દિટ્ઠિહરણવસેન દિટ્ઠિપ્પકાસને અસમત્થભાવેન ચ ઇદ્ધિઆદેસનાનુસાસનીહિ હરિતા અપનીતા હોન્તિ. પટીતિ વા અયં સદ્દો પચ્છાતિ એતસ્સ અત્થં બોધેતિ ‘‘તસ્મિં પટિપવિટ્ઠમ્હિ, અઞ્ઞો આગઞ્છિ બ્રાહ્મણો’’તિઆદીસુ (ચૂળનિ॰ પારાયનવગ્ગ, વત્થુગાથા ૪) વિય. તસ્મા સમાહિતે ચિત્તે વિગતૂપક્કિલેસે કતકિચ્ચેન પચ્છા હરિતબ્બં પવત્તેતબ્બન્તિ પટિહારિયં. અત્તનો વા ઉપક્કિલેસેસુ ચતુત્થજ્ઝાનમગ્ગેહિ હરિતેસુ પચ્છા હરણં પટિહારિયં. ઇદ્ધિઆદેસનાનુસાસનિયો વિગતૂપક્કિલેસેન કતકિચ્ચેન સત્તહિતત્થં પુન પવત્તેતબ્બા, હરિતેસુ ચ અત્તનો ઉપક્કિલેસેસુ પરસત્તાનં ઉપક્કિલેસહરણાનિ હોન્તીતિ પટિહારિયાનિ ભવન્તિ. પટિહારિયમેવ પાટિહારિયં, પટિહારિયે વા ઇદ્ધિઆદેસનાનુસાસનીસમુદાયે ભવં એકેકં પાટિહારિયન્તિ વુચ્ચતિ. પટિહારિયં વા ચતુત્થજ્ઝાનં મગ્ગો ચ પટિપક્ખહરણતો. તત્થ જાતં નિમિત્તભૂતતો તતો વા આગતન્તિ પાટિહારિયન્તિ અત્થો વેદિતબ્બો.

    Iddhiādesanānusāsanībhedena tesu ca ekekassa visayādibhedena vividhaṃ bahuvidhaṃ vā pāṭihāriyaṃ etassāti vividhapāṭihāriyaṃ. Tattha paṭipakkhaharaṇato rāgādikilesāpanayanato pāṭihāriyanti atthe sati bhagavato na paṭipakkhā rāgādayo santi ye haritabbā, puthujjanānampi vigatūpakkilese aṭṭhaguṇasamannāgate citte hatapaṭipakkhe iddhividhaṃ pavattati, tasmā tattha pavattavohārena ca na sakkā idha pāṭihāriyanti vattuṃ. Sace pana mahākāruṇikassa bhagavato veneyyagatā ca kilesā paṭipakkhā, tesaṃ haraṇato pāṭihāriyanti vuttaṃ, evaṃ sati yuttametaṃ. Atha vā bhagavato ceva sāsanassa ca paṭipakkhā titthiyā, tesaṃ haraṇato pāṭihāriyaṃ. Te hi diṭṭhiharaṇavasena diṭṭhippakāsane asamatthabhāvena ca iddhiādesanānusāsanīhi haritā apanītā honti. Paṭīti vā ayaṃ saddo pacchāti etassa atthaṃ bodheti ‘‘tasmiṃ paṭipaviṭṭhamhi, añño āgañchi brāhmaṇo’’tiādīsu (cūḷani. pārāyanavagga, vatthugāthā 4) viya. Tasmā samāhite citte vigatūpakkilese katakiccena pacchā haritabbaṃ pavattetabbanti paṭihāriyaṃ. Attano vā upakkilesesu catutthajjhānamaggehi haritesu pacchā haraṇaṃ paṭihāriyaṃ. Iddhiādesanānusāsaniyo vigatūpakkilesena katakiccena sattahitatthaṃ puna pavattetabbā, haritesu ca attano upakkilesesu parasattānaṃ upakkilesaharaṇāni hontīti paṭihāriyāni bhavanti. Paṭihāriyameva pāṭihāriyaṃ, paṭihāriye vā iddhiādesanānusāsanīsamudāye bhavaṃ ekekaṃ pāṭihāriyanti vuccati. Paṭihāriyaṃ vā catutthajjhānaṃ maggo ca paṭipakkhaharaṇato. Tattha jātaṃ nimittabhūtato tato vā āgatanti pāṭihāriyanti attho veditabbo.

    યસ્મા પન તન્તિઅત્થદેસના તબ્બોહારાભિસમયસઙ્ખાતા હેતુહેતુફલતદુભયપઞ્ઞત્તિપટિવેધસઙ્ખાતા વા ધમ્મત્થદેસનાપટિવેધા ગમ્ભીરા, સસાદીહિ વિય મહાસમુદ્દો અનુપચિતકુસલસમ્ભારેહિ અલબ્ભનેય્યપ્પતિટ્ઠા દુપ્પરિયોગાહા ચ, તસ્મા તેહિ ચતૂહિ ગમ્ભીરભાવેહિ યુત્તન્તિ ભગવતો વચનં ધમ્મત્થદેસનાપટિવેધગમ્ભીરં.

    Yasmā pana tantiatthadesanā tabbohārābhisamayasaṅkhātā hetuhetuphalatadubhayapaññattipaṭivedhasaṅkhātā vā dhammatthadesanāpaṭivedhā gambhīrā, sasādīhi viya mahāsamuddo anupacitakusalasambhārehi alabbhaneyyappatiṭṭhā duppariyogāhā ca, tasmā tehi catūhi gambhīrabhāvehi yuttanti bhagavato vacanaṃ dhammatthadesanāpaṭivedhagambhīraṃ.

    એકો એવ ભગવતો ધમ્મદેસનાઘોસો, એકસ્મિં ખણે પવત્તમાનો નાનાભાસાનં સત્તાનં અત્તનો અત્તનો ભાસાવસેન અપુબ્બં અચરિમં ગહણૂપગો હોતિ. અચિન્તેય્યો હિ બુદ્ધાનં બુદ્ધાનુભાવોતિ સબ્બસત્તાનં સકસકભાસાનુરૂપતો સોતપથં આગચ્છતીતિ વેદિતબ્બં.

    Eko eva bhagavato dhammadesanāghoso, ekasmiṃ khaṇe pavattamāno nānābhāsānaṃ sattānaṃ attano attano bhāsāvasena apubbaṃ acarimaṃ gahaṇūpago hoti. Acinteyyo hi buddhānaṃ buddhānubhāvoti sabbasattānaṃ sakasakabhāsānurūpato sotapathaṃ āgacchatīti veditabbaṃ.

    નિદસ્સનત્થેન ‘‘નાહં સયમ્ભૂ, ન મયા ઇદં સચ્છિકત’’ન્તિ અત્તાનં પરિમોચેન્તો ‘‘એવં મે સુતં, મયાપિ એવં સુત’’ન્તિ ઇદાનિ વત્તબ્બં સકલં સુત્તં નિદસ્સેતિ.

    Nidassanatthena ‘‘nāhaṃ sayambhū, na mayā idaṃ sacchikata’’nti attānaṃ parimocento ‘‘evaṃ me sutaṃ, mayāpi evaṃ suta’’nti idāni vattabbaṃ sakalaṃ suttaṃ nidasseti.

    અવધારણત્થેન ‘‘એતદગ્ગં, ભિક્ખવે, મમ સાવકાનં ભિક્ખૂનં બહુસ્સુતાનં યદિદં આનન્દો, ગતિમન્તાનં, સતિમન્તાનં, ધિતિમન્તાનં, ઉપટ્ઠાકાનં યદિદં આનન્દો’’તિ (અ॰ નિ॰ ૧.૨૧૯-૨૨૩) એવં ભગવતા, ‘‘આયસ્મા આનન્દો અત્થકુસલો, ધમ્મકુસલો, બ્યઞ્જનકુસલો, નિરુત્તિકુસલો, પુબ્બાપરકુસલો’’તિ (અ॰ નિ॰ ૫.૧૬૯) એવં ધમ્મસેનાપતિના ચ પસત્થભાવાનુરૂપં અત્તનો ધારણબલં દસ્સેન્તો સત્તાનં સોતુકામતં જનેતિ. ‘‘એવં મે સુતં, તઞ્ચ ખો અત્થતો વા બ્યઞ્જનતો વા અનૂનમનધિકં, એવમેવ ન અઞ્ઞથા દટ્ઠબ્બ’’ન્તિ. અઞ્ઞથાતિ ભગવતો સમ્મુખા સુતાકારતો અઞ્ઞથા ન પન ભગવતા દેસિતાકારતો. અચિન્તેય્યાનુભાવા હિ ભગવતો દેસના, સા નેવ સબ્બાકારેન સક્કા વિઞ્ઞાતુન્તિ વુત્તોવાયમત્થો. સુતાકારાવિરુજ્ઝનમેવ હિ ધારણબલં.

    Avadhāraṇatthena ‘‘etadaggaṃ, bhikkhave, mama sāvakānaṃ bhikkhūnaṃ bahussutānaṃ yadidaṃ ānando, gatimantānaṃ, satimantānaṃ, dhitimantānaṃ, upaṭṭhākānaṃ yadidaṃ ānando’’ti (a. ni. 1.219-223) evaṃ bhagavatā, ‘‘āyasmā ānando atthakusalo, dhammakusalo, byañjanakusalo, niruttikusalo, pubbāparakusalo’’ti (a. ni. 5.169) evaṃ dhammasenāpatinā ca pasatthabhāvānurūpaṃ attano dhāraṇabalaṃ dassento sattānaṃ sotukāmataṃ janeti. ‘‘Evaṃ me sutaṃ, tañca kho atthato vā byañjanato vā anūnamanadhikaṃ, evameva na aññathā daṭṭhabba’’nti. Aññathāti bhagavato sammukhā sutākārato aññathā na pana bhagavatā desitākārato. Acinteyyānubhāvā hi bhagavato desanā, sā neva sabbākārena sakkā viññātunti vuttovāyamattho. Sutākārāvirujjhanameva hi dhāraṇabalaṃ.

    મેસદ્દો તીસુ અત્થેસુ દિસ્સતિ. તથા હિસ્સ ‘‘ગાથાભિગીતં મે અભોજનેય્ય’’ન્તિઆદીસુ (સં॰ નિ॰ ૧.૧૯૪; સુ॰ નિ॰ ૮૧) મયાતિ અત્થો. ‘‘સાધુ મે, ભન્તે, ભગવા સંખિત્તેન ધમ્મં દેસેતૂ’’તિઆદીસુ (સં॰ નિ॰ ૪.૮૮; ૫.૩૮૨; અ॰ નિ॰ ૪.૨૫૭) મય્હન્તિ અત્થો. ‘‘ધમ્મદાયાદા મે, ભિક્ખવે, ભવથા’’તિઆદીસુ (મ॰ નિ॰ ૧.૨૯) મમાતિ અત્થો. ઇધ પન ‘‘મયા સુતં, મમ સુત’’ન્તિ ચ અત્થદ્વયે યુજ્જતિ.

    Mesaddo tīsu atthesu dissati. Tathā hissa ‘‘gāthābhigītaṃ me abhojaneyya’’ntiādīsu (saṃ. ni. 1.194; su. ni. 81) mayāti attho. ‘‘Sādhu me, bhante, bhagavā saṃkhittena dhammaṃ desetū’’tiādīsu (saṃ. ni. 4.88; 5.382; a. ni. 4.257) mayhanti attho. ‘‘Dhammadāyādā me, bhikkhave, bhavathā’’tiādīsu (ma. ni. 1.29) mamāti attho. Idha pana ‘‘mayā sutaṃ, mama suta’’nti ca atthadvaye yujjati.

    એત્થ ચ યો પરો ન હોતિ, સો અત્તાતિ એવં વત્તબ્બે નિયકજ્ઝત્તસઙ્ખાતે સસન્તાને વત્તનતો તિવિધોપિ મેસદ્દો કિઞ્ચાપિ એકસ્મિંયેવ અત્થે દિસ્સતિ, કરણસમ્પદાનાદિવિસેસસઙ્ખાતો પન વિઞ્ઞાયતેવાયં અત્થભેદોતિ ‘‘મે-સદ્દો તીસુ અત્થેસુ દિસ્સતી’’તિ વુત્તોતિ દટ્ઠબ્બં.

    Ettha ca yo paro na hoti, so attāti evaṃ vattabbe niyakajjhattasaṅkhāte sasantāne vattanato tividhopi mesaddo kiñcāpi ekasmiṃyeva atthe dissati, karaṇasampadānādivisesasaṅkhāto pana viññāyatevāyaṃ atthabhedoti ‘‘me-saddo tīsu atthesu dissatī’’ti vuttoti daṭṭhabbaṃ.

    સુતન્તિ અયં સુતસદ્દો સઉપસગ્ગો અનુપસગ્ગો ચ ગમનવિસ્સુતકિલિન્નૂપચિતાનુયોગસોતવિઞ્ઞેય્ય સોતદ્વારાનુસાર વિઞ્ઞાતાદિઅનેકત્થપ્પભેદો. કિઞ્ચાપિ હિ ઉપસગ્ગો કિરિયં વિસેસેતિ, જોતકભાવતો પન સતિપિ તસ્મિં સુતસદ્દો એવ તં તમત્થં વદતીતિ અનુપસગ્ગસ્સ સુતસદ્દસ્સ અત્થુદ્ધારે સઉપસગ્ગસ્સ ગહણં ન વિરુજ્ઝતિ.

    Sutanti ayaṃ sutasaddo saupasaggo anupasaggo ca gamanavissutakilinnūpacitānuyogasotaviññeyya sotadvārānusāra viññātādianekatthappabhedo. Kiñcāpi hi upasaggo kiriyaṃ viseseti, jotakabhāvato pana satipi tasmiṃ sutasaddo eva taṃ tamatthaṃ vadatīti anupasaggassa sutasaddassa atthuddhāre saupasaggassa gahaṇaṃ na virujjhati.

    તત્થ ‘‘સેનાય પસુતો’’તિઆદીસુ ગચ્છન્તોતિ અત્થો. ‘‘સુતધમ્મસ્સ પસ્સતો’’તિઆદીસુ (ઉદા॰ ૧૧) વિસ્સુતધમ્મસ્સાતિ અત્થો. ‘‘અવસ્સુતા અવસ્સુતસ્સા’’તિઆદીસુ (પાચિ॰ ૬૫૭) કિલેસેન કિલિન્ના કિલિન્નસ્સાતિ અત્થો. ‘‘તુમ્હેહિ પુઞ્ઞં પસુતં અનપ્પક’’ન્તિઆદીસુ (ખુ॰ પા॰ ૭.૧૨) ઉપચિતન્તિ અત્થો. ‘‘યે ઝાનપ્પસુતા ધીરા’’તિઆદીસુ (ધ॰ પ॰ ૧૮૧) ઝાનાનુયુત્તાતિ અત્થો. ‘‘દિટ્ઠં સુતં મુત’’ન્તિઆદીસુ (મ॰ નિ॰ ૧.૨૪૧) સોતવિઞ્ઞેય્યન્તિ અત્થો. ‘‘સુતધરો સુતસન્નિચયો’’તિઆદીસુ (મ॰ નિ॰ ૧.૩૩૯) સોતદ્વારાનુસારવિઞ્ઞાતધરોતિ અત્થો. ઇધ પનસ્સ ‘‘સોતદ્વારાનુસારેન ઉપધારિત’’ન્તિ વા ‘‘ઉપધારણ’’ન્તિ વા અત્થો. મે-સદ્દસ્સ હિ મયાતિ અત્થે સતિ ‘‘એવં મયા સુતં સોતદ્વારાનુસારેન ઉપધારિત’’ન્તિ યુજ્જતિ. મમાતિ અત્થે સતિ ‘‘એવં મમ સુતં સોતદ્વારાનુસારેન ઉપધારણ’’ન્તિ યુજ્જતિ.

    Tattha ‘‘senāya pasuto’’tiādīsu gacchantoti attho. ‘‘Sutadhammassa passato’’tiādīsu (udā. 11) vissutadhammassāti attho. ‘‘Avassutā avassutassā’’tiādīsu (pāci. 657) kilesena kilinnā kilinnassāti attho. ‘‘Tumhehi puññaṃ pasutaṃ anappaka’’ntiādīsu (khu. pā. 7.12) upacitanti attho. ‘‘Ye jhānappasutā dhīrā’’tiādīsu (dha. pa. 181) jhānānuyuttāti attho. ‘‘Diṭṭhaṃ sutaṃ muta’’ntiādīsu (ma. ni. 1.241) sotaviññeyyanti attho. ‘‘Sutadharo sutasannicayo’’tiādīsu (ma. ni. 1.339) sotadvārānusāraviññātadharoti attho. Idha panassa ‘‘sotadvārānusārena upadhārita’’nti vā ‘‘upadhāraṇa’’nti vā attho. Me-saddassa hi mayāti atthe sati ‘‘evaṃ mayā sutaṃ sotadvārānusārena upadhārita’’nti yujjati. Mamāti atthe sati ‘‘evaṃ mama sutaṃ sotadvārānusārena upadhāraṇa’’nti yujjati.

    એવમેતેસુ તીસુ પદેસુ યસ્મા સુતસદ્દસન્નિધાને પયુત્તેન એવંસદ્દેન સવનકિરિયાજોતકેન ભવિતબ્બં, તસ્મા એવન્તિ સોતવિઞ્ઞાણસમ્પટિચ્છનાદિસોતદ્વારિકવિઞ્ઞાણાનન્તરં ઉપ્પન્નમનોદ્વારિકવિઞ્ઞાણકિચ્ચનિદસ્સનં. મેતિ વુત્તવિઞ્ઞાણસમઙ્ગીપુગ્ગલનિદસ્સનં. સબ્બાનિ હિ વાક્યાનિ એવકારત્થસહિતાનિયેવ અવધારણફલત્તા તેસં. સુતન્તિ અસ્સવનભાવપ્પટિક્ખેપતો અનૂનાનધિકાવિપરીતગ્ગહણનિદસ્સનં. યથા હિ સુતં સુતમેવાતિ વત્તબ્બતં અરહતિ તથા તં સમ્મા સુતં અનૂનગ્ગહણં અનધિકગ્ગહણં અવિપરીતગ્ગહણઞ્ચ હોતીતિ. અથ વા સદ્દન્તરત્થાપોહનવસેન સદ્દો અત્થં વદતીતિ એતસ્મિં પક્ખે યસ્મા સુતન્તિ એતસ્સ અસુતં ન હોતીતિ અયમત્થો વુત્તો, તસ્મા સુતન્તિ અસ્સવનભાવપ્પટિક્ખેપતો અનૂનાનધિકાવિપરીતગ્ગહણનિદસ્સનં. ઇદં વુત્તં હોતિ – એવં મે સુતં, ન મયા ઇદં દિટ્ઠં, ન સયમ્ભૂઞાણેન સચ્છિકતં, ન અઞ્ઞથા વા ઉપલદ્ધં. અપિ ચ સુતંવ, તઞ્ચ ખો સમ્મદેવાતિ. અવધારણત્થે વા એવંસદ્દે અયમત્થયોજના, તદપેક્ખસ્સ સુતસદ્દસ્સ નિયમત્થો સમ્ભવતીતિ તદપેક્ખસ્સ સુતસદ્દસ્સ અસ્સવનભાવપ્પટિક્ખેપો અનૂનાનધિકાવિપરીતગ્ગહણનિદસ્સનતા ચ વેદિતબ્બા. ઇતિ સવનહેતુસવનવિસેસવસેનપિ સુતસદ્દસ્સ અત્થયોજના કતાતિ દટ્ઠબ્બં.

    Evametesu tīsu padesu yasmā sutasaddasannidhāne payuttena evaṃsaddena savanakiriyājotakena bhavitabbaṃ, tasmā evanti sotaviññāṇasampaṭicchanādisotadvārikaviññāṇānantaraṃ uppannamanodvārikaviññāṇakiccanidassanaṃ. Meti vuttaviññāṇasamaṅgīpuggalanidassanaṃ. Sabbāni hi vākyāni evakāratthasahitāniyeva avadhāraṇaphalattā tesaṃ. Sutanti assavanabhāvappaṭikkhepato anūnānadhikāviparītaggahaṇanidassanaṃ. Yathā hi sutaṃ sutamevāti vattabbataṃ arahati tathā taṃ sammā sutaṃ anūnaggahaṇaṃ anadhikaggahaṇaṃ aviparītaggahaṇañca hotīti. Atha vā saddantaratthāpohanavasena saddo atthaṃ vadatīti etasmiṃ pakkhe yasmā sutanti etassa asutaṃ na hotīti ayamattho vutto, tasmā sutanti assavanabhāvappaṭikkhepato anūnānadhikāviparītaggahaṇanidassanaṃ. Idaṃ vuttaṃ hoti – evaṃ me sutaṃ, na mayā idaṃ diṭṭhaṃ, na sayambhūñāṇena sacchikataṃ, na aññathā vā upaladdhaṃ. Api ca sutaṃva, tañca kho sammadevāti. Avadhāraṇatthe vā evaṃsadde ayamatthayojanā, tadapekkhassa sutasaddassa niyamattho sambhavatīti tadapekkhassa sutasaddassa assavanabhāvappaṭikkhepo anūnānadhikāviparītaggahaṇanidassanatā ca veditabbā. Iti savanahetusavanavisesavasenapi sutasaddassa atthayojanā katāti daṭṭhabbaṃ.

    તથા એવન્તિ તસ્સા સોતદ્વારાનુસારેન પવત્તાય વિઞ્ઞાણવીથિયા નાનત્થબ્યઞ્જનગ્ગહણતો નાનપ્પકારેન આરમ્મણે પવત્તિભાવપ્પકાસનં આકારત્થો એવંસદ્દોતિ કરિત્વા. મેતિ અત્તપ્પકાસનં. સુતન્તિ ધમ્મપ્પકાસનં યથાવુત્તાય વિઞ્ઞાણવીથિયા પરિયત્તિધમ્મારમ્મણત્તા. અયઞ્હેત્થ સઙ્ખેપો – નાનપ્પકારેન આરમ્મણે પવત્તાય વિઞ્ઞાણવીથિયા કરણભૂતાય મયા ન અઞ્ઞં કતં, ઇદં પન કતં, અયં ધમ્મો સુતોતિ.

    Tathā evanti tassā sotadvārānusārena pavattāya viññāṇavīthiyā nānatthabyañjanaggahaṇato nānappakārena ārammaṇe pavattibhāvappakāsanaṃ ākārattho evaṃsaddoti karitvā. Meti attappakāsanaṃ. Sutanti dhammappakāsanaṃ yathāvuttāya viññāṇavīthiyā pariyattidhammārammaṇattā. Ayañhettha saṅkhepo – nānappakārena ārammaṇe pavattāya viññāṇavīthiyā karaṇabhūtāya mayā na aññaṃ kataṃ, idaṃ pana kataṃ, ayaṃ dhammo sutoti.

    તથા એવન્તિ નિદસ્સિતબ્બપ્પકાસનં નિદસ્સનત્થો એવંસદ્દોતિ કત્વા નિદસ્સેતબ્બસ્સ નિદ્દિસિતબ્બભાવતો. તસ્મા એવંસદ્દેન સકલમ્પિ સુત્તં પચ્ચામટ્ઠન્તિ વેદિતબ્બં. મેતિ પુગ્ગલપ્પકાસનં. સુતન્તિ પુગ્ગલકિચ્ચપ્પકાસનં. સુતસદ્દેન હિ લબ્ભમાના સવનકિરિયા સવનવિઞ્ઞાણપ્પબન્ધપ્પટિબદ્ધા, તત્થ ચ પુગ્ગલવોહારો, ન ચ પુગ્ગલવોહારરહિતે ધમ્મપ્પબન્ધે સવનકિરિયા લબ્ભતિ. તસ્સાયં સઙ્ખેપત્થો – યં સુત્તં નિદ્દિસિસ્સામિ, તં મયા એવં સુતન્તિ.

    Tathā evanti nidassitabbappakāsanaṃ nidassanattho evaṃsaddoti katvā nidassetabbassa niddisitabbabhāvato. Tasmā evaṃsaddena sakalampi suttaṃ paccāmaṭṭhanti veditabbaṃ. Meti puggalappakāsanaṃ. Sutanti puggalakiccappakāsanaṃ. Sutasaddena hi labbhamānā savanakiriyā savanaviññāṇappabandhappaṭibaddhā, tattha ca puggalavohāro, na ca puggalavohārarahite dhammappabandhe savanakiriyā labbhati. Tassāyaṃ saṅkhepattho – yaṃ suttaṃ niddisissāmi, taṃ mayā evaṃ sutanti.

    તથા એવન્તિ યસ્સ ચિત્તસન્તાનસ્સ નાનારમ્મણપ્પવત્તિયા નાનત્થબ્યઞ્જનગ્ગહણં હોતિ, તસ્સ નાનાકારનિદ્દેસો આકારત્થો એવ એવંસદ્દોતિ કત્વા. એવન્તિ હિ અયમાકારપઞ્ઞત્તિ ધમ્માનં તં તં પવત્તિઆકારં ઉપાદાય પઞ્ઞપેતબ્બસભાવત્તા. મેતિ કત્તુનિદ્દેસો. સુતન્તિ વિસયનિદ્દેસો, સોતબ્બો હિ ધમ્મો સવનકિરિયાકત્તુપુગ્ગલસ્સ સવનકિરિયાવસેન પવત્તિટ્ઠાનં હોતિ. એત્તાવતા નાનપ્પકારેન પવત્તેન ચિત્તસન્તાનેન તંસમઙ્ગિનો કત્તુ વિસયે ગહણસન્નિટ્ઠાનં દસ્સિતં હોતિ.

    Tathā evanti yassa cittasantānassa nānārammaṇappavattiyā nānatthabyañjanaggahaṇaṃ hoti, tassa nānākāraniddeso ākārattho eva evaṃsaddoti katvā. Evanti hi ayamākārapaññatti dhammānaṃ taṃ taṃ pavattiākāraṃ upādāya paññapetabbasabhāvattā. Meti kattuniddeso. Sutanti visayaniddeso, sotabbo hi dhammo savanakiriyākattupuggalassa savanakiriyāvasena pavattiṭṭhānaṃ hoti. Ettāvatā nānappakārena pavattena cittasantānena taṃsamaṅgino kattu visaye gahaṇasanniṭṭhānaṃ dassitaṃ hoti.

    અથ વા એવન્તિ પુગ્ગલકિચ્ચનિદ્દેસો, સુતાનઞ્હિ ધમ્માનં ગહિતાકારસ્સ નિદસ્સનસ્સ અવધારણસ્સ વા પકાસનસભાવેન એવંસદ્દેન તદાકારાદિધારણસ્સ પુગ્ગલવોહારુપાદાનધમ્મબ્યાપારભાવતો પુગ્ગલકિચ્ચંનામ નિદ્દિટ્ઠં હોતીતિ. સુતન્તિ વિઞ્ઞાણકિચ્ચનિદ્દેસો, પુગ્ગલવાદિનોપિ હિ સવનકિરિયા વિઞ્ઞાણનિરપેક્ખા ન હોતીતિ. મેતિ ઉભયકિચ્ચયુત્તપુગ્ગલનિદ્દેસો. મેતિ હિ સદ્દપ્પવત્તિ એકન્તેનેવ સત્તવિસેસવિસયા વિઞ્ઞાણકિચ્ચઞ્ચ તત્થેવ સમોદહિતબ્બન્તિ. અયં પનેત્થ સઙ્ખેપો – મયા સવનકિચ્ચવિઞ્ઞાણસમઙ્ગિના પુગ્ગલેન વિઞ્ઞાણવસેન લદ્ધસવનકિચ્ચવોહારેન સુતન્તિ.

    Atha vā evanti puggalakiccaniddeso, sutānañhi dhammānaṃ gahitākārassa nidassanassa avadhāraṇassa vā pakāsanasabhāvena evaṃsaddena tadākārādidhāraṇassa puggalavohārupādānadhammabyāpārabhāvato puggalakiccaṃnāma niddiṭṭhaṃ hotīti. Sutanti viññāṇakiccaniddeso, puggalavādinopi hi savanakiriyā viññāṇanirapekkhā na hotīti. Meti ubhayakiccayuttapuggalaniddeso. Meti hi saddappavatti ekanteneva sattavisesavisayā viññāṇakiccañca tattheva samodahitabbanti. Ayaṃ panettha saṅkhepo – mayā savanakiccaviññāṇasamaṅginā puggalena viññāṇavasena laddhasavanakiccavohārena sutanti.

    તથા એવન્તિ ચ મેતિ ચ સચ્ચિકટ્ઠપરમત્થવસેન અવિજ્જમાનપઞ્ઞત્તિ. સબ્બસ્સ હિ સદ્દાધિગમનીયસ્સ અત્થસ્સ પઞ્ઞત્તિમુખેનેવ પટિપજ્જિતબ્બત્તા સબ્બપઞ્ઞત્તીનઞ્ચ વિજ્જમાનાદીસુ છસુ પઞ્ઞત્તીસુ અવરોધો, તસ્મા યો માયામરીચિઆદયો વિય અભૂતત્થો અનુસ્સવાદીહિ ગહેતબ્બો વિય અનુત્તમત્થોપિ ન હોતિ. સો રૂપસદ્દાદિકો રુપ્પનાનુભવનાદિકો ચ પરમત્થસભાવો સચ્ચિકટ્ઠપરમત્થવસેન વિજ્જતિ. યો પન એવન્તિ ચ મેતિ ચ વુચ્ચમાનો આકારત્થો, સો અપરમત્થસભાવો સચ્ચિકટ્ઠપરમત્થવસેન અનુપલબ્ભમાનો અવિજ્જમાનપઞ્ઞત્તિ નામ. તસ્મા કિઞ્હેત્થ તં પરમત્થતો અત્થિ, યં એવન્તિ વા મેતિ વા નિદ્દેસં લભેથ? સુતન્તિ વિજ્જમાનપઞ્ઞત્તિ, યઞ્હિ તં એત્થ સોતેન ઉપલદ્ધં, તં પરમત્થતો વિજ્જમાનન્તિ.

    Tathā evanti ca meti ca saccikaṭṭhaparamatthavasena avijjamānapaññatti. Sabbassa hi saddādhigamanīyassa atthassa paññattimukheneva paṭipajjitabbattā sabbapaññattīnañca vijjamānādīsu chasu paññattīsu avarodho, tasmā yo māyāmarīciādayo viya abhūtattho anussavādīhi gahetabbo viya anuttamatthopi na hoti. So rūpasaddādiko ruppanānubhavanādiko ca paramatthasabhāvo saccikaṭṭhaparamatthavasena vijjati. Yo pana evanti ca meti ca vuccamāno ākārattho, so aparamatthasabhāvo saccikaṭṭhaparamatthavasena anupalabbhamāno avijjamānapaññatti nāma. Tasmā kiñhettha taṃ paramatthato atthi, yaṃ evanti vā meti vā niddesaṃ labhetha? Sutanti vijjamānapaññatti, yañhi taṃ ettha sotena upaladdhaṃ, taṃ paramatthato vijjamānanti.

    તથા એવન્તિ સોતપથમાગતે ધમ્મે ઉપાદાય તેસં ઉપધારિતાકારાદીનં પચ્ચામસનવસેન. મેતિ સસન્તતિપરિયાપન્ને ખન્ધે કરણાદિવિસેસવિસિટ્ઠે ઉપાદાય વત્તબ્બતો ઉપાદાપઞ્ઞત્તિ. સુતન્તિ દિટ્ઠાદીનિ ઉપનિધાય વત્તબ્બતો ઉપનિધાપઞ્ઞત્તિ. દિટ્ઠાદિસભાવરહિતે સદ્દાયતને પવત્તમાનોપિ સુતવોહારો દુતિયં તતિયન્તિઆદિકો વિય પઠમાદીનિ, દિટ્ઠમુતવિઞ્ઞાતે અપેક્ખિત્વા સુતન્તિ વિઞ્ઞેય્યત્તા દિટ્ઠાદીનિ ઉપનિધાય વત્તબ્બો હોતિ. અસુતં ન હોતીતિ હિ સુતન્તિ પકાસિતોયમત્થોતિ.

    Tathā evanti sotapathamāgate dhamme upādāya tesaṃ upadhāritākārādīnaṃ paccāmasanavasena. Meti sasantatipariyāpanne khandhe karaṇādivisesavisiṭṭhe upādāya vattabbato upādāpaññatti. Sutanti diṭṭhādīni upanidhāya vattabbato upanidhāpaññatti. Diṭṭhādisabhāvarahite saddāyatane pavattamānopi sutavohāro dutiyaṃ tatiyantiādiko viya paṭhamādīni, diṭṭhamutaviññāte apekkhitvā sutanti viññeyyattā diṭṭhādīni upanidhāya vattabbo hoti. Asutaṃ na hotīti hi sutanti pakāsitoyamatthoti.

    એત્થ ચ એવન્તિવચનેન અસમ્મોહં દીપેતિ. પટિવિદ્ધા હિ અત્તના સુતસ્સ પકારવિસેસા એવન્તિ ઇધ આયસ્મતા આનન્દેન પચ્ચામટ્ઠા, તેનસ્સ અસમ્મોહો દીપિતો હોતિ. ન હિ સમ્મૂળ્હો નાનપ્પકારપટિવેધસમત્થો હોતિ, પચ્ચયાકારવસેન નાનપ્પકારા દુપ્પટિવિદ્ધા ચ સુત્તન્તાતિ દીપિતન્તિ. સુતન્તિવચનેન સુતસ્સ અસમ્મોસં દીપેતિ, સુતાકારસ્સ યાથાવતો દસ્સિયમાનત્તા. યસ્સ હિ સુતં સમ્મુટ્ઠં હોતિ, ન સો કાલન્તરે મયા સુતન્તિ પટિજાનાતિ. ઇચ્ચસ્સ અસમ્મોહેન પઞ્ઞાસિદ્ધિ, સમ્મોહાભાવેન પઞ્ઞાય એવ વા સવનકાલસમ્ભૂતાય તદુત્તરિકાલપઞ્ઞાસિદ્ધિ, તથા અસમ્મોસેન સતિસિદ્ધિ. તત્થ પઞ્ઞાપુબ્બઙ્ગમાય સતિયા બ્યઞ્જનાવધારણસમત્થતા. બ્યઞ્જનાનઞ્હિ પટિવિજ્ઝિતબ્બો આકારો નાતિગમ્ભીરો, યથાસુતં ધારણમેવ તત્થ કરણીયન્તિ સતિયા બ્યાપારો અધિકો, પઞ્ઞા તત્થ ગુણીભૂતા હોતિ પઞ્ઞાય પુબ્બઙ્ગમાતિ કત્વા. સતિપુબ્બઙ્ગમાય પઞ્ઞાય અત્થપ્પટિવેધસમત્થતા. અત્થસ્સ હિ પટિવિજ્ઝિતબ્બો આકારો ગમ્ભીરોતિ પઞ્ઞાય બ્યાપારો અધિકો, સતિ તત્થ ગુણીભૂતાયેવાતિ સતિયા પુબ્બઙ્ગમાયાતિ કત્વા. તદુભયસમત્થતાયોગેન અત્થબ્યઞ્જનસમ્પન્નસ્સ ધમ્મકોસસ્સ અનુપાલનસમત્થતાય ધમ્મભણ્ડાગારિકત્તસિદ્ધિ.

    Ettha ca evantivacanena asammohaṃ dīpeti. Paṭividdhā hi attanā sutassa pakāravisesā evanti idha āyasmatā ānandena paccāmaṭṭhā, tenassa asammoho dīpito hoti. Na hi sammūḷho nānappakārapaṭivedhasamattho hoti, paccayākāravasena nānappakārā duppaṭividdhā ca suttantāti dīpitanti. Sutantivacanena sutassa asammosaṃ dīpeti, sutākārassa yāthāvato dassiyamānattā. Yassa hi sutaṃ sammuṭṭhaṃ hoti, na so kālantare mayā sutanti paṭijānāti. Iccassa asammohena paññāsiddhi, sammohābhāvena paññāya eva vā savanakālasambhūtāya taduttarikālapaññāsiddhi, tathā asammosena satisiddhi. Tattha paññāpubbaṅgamāya satiyā byañjanāvadhāraṇasamatthatā. Byañjanānañhi paṭivijjhitabbo ākāro nātigambhīro, yathāsutaṃ dhāraṇameva tattha karaṇīyanti satiyā byāpāro adhiko, paññā tattha guṇībhūtā hoti paññāya pubbaṅgamāti katvā. Satipubbaṅgamāya paññāya atthappaṭivedhasamatthatā. Atthassa hi paṭivijjhitabbo ākāro gambhīroti paññāya byāpāro adhiko, sati tattha guṇībhūtāyevāti satiyā pubbaṅgamāyāti katvā. Tadubhayasamatthatāyogena atthabyañjanasampannassa dhammakosassa anupālanasamatthatāya dhammabhaṇḍāgārikattasiddhi.

    અપરો નયો – એવન્તિવચનેન યોનિસોમનસિકારં દીપેતિ, તેન ચ વુચ્ચમાનાનં આકારનિદસ્સનાવધારણત્થાનં ઉપરિ વક્ખમાનાનં નાનપ્પકારપ્પટિવેધજોતકાનં અવિપરીતસિદ્ધિ ધમ્મવિસયત્તા. ન હિ અયોનિસો મનસિકરોતો નાનપ્પકારપ્પટિવેધો સમ્ભવતિ. સુતન્તિવચનેન અવિક્ખેપં દીપેતિ, ‘‘પઠમબોધિસુત્તં કત્થ ભાસિત’’ન્તિઆદિપુચ્છાવસેન પકરણપત્તસ્સ વક્ખમાનસ્સ સુત્તસ્સ સવનં સમાધાનમન્તરેન ન સમ્ભવતિ વિક્ખિત્તચિત્તસ્સ સવનાભાવતો. તથા હિ વિક્ખિત્તચિત્તો પુગ્ગલો સબ્બસમ્પત્તિયા વુચ્ચમાનોપિ ‘‘ન મયા સુતં, પુન ભણથા’’તિ ભણતિ. યોનિસોમનસિકારેન ચેત્થ અત્તસમ્માપણિધિં પુબ્બે ચ કતપુઞ્ઞતં સાધેતિ સમ્મા અપ્પણિહિતત્તસ્સ પુબ્બે અકતપુઞ્ઞસ્સ વા તદભાવતો. અવિક્ખેપેન સદ્ધમ્મસ્સવનં સપ્પુરિસૂપનિસ્સયઞ્ચ સાધેતિ અસ્સુતવતો સપ્પુરિસૂપનિસ્સયવિરહિતસ્સ ચ તદભાવતો. ન હિ વિક્ખિત્તો સોતું સક્કોતિ, ન ચ સપ્પુરિસે અનુપનિસ્સયમાનસ્સ સવનં અત્થીતિ.

    Aparo nayo – evantivacanena yonisomanasikāraṃ dīpeti, tena ca vuccamānānaṃ ākāranidassanāvadhāraṇatthānaṃ upari vakkhamānānaṃ nānappakārappaṭivedhajotakānaṃ aviparītasiddhi dhammavisayattā. Na hi ayoniso manasikaroto nānappakārappaṭivedho sambhavati. Sutantivacanena avikkhepaṃ dīpeti, ‘‘paṭhamabodhisuttaṃ kattha bhāsita’’ntiādipucchāvasena pakaraṇapattassa vakkhamānassa suttassa savanaṃ samādhānamantarena na sambhavati vikkhittacittassa savanābhāvato. Tathā hi vikkhittacitto puggalo sabbasampattiyā vuccamānopi ‘‘na mayā sutaṃ, puna bhaṇathā’’ti bhaṇati. Yonisomanasikārena cettha attasammāpaṇidhiṃ pubbe ca katapuññataṃ sādheti sammā appaṇihitattassa pubbe akatapuññassa vā tadabhāvato. Avikkhepena saddhammassavanaṃ sappurisūpanissayañca sādheti assutavato sappurisūpanissayavirahitassa ca tadabhāvato. Na hi vikkhitto sotuṃ sakkoti, na ca sappurise anupanissayamānassa savanaṃ atthīti.

    અપરો નયો – ‘‘યસ્સ ચિત્તસન્તાનસ્સ નાનપ્પકારપ્પવત્તિયા નાનત્થબ્યઞ્જનગ્ગહણં હોતિ, તસ્સ નાનાકારનિદ્દેસો’’તિ વુત્તં. યસ્મા ચ સો ભગવતો વચનસ્સ અત્થબ્યઞ્જનપ્પભેદપરિચ્છેદવસેન સકલસાસનસમ્પત્તિઓગાહનેન નિરવસેસં પરહિતપારિપૂરીકરણભૂતો એવં ભદ્દકો આકારો ન સમ્મા અપ્પણિહિતત્તસ્સ પુબ્બે અકતપુઞ્ઞસ્સ વા હોતિ. તસ્મા એવન્તિ ઇમિના ભદ્દકેન આકારેન પચ્છિમચક્કદ્વયસમ્પત્તિમત્તનો દીપેતિ, સુતન્તિ સવનયોગેન પુરિમચક્કદ્વયસમ્પત્તિં. ન હિ અપ્પતિરૂપે દેસે વસતો સપ્પુરિસૂપનિસ્સયવિરહિતસ્સ ચ સવનં અત્થિ. ઇચ્ચસ્સ પચ્છિમચક્કદ્વયસિદ્ધિયા આસયસુદ્ધિ સિદ્ધા હોતિ. સમ્મા પણિહિતચિત્તો પુબ્બે ચ કતપુઞ્ઞો વિસુદ્ધાસયો હોતિ તદસુદ્ધિહેતૂનં કિલેસાનં દૂરીભાવતો. તથા હિ વુત્તં ‘‘સમ્મા પણિહિતં ચિત્તં, સેય્યસો નં તતો કરે’’તિ (ધ॰ પ॰ ૪૩) ‘‘કતપુઞ્ઞોસિ ત્વં, આનન્દ, પધાનમનુયુઞ્જ, ખિપ્પં હોહિસિ અનાસવો’’તિ (દી॰ નિ॰ ૨.૨૦૭) ચ. પુરિમચક્કદ્વયસિદ્ધિયા પયોગસુદ્ધિ. પતિરૂપદેસવાસેન હિ સપ્પુરિસૂપનિસ્સયેન ચ સાધૂનં દિટ્ઠાનુગતિઆપજ્જનેન પરિસુદ્ધપ્પયોગો હોતિ. તાય ચ આસયસુદ્ધિયા અધિગમબ્યત્તિસિદ્ધિ, પુબ્બેયેવ તણ્હાદિટ્ઠિસંકિલેસાનં વિસોધિતત્તા પયોગસુદ્ધિયા આગમબ્યત્તિસિદ્ધિ. સુપરિસુદ્ધકાયવચીપયોગો હિ વિપ્પટિસારાભાવતો અવિક્ખિત્તચિત્તો પરિયત્તિયં વિસારદો હોતિ. ઇતિ પયોગાસયસુદ્ધસ્સ આગમાધિગમસમ્પન્નસ્સ વચનં અરુણુગ્ગમનં વિય સૂરિયસ્સ ઉદયતો યોનિસોમનસિકારો વિય ચ કુસલકમ્મસ્સ અરહતિ ભગવતો વચનસ્સ પુબ્બઙ્ગમં ભવિતુન્તિ ઠાને નિદાનં ઠપેન્તો એવં મે સુતન્તિઆદિમાહ.

    Aparo nayo – ‘‘yassa cittasantānassa nānappakārappavattiyā nānatthabyañjanaggahaṇaṃ hoti, tassa nānākāraniddeso’’ti vuttaṃ. Yasmā ca so bhagavato vacanassa atthabyañjanappabhedaparicchedavasena sakalasāsanasampattiogāhanena niravasesaṃ parahitapāripūrīkaraṇabhūto evaṃ bhaddako ākāro na sammā appaṇihitattassa pubbe akatapuññassa vā hoti. Tasmā evanti iminā bhaddakena ākārena pacchimacakkadvayasampattimattano dīpeti, sutanti savanayogena purimacakkadvayasampattiṃ. Na hi appatirūpe dese vasato sappurisūpanissayavirahitassa ca savanaṃ atthi. Iccassa pacchimacakkadvayasiddhiyā āsayasuddhi siddhā hoti. Sammā paṇihitacitto pubbe ca katapuñño visuddhāsayo hoti tadasuddhihetūnaṃ kilesānaṃ dūrībhāvato. Tathā hi vuttaṃ ‘‘sammā paṇihitaṃ cittaṃ, seyyaso naṃ tato kare’’ti (dha. pa. 43) ‘‘katapuññosi tvaṃ, ānanda, padhānamanuyuñja, khippaṃ hohisi anāsavo’’ti (dī. ni. 2.207) ca. Purimacakkadvayasiddhiyā payogasuddhi. Patirūpadesavāsena hi sappurisūpanissayena ca sādhūnaṃ diṭṭhānugatiāpajjanena parisuddhappayogo hoti. Tāya ca āsayasuddhiyā adhigamabyattisiddhi, pubbeyeva taṇhādiṭṭhisaṃkilesānaṃ visodhitattā payogasuddhiyā āgamabyattisiddhi. Suparisuddhakāyavacīpayogo hi vippaṭisārābhāvato avikkhittacitto pariyattiyaṃ visārado hoti. Iti payogāsayasuddhassa āgamādhigamasampannassa vacanaṃ aruṇuggamanaṃ viya sūriyassa udayato yonisomanasikāro viya ca kusalakammassa arahati bhagavato vacanassa pubbaṅgamaṃ bhavitunti ṭhāne nidānaṃ ṭhapento evaṃ me sutantiādimāha.

    અપરો નયો – એવન્તિ ઇમિના પુબ્બે વુત્તનયેનેવ નાનપ્પકારપ્પટિવેધદીપકેન વચનેન અત્તનો અત્થપટિભાનપટિસમ્ભિદાસમ્પત્તિસબ્ભાવં દીપેતિ. સુતન્તિ ઇમિના એવંસદ્દસન્નિધાનતો વક્ખમાનાપેક્ખાય વા સોતબ્બભેદપ્પટિવેધદીપકેન ધમ્મનિરુત્તિપટિસમ્ભિદાસમ્પત્તિસબ્ભાવં દીપેતિ. એવન્તિ ચ ઇદં વુત્તનયેનેવ યોનિસોમનસિકારદીપકવચનં ભાસમાનો ‘‘એતે ધમ્મા મયા મનસાનુપેક્ખિતા દિટ્ઠિયા સુપ્પટિવિદ્ધા’’તિ દીપેતિ. પરિયત્તિધમ્મો હિ ‘‘ઇધ સીલં કથિતં, ઇધ સમાધિ, ઇધ પઞ્ઞા, એત્તકા એત્થ અનુસન્ધિયો’’તિઆદિના નયેન મનસા અનુપેક્ખિતો અનુસ્સવાકારપરિવિતક્કસહિતાય ધમ્મનિજ્ઝાનક્ખન્તિભૂતાય ઞાતપરિઞ્ઞાસઙ્ખાતાય વા દિટ્ઠિયા તત્થ તત્થ વુત્તરૂપારૂપધમ્મે ‘‘ઇતિ રૂપં, એત્તકં રૂપ’’ન્તિઆદિના નયેન સુટ્ઠુ વવત્થપેત્વા પટિવિદ્ધો અત્તનો ચ પરેસઞ્ચ હિતસુખાવહો હોતીતિ. સુતન્તિ ઇદં સવનયોગદીપકવચનં ભાસમાનો ‘‘બહૂ મયા ધમ્મા સુતા ધાતા વચસા પરિચિતા’’તિ દીપેતિ. સોતાવધાનપ્પટિબદ્ધા હિ પરિયત્તિધમ્મસ્સ સવનધારણપરિચયા. તદુભયેનપિ ધમ્મસ્સ સ્વાક્ખાતભાવેન, અત્થબ્યઞ્જનપારિપૂરિં દીપેન્તો સવને આદરં જનેતિ. અત્થબ્યઞ્જનપરિપુણ્ણઞ્હિ ધમ્મં આદરેન અસ્સુણન્તો મહતા હિતા પરિબાહિરો હોતીતિ આદરં જનેત્વા સક્કચ્ચં ધમ્મો સોતબ્બો.

    Aparo nayo – evanti iminā pubbe vuttanayeneva nānappakārappaṭivedhadīpakena vacanena attano atthapaṭibhānapaṭisambhidāsampattisabbhāvaṃ dīpeti. Sutanti iminā evaṃsaddasannidhānato vakkhamānāpekkhāya vā sotabbabhedappaṭivedhadīpakena dhammaniruttipaṭisambhidāsampattisabbhāvaṃ dīpeti. Evanti ca idaṃ vuttanayeneva yonisomanasikāradīpakavacanaṃ bhāsamāno ‘‘ete dhammā mayā manasānupekkhitā diṭṭhiyā suppaṭividdhā’’ti dīpeti. Pariyattidhammo hi ‘‘idha sīlaṃ kathitaṃ, idha samādhi, idha paññā, ettakā ettha anusandhiyo’’tiādinā nayena manasā anupekkhito anussavākāraparivitakkasahitāya dhammanijjhānakkhantibhūtāya ñātapariññāsaṅkhātāya vā diṭṭhiyā tattha tattha vuttarūpārūpadhamme ‘‘iti rūpaṃ, ettakaṃ rūpa’’ntiādinā nayena suṭṭhu vavatthapetvā paṭividdho attano ca paresañca hitasukhāvaho hotīti. Sutanti idaṃ savanayogadīpakavacanaṃ bhāsamāno ‘‘bahū mayā dhammā sutā dhātā vacasā paricitā’’ti dīpeti. Sotāvadhānappaṭibaddhā hi pariyattidhammassa savanadhāraṇaparicayā. Tadubhayenapi dhammassa svākkhātabhāvena, atthabyañjanapāripūriṃ dīpento savane ādaraṃ janeti. Atthabyañjanaparipuṇṇañhi dhammaṃ ādarena assuṇanto mahatā hitā paribāhiro hotīti ādaraṃ janetvā sakkaccaṃ dhammo sotabbo.

    ‘‘એવં મે સુત’’ન્તિ ઇમિના પન સકલેન વચનેન આયસ્મા આનન્દો તથાગતપ્પવેદિતં ધમ્મં અત્તનો અદહન્તો અસપ્પુરિસભૂમિં અતિક્કમતિ, સાવકત્તં પટિજાનન્તો સપ્પુરિસભૂમિં ઓક્કમતિ. તથા અસદ્ધમ્મા ચિત્તં વુટ્ઠાપેતિ, સદ્ધમ્મે ચિત્તં પતિટ્ઠાપેતિ. ‘‘કેવલં સુતમેવેતં મયા, તસ્સેવ પન ભગવતો વચન’’ન્તિ દીપેન્તો અત્તાનં પરિમોચેતિ, સત્થારં અપદિસતિ, જિનવચનં અપ્પેતિ, ધમ્મનેત્તિં પતિટ્ઠાપેતિ.

    ‘‘Evaṃme suta’’nti iminā pana sakalena vacanena āyasmā ānando tathāgatappaveditaṃ dhammaṃ attano adahanto asappurisabhūmiṃ atikkamati, sāvakattaṃ paṭijānanto sappurisabhūmiṃ okkamati. Tathā asaddhammā cittaṃ vuṭṭhāpeti, saddhamme cittaṃ patiṭṭhāpeti. ‘‘Kevalaṃ sutamevetaṃ mayā, tasseva pana bhagavato vacana’’nti dīpento attānaṃ parimoceti, satthāraṃ apadisati, jinavacanaṃ appeti, dhammanettiṃ patiṭṭhāpeti.

    અપિચ ‘‘એવં મે સુત’’ન્તિ અત્તના ઉપ્પાદિતભાવં અપ્પટિજાનન્તો પુરિમસ્સવનં વિવરન્તો ‘‘સમ્મુખા પટિગ્ગહિતમિદં મયા તસ્સ ભગવતો ચતુવેસારજ્જવિસારદસ્સ દસબલધરસ્સ આસભટ્ઠાનટ્ઠાયિનો સીહનાદનાદિનો સબ્બસત્તુત્તમસ્સ ધમ્મિસ્સરસ્સ ધમ્મરાજસ્સ ધમ્માધિપતિનો ધમ્મદીપસ્સ ધમ્મસરણસ્સ સદ્ધમ્મવરચક્કવત્તિનો સમ્માસમ્બુદ્ધસ્સ, ન એત્થ અત્થે વા ધમ્મે વા પદે વા બ્યઞ્જને વા કઙ્ખા વા વિમતિ વા કત્તબ્બા’’તિ સબ્બદેવમનુસ્સાનં ઇમસ્મિં ધમ્મે અસ્સદ્ધિયં વિનાસેતિ, સદ્ધાસમ્પદં ઉપ્પાદેતિ. તેનેતં વુચ્ચતિ –

    Apica ‘‘evaṃ me suta’’nti attanā uppāditabhāvaṃ appaṭijānanto purimassavanaṃ vivaranto ‘‘sammukhā paṭiggahitamidaṃ mayā tassa bhagavato catuvesārajjavisāradassa dasabaladharassa āsabhaṭṭhānaṭṭhāyino sīhanādanādino sabbasattuttamassa dhammissarassa dhammarājassa dhammādhipatino dhammadīpassa dhammasaraṇassa saddhammavaracakkavattino sammāsambuddhassa, na ettha atthe vā dhamme vā pade vā byañjane vā kaṅkhā vā vimati vā kattabbā’’ti sabbadevamanussānaṃ imasmiṃ dhamme assaddhiyaṃ vināseti, saddhāsampadaṃ uppādeti. Tenetaṃ vuccati –

    ‘‘વિનાસયતિ અસ્સદ્ધં, સદ્ધં વડ્ઢેતિ સાસને;

    ‘‘Vināsayati assaddhaṃ, saddhaṃ vaḍḍheti sāsane;

    એવં મે સુતમિચ્ચેવં, વદં ગોતમસાવકો’’તિ.

    Evaṃ me sutamiccevaṃ, vadaṃ gotamasāvako’’ti.

    એકન્તિ ગણનપરિચ્છેદનિદ્દેસો. અયઞ્હિ એકસદ્દો અઞ્ઞસેટ્ઠાસહાયસઙ્ખ્યાદીસુ દિસ્સતિ. તથા હિ અયં ‘‘સસ્સતો અત્તા ચ લોકો ચ, ઇદમેવ સચ્ચં મોઘમઞ્ઞન્તિ ઇત્થેકે અભિવદન્તી’’તિઆદીસુ (મ॰ નિ॰ ૩.૨૭; ઉદા॰ ૫૫) અઞ્ઞે દિસ્સતિ. ‘‘ચેતસો એકોદિભાવ’’ન્તિઆદીસુ (પારા॰ ૧૧; દી॰ નિ॰ ૧.૨૨૮) સેટ્ઠે. ‘‘એકો વૂપકટ્ઠો’’તિઆદીસુ (ચૂળવ॰ ૪૪૫; દી॰ નિ॰ ૧.૪૦૫) અસહાયે. ‘‘એકોવ ખો, ભિક્ખવે, ખણો ચ સમયો ચ બ્રહ્મચરિયવાસાયા’’તિઆદીસુ (અ॰ નિ॰ ૮.૨૯) સઙ્ખ્યાયં, ઇધાપિ સઙ્ખ્યાયમેવ દટ્ઠબ્બો. તેન વુત્તં – ‘‘એકન્તિ ગણનપરિચ્છેદનિદ્દેસો’’તિ.

    Ekanti gaṇanaparicchedaniddeso. Ayañhi ekasaddo aññaseṭṭhāsahāyasaṅkhyādīsu dissati. Tathā hi ayaṃ ‘‘sassato attā ca loko ca, idameva saccaṃ moghamaññanti ittheke abhivadantī’’tiādīsu (ma. ni. 3.27; udā. 55) aññe dissati. ‘‘Cetaso ekodibhāva’’ntiādīsu (pārā. 11; dī. ni. 1.228) seṭṭhe. ‘‘Eko vūpakaṭṭho’’tiādīsu (cūḷava. 445; dī. ni. 1.405) asahāye. ‘‘Ekova kho, bhikkhave, khaṇo ca samayo ca brahmacariyavāsāyā’’tiādīsu (a. ni. 8.29) saṅkhyāyaṃ, idhāpi saṅkhyāyameva daṭṭhabbo. Tena vuttaṃ – ‘‘ekanti gaṇanaparicchedaniddeso’’ti.

    સમયન્તિ પરિચ્છિન્નનિદ્દેસો. એકં સમયન્તિ અનિયમિતપરિદીપનં. તત્થ સમયસદ્દો –

    Samayanti paricchinnaniddeso. Ekaṃ samayanti aniyamitaparidīpanaṃ. Tattha samayasaddo –

    ‘‘સમવાયે ખણે કાલે, સમૂહે હેતુદિટ્ઠિસુ;

    ‘‘Samavāye khaṇe kāle, samūhe hetudiṭṭhisu;

    પટિલાભે પહાને ચ, પટિવેધે ચ દિસ્સતિ’’.

    Paṭilābhe pahāne ca, paṭivedhe ca dissati’’.

    તથા હિસ્સ ‘‘અપ્પેવ નામ સ્વેપિ ઉપસઙ્કમેય્યામ કાલઞ્ચ સમયઞ્ચ ઉપાદાયા’’તિ એવમાદીસુ (દી॰ નિ॰ ૧.૪૪૭) સમવાયો અત્થો, યુત્તકાલઞ્ચ પચ્ચયસામગ્ગિઞ્ચ લભિત્વાતિ હિ અધિપ્પાયો, તસ્મા પચ્ચયસમવાયોતિ વેદિતબ્બો . ‘‘એકોવ ખો, ભિક્ખવે, ખણો ચ સમયો ચ બ્રહ્મચરિયવાસાયા’’તિઆદીસુ (અ॰ નિ॰ ૮.૨૯) ખણો, ઓકાસોતિ અત્થો. તથાગતુપ્પાદાદિકો હિ મગ્ગબ્રહ્મચરિયસ્સ ઓકાસો તપ્પચ્ચયપ્પટિલાભહેતુત્તા, ખણો એવ ચ સમયો, યો ખણોતિ ચ સમયોતિ ચ વુચ્ચતિ, સો એકો યેવાતિ હિ અત્થો. ‘‘ઉણ્હસમયો પરિળાહસમયો’’તિઆદીસુ (પાચિ॰ ૩૫૮) કાલો. ‘‘મહાસમયો પવનસ્મિ’’ન્તિઆદીસુ (દી॰ નિ॰ ૨.૩૩૨) સમૂહો. મહાસમયોતિ હિ ભિક્ખૂનં દેવતાનઞ્ચ મહાસન્નિપાતોતિ અત્થો. ‘‘સમયોપિ ખો તે, ભદ્દાલિ, અપ્પટિવિદ્ધો અહોસિ, ભગવા ખો સાવત્થિયં વિહરતિ, ભગવાપિ મં જાનિસ્સતિ ‘ભદ્દાલિ નામ ભિક્ખુ સત્થુસાસને સિક્ખાય ન પરિપૂરકારી’તિ, અયમ્પિ ખો તે, ભદ્દાલિ, સમયો અપ્પટિવિદ્ધો અહોસી’’તિઆદીસુ (મ॰ નિ॰ ૨.૧૩૫) હેતુ. સિક્ખાપદસ્સ કારણઞ્હિ ઇધ સમયોતિ અધિપ્પેતં. ‘‘તેન ખો પન સમયેન ઉગ્ગાહમાનો પરિબ્બાજકો સમણમુણ્ડિકાપુત્તો સમયપ્પવાદકે તિન્દુકાચીરે એકસાલકે મલ્લિકાય આરામે પટિવસતી’’તિઆદીસુ (મ॰ નિ॰ ૨.૨૬૦) દિટ્ઠિ. તત્થ હિ નિસિન્ના તિત્થિયા અત્તનો અત્તનો દિટ્ઠિસઙ્ખાતં સમયં પવદન્તીતિ સો પરિબ્બાજકારામો ‘‘સમયપ્પવાદકો’’તિ વુચ્ચતિ.

    Tathā hissa ‘‘appeva nāma svepi upasaṅkameyyāma kālañca samayañca upādāyā’’ti evamādīsu (dī. ni. 1.447) samavāyo attho, yuttakālañca paccayasāmaggiñca labhitvāti hi adhippāyo, tasmā paccayasamavāyoti veditabbo . ‘‘Ekova kho, bhikkhave, khaṇo ca samayo ca brahmacariyavāsāyā’’tiādīsu (a. ni. 8.29) khaṇo, okāsoti attho. Tathāgatuppādādiko hi maggabrahmacariyassa okāso tappaccayappaṭilābhahetuttā, khaṇo eva ca samayo, yo khaṇoti ca samayoti ca vuccati, so eko yevāti hi attho. ‘‘Uṇhasamayo pariḷāhasamayo’’tiādīsu (pāci. 358) kālo. ‘‘Mahāsamayo pavanasmi’’ntiādīsu (dī. ni. 2.332) samūho. Mahāsamayoti hi bhikkhūnaṃ devatānañca mahāsannipātoti attho. ‘‘Samayopi kho te, bhaddāli, appaṭividdho ahosi, bhagavā kho sāvatthiyaṃ viharati, bhagavāpi maṃ jānissati ‘bhaddāli nāma bhikkhu satthusāsane sikkhāya na paripūrakārī’ti, ayampi kho te, bhaddāli, samayo appaṭividdho ahosī’’tiādīsu (ma. ni. 2.135) hetu. Sikkhāpadassa kāraṇañhi idha samayoti adhippetaṃ. ‘‘Tena kho pana samayena uggāhamāno paribbājako samaṇamuṇḍikāputto samayappavādake tindukācīre ekasālake mallikāya ārāme paṭivasatī’’tiādīsu (ma. ni. 2.260) diṭṭhi. Tattha hi nisinnā titthiyā attano attano diṭṭhisaṅkhātaṃ samayaṃ pavadantīti so paribbājakārāmo ‘‘samayappavādako’’ti vuccati.

    ‘‘દિટ્ઠે ધમ્મે ચ યો અત્થો, યો ચત્થો સમ્પરાયિકો;

    ‘‘Diṭṭhe dhamme ca yo attho, yo cattho samparāyiko;

    અત્થાભિસમયા ધીરો, પણ્ડિતોતિ પવુચ્ચતી’’તિ. (સં॰ નિ॰ ૧.૧૨૯) –

    Atthābhisamayā dhīro, paṇḍitoti pavuccatī’’ti. (saṃ. ni. 1.129) –

    આદીસુ પટિલાભો. અત્થાભિસમયાતિ હિ અત્થસ્સ અધિગમાતિ અત્થો. ‘‘સમ્મા માનાભિસમયા અન્તમકાસિ દુક્ખસ્સા’’તિઆદીસુ (મ॰ નિ॰ ૧.૨૮) પહાનં. અધિકરણં સમયં વૂપસમનં અપગમોતિ અભિસમયો પહાનં. ‘‘દુક્ખસ્સ પીળનટ્ઠો સઙ્ખતટ્ઠો સન્તાપટ્ઠો વિપરિણામટ્ઠો અભિસમયટ્ઠો’’તિઆદીસુ (પટિ॰ મ॰ ૨.૮) પટિવેધો . પટિવેધોતિ હિ અભિસમેતબ્બતો અભિસમયો, અભિસમયોવ અત્થો અભિસમયટ્ઠોતિ પીળનાદીનિ અભિસમેતબ્બભાવેન એકીભાવં ઉપનેત્વા વુત્તાનિ, અભિસમયસ્સ વા પટિવેધસ્સ વિસયભૂતો અત્થો અભિસમયટ્ઠોતિ તાનેવ તથા એકન્તેન વુત્તાનિ. તત્થ પીળનં દુક્ખસચ્ચસ્સ તંસમઙ્ગિનો હિંસનં અવિપ્ફારિકતાકરણં. સન્તાપો દુક્ખદુક્ખતાદિવસેન સન્તપ્પનં પરિદહનં.

    Ādīsu paṭilābho. Atthābhisamayāti hi atthassa adhigamāti attho. ‘‘Sammā mānābhisamayā antamakāsi dukkhassā’’tiādīsu (ma. ni. 1.28) pahānaṃ. Adhikaraṇaṃ samayaṃ vūpasamanaṃ apagamoti abhisamayo pahānaṃ. ‘‘Dukkhassa pīḷanaṭṭho saṅkhataṭṭho santāpaṭṭho vipariṇāmaṭṭho abhisamayaṭṭho’’tiādīsu (paṭi. ma. 2.8) paṭivedho . Paṭivedhoti hi abhisametabbato abhisamayo, abhisamayova attho abhisamayaṭṭhoti pīḷanādīni abhisametabbabhāvena ekībhāvaṃ upanetvā vuttāni, abhisamayassa vā paṭivedhassa visayabhūto attho abhisamayaṭṭhoti tāneva tathā ekantena vuttāni. Tattha pīḷanaṃ dukkhasaccassa taṃsamaṅgino hiṃsanaṃ avipphārikatākaraṇaṃ. Santāpo dukkhadukkhatādivasena santappanaṃ paridahanaṃ.

    એત્થ ચ સહકારીકારણસન્નિજ્ઝં સમેતિ સમવેતીતિ સમવાયો સમયો. સમેતિ સમાગચ્છતિ એત્થ મગ્ગબ્રહ્મચરિયં તદાધારપુગ્ગલેહીતિ ખણો સમયો. સમેતિ એત્થ એતેન વા સંગચ્છતિ સત્તો સભાવધમ્મો વા ઉપ્પાદાદીહિ સહજાતાદીહિ વાતિ કાલો સમયો. ધમ્મપ્પવત્તિમત્તતાય અત્થતો અભૂતોપિ હિ કાલો ધમ્મપ્પવત્તિયા અધિકરણં કરણં વિય ચ કપ્પનામત્તસિદ્ધેનાનુરૂપેન વોહરીયતીતિ. સમં, સહ વા અવયવાનં અયનં પવત્તિ અવટ્ઠાનન્તિ સમૂહો સમયો યથા સમુદાયોતિ. અવયવસહાવટ્ઠાનમેવ હિ સમૂહો. અવસેસપચ્ચયાનં સમાગમે સતિ એતિ ફલમેતસ્મા ઉપ્પજ્જતિ પવત્તતીતિ સમયો હેતુ યથા સમુદયોતિ. સમેતિ સંયોજનભાવતો સમ્બન્ધો એતિ અત્તનો વિસયે પવત્તતિ, દળ્હગ્ગહણભાવતો વા સંયુત્તા અયન્તિ પવત્તન્તિ સત્તા યથાભિનિવેસં એતેનાતિ સમયો દિટ્ઠિ. દિટ્ઠિસંયોજનેન હિ સત્તા અતિવિય બજ્ઝન્તીતિ. સમિતિ સઙ્ગતિ સમોધાનન્તિ સમયો પટિલાભો. સમયનં ઉપસમયનં અપગમોતિ સમયો પહાનં. સમુચ્છેદપ્પહાનભાવતો પન અધિકો સમયોતિ અભિસમયો યથા અભિધમ્મોતિ. અભિમુખં ઞાણેન સમ્મા એતબ્બો અભિસમેતબ્બોતિ અભિસમયો, ધમ્માનં અવિપરીતસભાવો. અભિમુખભાવેન સમ્મા એતિ ગચ્છતિ બુજ્ઝતીતિ અભિસમયો, ધમ્માનં યથાભૂતસભાવાવબોધો. એવં તસ્મિં તસ્મિં અત્થે સમયસદ્દસ્સ પવત્તિ વેદિતબ્બા.

    Ettha ca sahakārīkāraṇasannijjhaṃ sameti samavetīti samavāyo samayo. Sameti samāgacchati ettha maggabrahmacariyaṃ tadādhārapuggalehīti khaṇo samayo. Sameti ettha etena vā saṃgacchati satto sabhāvadhammo vā uppādādīhi sahajātādīhi vāti kālo samayo. Dhammappavattimattatāya atthato abhūtopi hi kālo dhammappavattiyā adhikaraṇaṃ karaṇaṃ viya ca kappanāmattasiddhenānurūpena voharīyatīti. Samaṃ, saha vā avayavānaṃ ayanaṃ pavatti avaṭṭhānanti samūho samayo yathā samudāyoti. Avayavasahāvaṭṭhānameva hi samūho. Avasesapaccayānaṃ samāgame sati eti phalametasmā uppajjati pavattatīti samayo hetu yathā samudayoti. Sameti saṃyojanabhāvato sambandho eti attano visaye pavattati, daḷhaggahaṇabhāvato vā saṃyuttā ayanti pavattanti sattā yathābhinivesaṃ etenāti samayo diṭṭhi. Diṭṭhisaṃyojanena hi sattā ativiya bajjhantīti. Samiti saṅgati samodhānanti samayo paṭilābho. Samayanaṃ upasamayanaṃ apagamoti samayo pahānaṃ. Samucchedappahānabhāvato pana adhiko samayoti abhisamayo yathā abhidhammoti. Abhimukhaṃ ñāṇena sammā etabbo abhisametabboti abhisamayo, dhammānaṃ aviparītasabhāvo. Abhimukhabhāvena sammā eti gacchati bujjhatīti abhisamayo, dhammānaṃ yathābhūtasabhāvāvabodho. Evaṃ tasmiṃ tasmiṃ atthe samayasaddassa pavatti veditabbā.

    સમયસદ્દસ્સ અત્થુદ્ધારે અભિસમયસદ્દસ્સ ગહણે કારણં વુત્તનયેનેવ વેદિતબ્બં. ઇધ પનસ્સ કાલો અત્થો સમવાયાદીનં અસમ્ભવતો. દેસદેસકપરિસા વિય હિ દેસનાય નિદાનભાવે કાલો એવ ઇચ્છિતબ્બોતિ. યસ્મા પનેત્થ સમયોતિ કાલો અધિપ્પેતો, તસ્મા સંવચ્છરઉતુમાસદ્ધમાસરત્તિદિવસપુબ્બણ્હમજ્ઝન્હિકસાયન્હપઠમયામ- મજ્ઝિમયામપચ્છિમયામમુહુત્તાદીસુ કાલભેદભૂતેસુ સમયેસુ એકં સમયન્તિ દીપેતિ.

    Samayasaddassa atthuddhāre abhisamayasaddassa gahaṇe kāraṇaṃ vuttanayeneva veditabbaṃ. Idha panassa kālo attho samavāyādīnaṃ asambhavato. Desadesakaparisā viya hi desanāya nidānabhāve kālo eva icchitabboti. Yasmā panettha samayoti kālo adhippeto, tasmā saṃvaccharautumāsaddhamāsarattidivasapubbaṇhamajjhanhikasāyanhapaṭhamayāma- majjhimayāmapacchimayāmamuhuttādīsu kālabhedabhūtesu samayesu ekaṃ samayanti dīpeti.

    કસ્મા પનેત્થ અનિયમિતવસેનેવ કાલો નિદ્દિટ્ઠો, ન ઉતુસંવચ્છરાદિવસેન નિયમેત્વા નિદ્દિટ્ઠોતિ ચે? કિઞ્ચાપિ એતેસુ સંવચ્છરાદીસુ સમયેસુ યં યં સુત્તં યસ્મિં યસ્મિં સંવચ્છરે ઉતુમ્હિ માસે પક્ખે રત્તિભાગે દિવસભાગે વા વુત્તં, સબ્બમ્પિ તં થેરસ્સ સુવિદિતં સુવવત્થાપિતં પઞ્ઞાય. યસ્મા પન ‘‘એવં મે સુતં અસુકસંવચ્છરે અસુકઉતુમ્હિ અસુકમાસે અસુકપક્ખે અસુકરત્તિભાગે અસુકદિવસભાગે વા’’તિ એવં વુત્તે ન સક્કા સુખેન ધારેતું વા ઉદ્દિસિતું વા ઉદ્દિસાપેતું વા, બહુ ચ વત્તબ્બં હોતિ, તસ્મા એકેનેવ પદેન તમત્થં સમોધાનેત્વા ‘‘એકં સમય’’ન્તિ આહ.

    Kasmā panettha aniyamitavaseneva kālo niddiṭṭho, na utusaṃvaccharādivasena niyametvā niddiṭṭhoti ce? Kiñcāpi etesu saṃvaccharādīsu samayesu yaṃ yaṃ suttaṃ yasmiṃ yasmiṃ saṃvacchare utumhi māse pakkhe rattibhāge divasabhāge vā vuttaṃ, sabbampi taṃ therassa suviditaṃ suvavatthāpitaṃ paññāya. Yasmā pana ‘‘evaṃ me sutaṃ asukasaṃvacchare asukautumhi asukamāse asukapakkhe asukarattibhāge asukadivasabhāge vā’’ti evaṃ vutte na sakkā sukhena dhāretuṃ vā uddisituṃ vā uddisāpetuṃ vā, bahu ca vattabbaṃ hoti, tasmā ekeneva padena tamatthaṃ samodhānetvā ‘‘ekaṃ samaya’’nti āha.

    યે વા ઇમે ગબ્ભોક્કન્તિસમયો જાતિસમયો સંવેગસમયો અભિનિક્ખમનસમયો દુક્કરકારિકસમયો મારવિજયસમયો અભિસમ્બોધિસમયો દિટ્ઠધમ્મસુખવિહારસમયો દેસનાસમયો પરિનિબ્બાનસમયોતિ એવમાદયો ભગવતો દેવમનુસ્સેસુ અતિવિય પકાસા અનેકકાલપ્પભેદા એવ સમયા, તેસુ સમયેસુ દેસનાસમયસઙ્ખાતં એકં સમયન્તિ દીપેતિ. યો વાયં ઞાણકરુણાકિચ્ચસમયેસુ કરુણાકિચ્ચસમયો, અત્તહિતપરહિતપ્પટિપત્તિસમયેસુ પરહિતપ્પટિપત્તિસમયો, સન્નિપતિતાનં કરણીયદ્વયસમયેસુ ધમ્મકથાસમયો, દેસનાપટિપત્તિસમયેસુ દેસનાસમયો, તેસુ સમયેસુ અઞ્ઞતરસમયં સન્ધાય ‘‘એકં સમય’’ન્તિ આહ.

    Ye vā ime gabbhokkantisamayo jātisamayo saṃvegasamayo abhinikkhamanasamayo dukkarakārikasamayo māravijayasamayo abhisambodhisamayo diṭṭhadhammasukhavihārasamayo desanāsamayo parinibbānasamayoti evamādayo bhagavato devamanussesu ativiya pakāsā anekakālappabhedā eva samayā, tesu samayesu desanāsamayasaṅkhātaṃ ekaṃ samayanti dīpeti. Yo vāyaṃ ñāṇakaruṇākiccasamayesu karuṇākiccasamayo, attahitaparahitappaṭipattisamayesu parahitappaṭipattisamayo, sannipatitānaṃ karaṇīyadvayasamayesu dhammakathāsamayo, desanāpaṭipattisamayesu desanāsamayo, tesu samayesu aññatarasamayaṃ sandhāya ‘‘ekaṃ samaya’’nti āha.

    કસ્મા પનેત્થ યથા અભિધમ્મે ‘‘યસ્મિં સમયે કામાવચરં કુસલં ચિત્તં ઉપ્પન્નં હોતી’’તિ (ધ॰ સ॰ ૧) ચ ઇતો અઞ્ઞેસુ સુત્તપદેસુ ‘‘યસ્મિં સમયે, ભિક્ખવે, ભિક્ખુ વિવિચ્ચેવ કામેહિ વિવિચ્ચ અકુસલેહિ ધમ્મેહી’’તિ (અ॰ નિ॰ ૪.૨૦૦) ચ ભુમ્મવચનેન નિદ્દેસો કતો, વિનયે ચ ‘‘તેન સમયેન બુદ્ધો ભગવા’’તિ (પારા॰ ૧) કરણવચનેન નિદ્દેસો કતો, તથા અકત્વા ‘‘એકં સમય’’ન્તિ અચ્ચન્તસંયોગત્થે ઉપયોગવચનેન નિદ્દેસો કતોતિ? તત્થ તથા, ઇધ ચ અઞ્ઞથા અત્થસમ્ભવતો. તત્થ હિ અભિધમ્મે ઇતો અઞ્ઞેસુ ચ સુત્તન્તેસુ આધારવિસયસઙ્ખાતો અધિકરણત્થો કિરિયાય કિરિયન્તરલક્ખણસઙ્ખાતો ભાવેનભાવલક્ખણત્થો ચ સમ્ભવતીતિ. અધિકરણઞ્હિ કાલત્થો સમૂહત્થો ચ સમયો તત્થ વુત્તાનં ફસ્સાદિધમ્માનં, તથા કાલો સભાવધમ્મપ્પવત્તિમત્તતાય પરમત્થતો અવિજ્જમાનોપિ આધારભાવેન પઞ્ઞાતો તઙ્ખણપ્પવત્તાનં તતો પુબ્બે પરતો ચ અભાવતો યથા ‘‘પુબ્બણ્હે જાતો સાયન્હે જાતો’’તિઆદીસુ. સમૂહોતિપિ અવયવવિનિમુત્તો પરમત્થતો અવિજ્જમાનોપિ કપ્પનામત્તસિદ્ધેન રૂપેન અવયવાનં આધારભાવેન પઞ્ઞાપીયતિ, યથા ‘‘રુક્ખે સાખા, યવો યવરાસિમ્હિ સમુટ્ઠિતો’’તિઆદીસુ. યસ્મિં કાલે ધમ્મપુઞ્જે ચ કામાવચરં કુસલં ચિત્તં ઉપ્પન્નં હોતિ, તસ્મિંયેવ કાલે ધમ્મપુઞ્જે ચ ફસ્સાદયોપિ હોન્તીતિ અયઞ્હિ તત્થ અત્થો. તથા ખણસમવાયહેતુસઙ્ખાતસ્સ સમયસ્સ ભાવેન તત્થ વુત્તાનં ફસ્સાદિધમ્માનં ભાવો લક્ખીયતિ. યથા હિ ‘‘ગાવીસુ દુય્હમાનાસુ ગતો, દુદ્ધાસુ આગતો’’તિ એત્થ ગાવીનં દોહનકિરિયાય ગમનકિરિયા લક્ખીયતિ, એવં ઇધાપિ યસ્મિં સમયેતિ વુત્તે ચ પદત્થસ્સ સત્તાવિરહાભાવતો સતીતિ અયમત્થો વિઞ્ઞાયમાનો એવ હોતીતિ સમયસ્સ સત્તાકિરિયાય ચિત્તસ્સ ઉપ્પાદકિરિયા ફસ્સાદીનં ભવનકિરિયા ચ લક્ખીયતિ. તથા યસ્મિં સમયે યસ્મિં નવમે ખણે યસ્મિં યોનિસોમનસિકારાદિહેતુમ્હિ પચ્ચયસમવાયે વા સતિ કામાવચરં કુસલં ચિત્તં ઉપ્પન્નં હોતિ, તસ્મિં સમયે ખણે હેતુમ્હિ પચ્ચયસમવાયે ચ ફસ્સાદયોપિ હોન્તીતિ. તસ્મા તદત્થજોતનત્થં ભુમ્મવચનેન નિદ્દેસો કતો.

    Kasmā panettha yathā abhidhamme ‘‘yasmiṃ samaye kāmāvacaraṃ kusalaṃ cittaṃ uppannaṃ hotī’’ti (dha. sa. 1) ca ito aññesu suttapadesu ‘‘yasmiṃ samaye, bhikkhave, bhikkhu vivicceva kāmehi vivicca akusalehi dhammehī’’ti (a. ni. 4.200) ca bhummavacanena niddeso kato, vinaye ca ‘‘tena samayena buddho bhagavā’’ti (pārā. 1) karaṇavacanena niddeso kato, tathā akatvā ‘‘ekaṃ samaya’’nti accantasaṃyogatthe upayogavacanena niddeso katoti? Tattha tathā, idha ca aññathā atthasambhavato. Tattha hi abhidhamme ito aññesu ca suttantesu ādhāravisayasaṅkhāto adhikaraṇattho kiriyāya kiriyantaralakkhaṇasaṅkhāto bhāvenabhāvalakkhaṇattho ca sambhavatīti. Adhikaraṇañhi kālattho samūhattho ca samayo tattha vuttānaṃ phassādidhammānaṃ, tathā kālo sabhāvadhammappavattimattatāya paramatthato avijjamānopi ādhārabhāvena paññāto taṅkhaṇappavattānaṃ tato pubbe parato ca abhāvato yathā ‘‘pubbaṇhe jāto sāyanhe jāto’’tiādīsu. Samūhotipi avayavavinimutto paramatthato avijjamānopi kappanāmattasiddhena rūpena avayavānaṃ ādhārabhāvena paññāpīyati, yathā ‘‘rukkhe sākhā, yavo yavarāsimhi samuṭṭhito’’tiādīsu. Yasmiṃ kāle dhammapuñje ca kāmāvacaraṃ kusalaṃ cittaṃ uppannaṃ hoti, tasmiṃyeva kāle dhammapuñje ca phassādayopi hontīti ayañhi tattha attho. Tathā khaṇasamavāyahetusaṅkhātassa samayassa bhāvena tattha vuttānaṃ phassādidhammānaṃ bhāvo lakkhīyati. Yathā hi ‘‘gāvīsu duyhamānāsu gato, duddhāsu āgato’’ti ettha gāvīnaṃ dohanakiriyāya gamanakiriyā lakkhīyati, evaṃ idhāpi yasmiṃ samayeti vutte ca padatthassa sattāvirahābhāvato satīti ayamattho viññāyamāno eva hotīti samayassa sattākiriyāya cittassa uppādakiriyā phassādīnaṃ bhavanakiriyā ca lakkhīyati. Tathā yasmiṃ samaye yasmiṃ navame khaṇe yasmiṃ yonisomanasikārādihetumhi paccayasamavāye vā sati kāmāvacaraṃ kusalaṃ cittaṃ uppannaṃ hoti, tasmiṃ samaye khaṇe hetumhi paccayasamavāye ca phassādayopi hontīti. Tasmā tadatthajotanatthaṃ bhummavacanena niddeso kato.

    વિનયે ચ ‘‘અન્નેન વસતિ, અજ્ઝેનેન વસતી’’તિઆદીસુ વિય હેતુઅત્થો, ‘‘ફરસુના છિન્દતિ, કુદાલેન ખણતી’’તિઆદીસુ વિય કરણત્થો ચ સમ્ભવતિ. યો હિ સિક્ખાપદપઞ્ઞત્તિસમયો ધમ્મસેનાપતિઆદીહિપિ દુબ્બિઞ્ઞેય્યો, તેન સમયેન કરણભૂતેન હેતુભૂતેન ચ વીતિક્કમં સુત્વા ભિક્ખુસઙ્ઘં સન્નિપાતાપેત્વા ઓતિણ્ણવત્થુકં પુગ્ગલં પટિપુચ્છિત્વા વિગરહિત્વા ચ તં તં વત્થું ઓતિણ્ણસમયસઙ્ખાતં કાલં અનતિક્કમિત્વા સિક્ખાપદાનિ પઞ્ઞાપેન્તો તતિયપારાજિકાદીનં વિય સિક્ખાપદપઞ્ઞત્તિયા હેતું અપેક્ખમાનો તત્થ તત્થ વિહાસિ, તસ્મા તદત્થજોતનત્થં વિનયે કરણવચનેન નિદ્દેસો કતો.

    Vinaye ca ‘‘annena vasati, ajjhenena vasatī’’tiādīsu viya hetuattho, ‘‘pharasunā chindati, kudālena khaṇatī’’tiādīsu viya karaṇattho ca sambhavati. Yo hi sikkhāpadapaññattisamayo dhammasenāpatiādīhipi dubbiññeyyo, tena samayena karaṇabhūtena hetubhūtena ca vītikkamaṃ sutvā bhikkhusaṅghaṃ sannipātāpetvā otiṇṇavatthukaṃ puggalaṃ paṭipucchitvā vigarahitvā ca taṃ taṃ vatthuṃ otiṇṇasamayasaṅkhātaṃ kālaṃ anatikkamitvā sikkhāpadāni paññāpento tatiyapārājikādīnaṃ viya sikkhāpadapaññattiyā hetuṃ apekkhamāno tattha tattha vihāsi, tasmā tadatthajotanatthaṃ vinaye karaṇavacanena niddeso kato.

    ઇધ પન અઞ્ઞસ્મિઞ્ચ એવંજાતિકે અચ્ચન્તસંયોગત્થો સમ્ભવતિ. યસ્મિઞ્હિ સમયે સહ સમુટ્ઠાનહેતુના ઇદં ઉદાનં ઉપ્પન્નં, અચ્ચન્તમેવ તં સમયં અરિયવિહારપુબ્બઙ્ગમાય ધમ્મપચ્ચવેક્ખણાય ભગવા વિહાસિ, તસ્મા ‘‘માસં અજ્ઝેતી’’તિઆદીસુ વિય ઉપયોગત્થજોતનત્થં ઇધ ઉપયોગવચનેન નિદ્દેસો કતો. તેનેતં વુચ્ચતિ –

    Idha pana aññasmiñca evaṃjātike accantasaṃyogattho sambhavati. Yasmiñhi samaye saha samuṭṭhānahetunā idaṃ udānaṃ uppannaṃ, accantameva taṃ samayaṃ ariyavihārapubbaṅgamāya dhammapaccavekkhaṇāya bhagavā vihāsi, tasmā ‘‘māsaṃ ajjhetī’’tiādīsu viya upayogatthajotanatthaṃ idha upayogavacanena niddeso kato. Tenetaṃ vuccati –

    ‘‘તં તં અત્થમપેક્ખિત્વા, ભુમ્મેન કરણેન ચ;

    ‘‘Taṃ taṃ atthamapekkhitvā, bhummena karaṇena ca;

    અઞ્ઞત્ર સમયો વુત્તો, ઉપયોગેન સો ઇધા’’તિ.

    Aññatra samayo vutto, upayogena so idhā’’ti.

    પોરાણા પન વણ્ણયન્તિ – ‘‘યસ્મિં સમયે’’તિ વા ‘‘તેન સમયેના’’તિ વા ‘‘એકં સમય’’ન્તિ વા અભિલાપમત્તભેદો એસ નિદ્દેસો, સબ્બત્થ ભુમ્મમેવ અત્થોતિ. તસ્મા ‘‘એકં સમય’’ન્તિ વુત્તેપિ એકસ્મિં સમયેતિ અત્થો વેદિતબ્બો.

    Porāṇā pana vaṇṇayanti – ‘‘yasmiṃ samaye’’ti vā ‘‘tena samayenā’’ti vā ‘‘ekaṃ samaya’’nti vā abhilāpamattabhedo esa niddeso, sabbattha bhummameva atthoti. Tasmā ‘‘ekaṃ samaya’’nti vuttepi ekasmiṃ samayeti attho veditabbo.

    ભગવાતિ ગરુ. ગરુઞ્હિ લોકે ‘‘ભગવા’’તિ વદન્તિ. અયઞ્ચ સબ્બગુણવિસિટ્ઠતાય સબ્બસત્તાનં ગરુ, તસ્મા ભગવાતિ વેદિતબ્બો. પોરાણેહિપિ વુત્તં –

    Bhagavāti garu. Garuñhi loke ‘‘bhagavā’’ti vadanti. Ayañca sabbaguṇavisiṭṭhatāya sabbasattānaṃ garu, tasmā bhagavāti veditabbo. Porāṇehipi vuttaṃ –

    ‘‘ભગવાતિ વચનં સેટ્ઠં, ભગવાતિ વચનમુત્તમં;

    ‘‘Bhagavāti vacanaṃ seṭṭhaṃ, bhagavāti vacanamuttamaṃ;

    ગરુ ગારવયુત્તો સો, ભગવા તેન વુચ્ચતી’’તિ.

    Garu gāravayutto so, bhagavā tena vuccatī’’ti.

    તત્થ સેટ્ઠવાચકવચનં સેટ્ઠન્તિ વુત્તં સેટ્ઠગુણસહચરણતો. અથ વા વુચ્ચતીતિ વચનં, અત્થો. ભગવાતિ વચનં સેટ્ઠન્તિ ભગવાતિ ઇમિના વચનેન વચનીયો યો અત્થો, સો સેટ્ઠોતિ અત્થો. ભગવાતિ વચનમુત્તમન્તિ એત્થાપિ વુત્તનયેનેવ અત્થો વેદિતબ્બો. ગારવયુત્તોતિ ગરુભાવયુત્તો ગરુગુણયોગતો વિસેસગરુકરણારહતાય વા ગારવયુત્તો. એવં ગુણવિસિટ્ઠસત્તુત્તમગરુગારવાધિવચનં ભગવાતિ ઇદં વચનન્તિ વેદિતબ્બં. અપિચ –

    Tattha seṭṭhavācakavacanaṃ seṭṭhanti vuttaṃ seṭṭhaguṇasahacaraṇato. Atha vā vuccatīti vacanaṃ, attho. Bhagavāti vacanaṃ seṭṭhanti bhagavāti iminā vacanena vacanīyo yo attho, so seṭṭhoti attho. Bhagavāti vacanamuttamanti etthāpi vuttanayeneva attho veditabbo. Gāravayuttoti garubhāvayutto garuguṇayogato visesagarukaraṇārahatāya vā gāravayutto. Evaṃ guṇavisiṭṭhasattuttamagarugāravādhivacanaṃ bhagavāti idaṃ vacananti veditabbaṃ. Apica –

    ‘‘ભગી ભજી ભાગી વિભત્તવા ઇતિ,

    ‘‘Bhagī bhajī bhāgī vibhattavā iti,

    અકાસિ ભગ્ગન્તિ ગરૂતિ ભાગ્યવા;

    Akāsi bhagganti garūti bhāgyavā;

    બહૂહિ ઞાયેહિ સુભાવિતત્તનો,

    Bahūhi ñāyehi subhāvitattano,

    ભવન્તગો સો ભગવાતિ વુચ્ચતી’’તિ. –

    Bhavantago so bhagavāti vuccatī’’ti. –

    નિદ્દેસે (મહાનિ॰ ૮૪) આગતનયેન –

    Niddese (mahāni. 84) āgatanayena –

    ‘‘ભાગ્યવા ભગ્ગવા યુત્તો, ભગેહિ ચ વિભત્તવા;

    ‘‘Bhāgyavā bhaggavā yutto, bhagehi ca vibhattavā;

    ભત્તવા વન્તગમનો, ભવેસુ ભગવા તતો’’તિ. –

    Bhattavā vantagamano, bhavesu bhagavā tato’’ti. –

    ઇમાય ગાથાય ચ વસેન ભગવાતિ પદસ્સ અત્થો વેદિતબ્બો. સો પનાયં અત્થો સબ્બાકારેન વિસુદ્ધિમગ્ગે (વિસુદ્ધિ॰ ૧.૧૪૨) વુત્તો, તસ્મા તત્થ વુત્તનયેનેવ વિવરિતબ્બો.

    Imāya gāthāya ca vasena bhagavāti padassa attho veditabbo. So panāyaṃ attho sabbākārena visuddhimagge (visuddhi. 1.142) vutto, tasmā tattha vuttanayeneva vivaritabbo.

    અપિચ ભાગે વનિ, ભગે વા વમીતિ ભગવા. તથાગતો હિ દાનસીલાદિપારમિધમ્મે ઝાનવિમોક્ખાદિઉત્તરિમનુસ્સધમ્મે વનિ ભજિ સેવિ બહુલમકાસિ, તસ્મા ભગવા. અથ વા તેયેવ ‘‘વેનેય્યસત્તસન્તાનેસુ કથં નુ ખો ઉપ્પજ્જેય્યુ’’ન્તિ વનિ અભિપત્થયીતિ ભગવા. અથ વા ભગસઙ્ખાતં ઇસ્સરિયં યસઞ્ચ વમિ ઉગ્ગિરિ ખેળપિણ્ડં વિય અનપેક્ખો છડ્ડયીતિ ભગવા. તથા હિ તથાગતો હત્થગતં ચક્કવત્તિસિરિં દેવલોકાધિપચ્ચસદિસં ચાતુદ્દીપિસ્સરિયં, ચક્કવત્તિસમ્પત્તિસન્નિસ્સયઞ્ચ સત્તરતનસમુજ્જલં યસં તિણાયપિ અમઞ્ઞમાનો નિરપેક્ખો પહાય અભિનિક્ખમિત્વા સમ્માસમ્બોધિં અભિસમ્બુદ્ધો, તસ્મા ઇમે સિરિઆદિકે ભગે વમીતિ ભગવા. અથ વા ભાનિ નામ નક્ખત્તાનિ, તેહિ સમં ગચ્છન્તિ પવત્તન્તીતિ ભગા. સિનેરુયુગન્ધરઉત્તરકુરુહિમવન્તાદિભાજનલોકવિસેસસન્નિસ્સયસોભા કપ્પટ્ઠિતિભાવતો, તેપિ ભગે વમિ, તન્નિવાસિસત્તાવાસસમતિક્કમનતો તપ્પટિબદ્ધછન્દરાગપ્પહાનેન પજહીતિ. એવમ્પિ ભગે વમીતિ ભગવાતિ એવમાદિના નયેન ભગવાતિ પદસ્સ અત્થો વેદિતબ્બો.

    Apica bhāge vani, bhage vā vamīti bhagavā. Tathāgato hi dānasīlādipāramidhamme jhānavimokkhādiuttarimanussadhamme vani bhaji sevi bahulamakāsi, tasmā bhagavā. Atha vā teyeva ‘‘veneyyasattasantānesu kathaṃ nu kho uppajjeyyu’’nti vani abhipatthayīti bhagavā. Atha vā bhagasaṅkhātaṃ issariyaṃ yasañca vami uggiri kheḷapiṇḍaṃ viya anapekkho chaḍḍayīti bhagavā. Tathā hi tathāgato hatthagataṃ cakkavattisiriṃ devalokādhipaccasadisaṃ cātuddīpissariyaṃ, cakkavattisampattisannissayañca sattaratanasamujjalaṃ yasaṃ tiṇāyapi amaññamāno nirapekkho pahāya abhinikkhamitvā sammāsambodhiṃ abhisambuddho, tasmā ime siriādike bhage vamīti bhagavā. Atha vā bhāni nāma nakkhattāni, tehi samaṃ gacchanti pavattantīti bhagā. Sineruyugandharauttarakuruhimavantādibhājanalokavisesasannissayasobhā kappaṭṭhitibhāvato, tepi bhage vami, tannivāsisattāvāsasamatikkamanato tappaṭibaddhachandarāgappahānena pajahīti. Evampi bhage vamīti bhagavāti evamādinā nayena bhagavāti padassa attho veditabbo.

    એત્તાવતા ચેત્થ એવં મે સુતન્તિ વચનેન યથાસુતં ધમ્મં સવનવસેન ભાસન્તો ભગવતો ધમ્મસરીરં પચ્ચક્ખં કરોતિ, તેન ‘‘નયિદં અતિક્કન્તસત્થુકં પાવચનં, અયં વો સત્થા’’તિ સત્થુ અદસ્સનેન ઉક્કણ્ઠિતં જનં સમસ્સાસેતિ. વુત્તઞ્હેતં ભગવતા ‘‘યો ખો, આનન્દ, મયા ધમ્મો ચ વિનયો ચ દેસિતો પઞ્ઞત્તો, સો વો મમચ્ચયેન સત્થા’’તિ (દી॰ નિ॰ ૨.૨૧૬; મિ॰ પ॰ ૪.૧.૧). એકં સમયં ભગવાતિ વચનેન તસ્મિં સમયે ભગવતો અવિજ્જમાનભાવં દસ્સેન્તો રૂપકાયપરિનિબ્બાનં સાધેતિ, તેન ‘‘એવંવિધસ્સ નામ ધમ્મસ્સ દેસેતા દસબલધરો વજિરસઙ્ઘાતસમાનકાયો સોપિ ભગવા પરિનિબ્બુતો, કેનઞ્ઞેન જીવિતે આસા જનેતબ્બા’’તિ જીવિતમદમત્તં જનં સંવેજેતિ, સદ્ધમ્મે ચસ્સ ઉસ્સાહં જનેતિ.

    Ettāvatā cettha evaṃ me sutanti vacanena yathāsutaṃ dhammaṃ savanavasena bhāsanto bhagavato dhammasarīraṃ paccakkhaṃ karoti, tena ‘‘nayidaṃ atikkantasatthukaṃ pāvacanaṃ, ayaṃ vo satthā’’ti satthu adassanena ukkaṇṭhitaṃ janaṃ samassāseti. Vuttañhetaṃ bhagavatā ‘‘yo kho, ānanda, mayā dhammo ca vinayo ca desito paññatto, so vo mamaccayena satthā’’ti (dī. ni. 2.216; mi. pa. 4.1.1). Ekaṃ samayaṃ bhagavāti vacanena tasmiṃ samaye bhagavato avijjamānabhāvaṃ dassento rūpakāyaparinibbānaṃ sādheti, tena ‘‘evaṃvidhassa nāma dhammassa desetā dasabaladharo vajirasaṅghātasamānakāyo sopi bhagavā parinibbuto, kenaññena jīvite āsā janetabbā’’ti jīvitamadamattaṃ janaṃ saṃvejeti, saddhamme cassa ussāhaṃ janeti.

    એવન્તિ ચ ભણન્તો દેસનાસમ્પત્તિં નિદ્દિસતિ, વક્ખમાનસ્સ સકલસુત્તસ્સ એવન્તિ નિદસ્સનતો. મે સુતન્તિ સાવકસમ્પત્તિં સવનસમ્પત્તિઞ્ચ નિદ્દિસતિ, પટિસમ્ભિદાપત્તેન પઞ્ચસુ ઠાનેસુ ભગવતા એતદગ્ગે ઠપિતેન ધમ્મભણ્ડાગારિકેન સુતભાવદીપનતો ‘‘તઞ્ચ ખો મયાવ સુતં, ન અનુસ્સુતિકં, ન પરમ્પરાભત’’ન્તિ ઇમસ્સ ચત્થસ્સ દીપનતો. એકં સમયન્તિ કાલસમ્પત્તિં નિદ્દિસતિ ભગવતો ઉરુવેલાયં વિહરણસમયભાવેન બુદ્ધુપ્પાદપ્પટિમણ્ડિતભાવદીપનતો. બુદ્ધુપ્પાદપરમા હિ કાલસમ્પદા. ભગવાતિ દેસકસમ્પત્તિં નિદ્દિસતિ ગુણવિસિટ્ઠસત્તુત્તમગરુભાવદીપનતો.

    Evanti ca bhaṇanto desanāsampattiṃ niddisati, vakkhamānassa sakalasuttassa evanti nidassanato. Me sutanti sāvakasampattiṃ savanasampattiñca niddisati, paṭisambhidāpattena pañcasu ṭhānesu bhagavatā etadagge ṭhapitena dhammabhaṇḍāgārikena sutabhāvadīpanato ‘‘tañca kho mayāva sutaṃ, na anussutikaṃ, na paramparābhata’’nti imassa catthassa dīpanato. Ekaṃ samayanti kālasampattiṃ niddisati bhagavato uruvelāyaṃ viharaṇasamayabhāvena buddhuppādappaṭimaṇḍitabhāvadīpanato. Buddhuppādaparamā hi kālasampadā. Bhagavāti desakasampattiṃ niddisati guṇavisiṭṭhasattuttamagarubhāvadīpanato.

    ઉરુવેલાયન્તિ મહાવેલાયં, મહન્તે વાલુકારાસિમ્હીતિ અત્થો. અથ વા ઉરૂતિ વાલુકા વુચ્ચતિ, વેલાતિ મરિયાદા. વેલાતિક્કમનહેતુ આભતા ઉરુ ઉરુવેલાતિ એવમ્પેત્થ અત્થો દટ્ઠબ્બો.

    Uruvelāyanti mahāvelāyaṃ, mahante vālukārāsimhīti attho. Atha vā urūti vālukā vuccati, velāti mariyādā. Velātikkamanahetu ābhatā uru uruvelāti evampettha attho daṭṭhabbo.

    અતીતે કિર અનુપ્પન્ને બુદ્ધે દસસહસ્સતાપસા તસ્મિં પદેસે વિહરન્તા ‘‘કાયકમ્મવચીકમ્માનિ પરેસમ્પિ પાકટાનિ હોન્તિ, મનોકમ્મં પન અપાકટં. તસ્મા યો મિચ્છાવિતક્કં વિતક્કેતિ, સો અત્તનાવ અત્તાનં ચોદેત્વા પત્તપુટેન વાલુકં આહરિત્વા ઇમસ્મિં ઠાને આકિરતુ, ઇદમસ્સ દણ્ડકમ્મ’’ન્તિ કતિકવત્તં કત્વા તતો પટ્ઠાય યો તાદિસં વિતક્કં વિતક્કેતિ, સો તત્થ પત્તપુટેન વાલુકં આહરિત્વા આકિરતિ. એવં તત્થ અનુક્કમેન મહાવાલુકારાસિ જાતો, તતો નં પચ્છિમા જનતા પરિક્ખિપિત્વા ચેતિયટ્ઠાનમકાસિ. તં સન્ધાય વુત્તં – ‘‘ઉરુવેલાયન્તિ મહાવેલાયં, મહન્તે વાલુકારાસિમ્હીતિ અત્થો દટ્ઠબ્બો’’તિ.

    Atīte kira anuppanne buddhe dasasahassatāpasā tasmiṃ padese viharantā ‘‘kāyakammavacīkammāni paresampi pākaṭāni honti, manokammaṃ pana apākaṭaṃ. Tasmā yo micchāvitakkaṃ vitakketi, so attanāva attānaṃ codetvā pattapuṭena vālukaṃ āharitvā imasmiṃ ṭhāne ākiratu, idamassa daṇḍakamma’’nti katikavattaṃ katvā tato paṭṭhāya yo tādisaṃ vitakkaṃ vitakketi, so tattha pattapuṭena vālukaṃ āharitvā ākirati. Evaṃ tattha anukkamena mahāvālukārāsi jāto, tato naṃ pacchimā janatā parikkhipitvā cetiyaṭṭhānamakāsi. Taṃ sandhāya vuttaṃ – ‘‘uruvelāyanti mahāvelāyaṃ, mahante vālukārāsimhīti attho daṭṭhabbo’’ti.

    વિહરતીતિ અવિસેસેન ઇરિયાપથદિબ્બબ્રહ્મઅરિયવિહારેસુ અઞ્ઞતરવિહારસમઙ્ગિતાપરિદીપનં. ઇધ પન ઠાનનિસજ્જાગમનસયનપ્પભેદેસુ ઇરિયાપથેસુ આસનસઙ્ખાતઇરિયાપથસમાયોગપરિદીપનં અરિયવિહારસમઙ્ગિતાપરિદીપનઞ્ચાતિ વેદિતબ્બં. તત્થ યસ્મા એકં ઇરિયાપથબાધનં અઞ્ઞેન ઇરિયાપથેન વિચ્છિન્દિત્વા અપરિપતન્તં અત્તભાવં હરતિ પવત્તેતિ, તસ્મા વિહરતીતિ પદસ્સ ઇરિયાપથવિહારવસેનેત્થ અત્થો વેદિતબ્બો. યસ્મા પન ભગવા દિબ્બવિહારાદીહિ સત્તાનં વિવિધં હિતં હરતિ ઉપહરતિ ઉપનેતિ ઉપ્પાદેતિ, તસ્મા તેસમ્પિ વસેન વિવિધં હરતીતિ એવમત્થો વેદિતબ્બો.

    Viharatīti avisesena iriyāpathadibbabrahmaariyavihāresu aññataravihārasamaṅgitāparidīpanaṃ. Idha pana ṭhānanisajjāgamanasayanappabhedesu iriyāpathesu āsanasaṅkhātairiyāpathasamāyogaparidīpanaṃ ariyavihārasamaṅgitāparidīpanañcāti veditabbaṃ. Tattha yasmā ekaṃ iriyāpathabādhanaṃ aññena iriyāpathena vicchinditvā aparipatantaṃ attabhāvaṃ harati pavatteti, tasmā viharatīti padassa iriyāpathavihāravasenettha attho veditabbo. Yasmā pana bhagavā dibbavihārādīhi sattānaṃ vividhaṃ hitaṃ harati upaharati upaneti uppādeti, tasmā tesampi vasena vividhaṃ haratīti evamattho veditabbo.

    નજ્જાતિ નદતિ સન્દતીતિ નદી, તસ્સા નજ્જા, નદિયા નિન્નગાયાતિ અત્થો. નેરઞ્જરાયાતિ નેલં જલમસ્સાતિ ‘‘નેલઞ્જલાયા’’તિ વત્તબ્બે લકારસ્સ રકારં કત્વા ‘‘નેરઞ્જરાયા’’તિ વુત્તં, કદ્દમસેવાલપણકાદિદોસરહિતસલિલાયાતિ અત્થો. કેચિ ‘‘નીલજલાયાતિ વત્તબ્બે નેરઞ્જરાયાતિ વુત્ત’’ન્તિ વદન્તિ. નામમેવ વા એતં એતિસ્સા નદિયાતિ વેદિતબ્બં. તસ્સા નદિયા તીરે યત્થ ભગવા વિહાસિ, તં દસ્સેતું ‘‘બોધિરુક્ખમૂલે’’તિ વુત્તં. તત્થ ‘‘બોધિ વુચ્ચતિ ચતૂસુ મગ્ગેસુ ઞાણ’’ન્તિ એત્થ (ચૂળનિ॰ ખગ્ગવિસાણસુત્તનિદ્દેસ ૧૨૧) મગ્ગઞાણં બોધીતિ વુત્તં. ‘‘પપ્પોતિ બોધિં વરભૂરિમેધસો’’તિ એત્થ (દી॰ નિ॰ ૩.૨૧૭) સબ્બઞ્ઞુતઞ્ઞાણં. તદુભયમ્પિ બોધિં ભગવા એત્થ પત્તોતિ રુક્ખોપિ બોધિરુક્ખોત્વેવ નામં લભિ. અથ વા સત્ત બોજ્ઝઙ્ગે બુજ્ઝીતિ ભગવા બોધિ, તેન બુજ્ઝન્તેન સન્નિસ્સિતત્તા સો રુક્ખોપિ બોધિરુક્ખોતિ નામં લભિ, તસ્સ બોધિરુક્ખસ્સ. મૂલેતિ સમીપે. અયઞ્હિ મૂલસદ્દો ‘‘મૂલાનિ ઉદ્ધરેય્ય અન્તમસો ઉસીરનાળમત્તાનિપી’’તિઆદીસુ (અ॰ નિ॰ ૪.૧૯૫) મૂલમૂલે દિસ્સતિ. ‘‘લોભો અકુસલમૂલ’’ન્તિઆદીસુ (દી॰ નિ॰ ૩.૩૦૫) અસાધારણહેતુમ્હિ. ‘‘યાવતા મજ્ઝન્હિકે કાલે છાયા ફરતિ, નિવાતે પણ્ણાનિ પતન્તિ, એત્તાવતા રુક્ખમૂલ’’ન્તિઆદીસુ સમીપે. ઇધાપિ સમીપે અધિપ્પેતો, તસ્મા બોધિરુક્ખસ્સ મૂલે સમીપેતિ એવમેત્થ અત્થો દટ્ઠબ્બો.

    Najjāti nadati sandatīti nadī, tassā najjā, nadiyā ninnagāyāti attho. Nerañjarāyāti nelaṃ jalamassāti ‘‘nelañjalāyā’’ti vattabbe lakārassa rakāraṃ katvā ‘‘nerañjarāyā’’ti vuttaṃ, kaddamasevālapaṇakādidosarahitasalilāyāti attho. Keci ‘‘nīlajalāyāti vattabbe nerañjarāyāti vutta’’nti vadanti. Nāmameva vā etaṃ etissā nadiyāti veditabbaṃ. Tassā nadiyā tīre yattha bhagavā vihāsi, taṃ dassetuṃ ‘‘bodhirukkhamūle’’ti vuttaṃ. Tattha ‘‘bodhi vuccati catūsu maggesu ñāṇa’’nti ettha (cūḷani. khaggavisāṇasuttaniddesa 121) maggañāṇaṃ bodhīti vuttaṃ. ‘‘Pappoti bodhiṃ varabhūrimedhaso’’ti ettha (dī. ni. 3.217) sabbaññutaññāṇaṃ. Tadubhayampi bodhiṃ bhagavā ettha pattoti rukkhopi bodhirukkhotveva nāmaṃ labhi. Atha vā satta bojjhaṅge bujjhīti bhagavā bodhi, tena bujjhantena sannissitattā so rukkhopi bodhirukkhoti nāmaṃ labhi, tassa bodhirukkhassa. Mūleti samīpe. Ayañhi mūlasaddo ‘‘mūlāni uddhareyya antamaso usīranāḷamattānipī’’tiādīsu (a. ni. 4.195) mūlamūle dissati. ‘‘Lobho akusalamūla’’ntiādīsu (dī. ni. 3.305) asādhāraṇahetumhi. ‘‘Yāvatā majjhanhike kāle chāyā pharati, nivāte paṇṇāni patanti, ettāvatā rukkhamūla’’ntiādīsu samīpe. Idhāpi samīpe adhippeto, tasmā bodhirukkhassa mūle samīpeti evamettha attho daṭṭhabbo.

    પઠમાભિસમ્બુદ્ધોતિ પઠમં અભિસમ્બુદ્ધો હુત્વા, સબ્બપઠમંયેવાતિ અત્થો. એત્તાવતા ધમ્મભણ્ડાગારિકેન ઉદાનદેસનાય નિદાનં ઠપેન્તેન કાલદેસદેસકાપદેસા સહ વિસેસેન પકાસિતા હોન્તિ.

    Paṭhamābhisambuddhoti paṭhamaṃ abhisambuddho hutvā, sabbapaṭhamaṃyevāti attho. Ettāvatā dhammabhaṇḍāgārikena udānadesanāya nidānaṃ ṭhapentena kāladesadesakāpadesā saha visesena pakāsitā honti.

    એત્થાહ ‘‘કસ્મા ધમ્મવિનયસઙ્ગહે કયિરમાને નિદાનવચનં વુત્તં, નનુ ભગવતા ભાસિતવચનસ્સેવ સઙ્ગહો કાતબ્બો’’તિ? વુચ્ચતે – દેસનાય ચિરટ્ઠિતિઅસમ્મોસસદ્ધેય્યભાવસમ્પાદનત્થં. કાલદેસદેસકવત્થુઆદીહિ ઉપનિબન્ધિત્વા ઠપિતા હિ દેસના ચિરટ્ઠિતિકા હોતિ અસમ્મોસા સદ્ધેય્યા ચ દેસકાલકત્તુહેતુનિમિત્તેહિ ઉપનિબદ્ધો વિય વોહારવિનિચ્છયો. તેનેવ ચ આયસ્મતા મહાકસ્સપેન ‘‘પઠમં, આવુસો આનન્દ, ઉદાનં કત્થ ભાસિત’’ન્તિઆદિના દેસાદીસુ પુચ્છાય કતાય વિસ્સજ્જનં કરોન્તેન ધમ્મભણ્ડાગારિકેન ‘‘એવં મે સુત’’ન્તિઆદિના ઉદાનસ્સ નિદાનં ભાસિતન્તિ.

    Etthāha ‘‘kasmā dhammavinayasaṅgahe kayiramāne nidānavacanaṃ vuttaṃ, nanu bhagavatā bhāsitavacanasseva saṅgaho kātabbo’’ti? Vuccate – desanāya ciraṭṭhitiasammosasaddheyyabhāvasampādanatthaṃ. Kāladesadesakavatthuādīhi upanibandhitvā ṭhapitā hi desanā ciraṭṭhitikā hoti asammosā saddheyyā ca desakālakattuhetunimittehi upanibaddho viya vohāravinicchayo. Teneva ca āyasmatā mahākassapena ‘‘paṭhamaṃ, āvuso ānanda, udānaṃ kattha bhāsita’’ntiādinā desādīsu pucchāya katāya vissajjanaṃ karontena dhammabhaṇḍāgārikena ‘‘evaṃ me suta’’ntiādinā udānassa nidānaṃ bhāsitanti.

    અપિચ સત્થુ સમ્પત્તિપકાસનત્થં નિદાનવચનં. તથાગતસ્સ હિ ભગવતો પુબ્બરચનાનુમાનાગમતક્કાભાવતો સમ્બુદ્ધત્તસિદ્ધિ. ન હિ સમ્માસમ્બુદ્ધસ્સ પુબ્બરચનાદીહિ અત્થો અત્થિ સબ્બત્થ અપ્પટિહતઞાણચારતાય એકપ્પમાણત્તા ઞેય્યધમ્મેસુ. તથા આચરિયમુટ્ઠિધમ્મમચ્છરિયસાસનસાવકાનુરાગાભાવતો ખીણાસવત્તસિદ્ધિ. ન હિ સબ્બસો પરિક્ખીણાસવસ્સ કત્થચિપિ આચરિયમુટ્ઠિઆદીનં સમ્ભવોતિ સુવિસુદ્ધસ્સ પરાનુગ્ગહપ્પવત્તિ. ઇતિ દેસકદોસભૂતાનં દિટ્ઠિસીલસમ્પત્તિદૂસકાનં અચ્ચન્તં અવિજ્જાતણ્હાનં અભાવસંસૂચકેહિ ઞાણસમ્પદાપહાનસમ્પદાભિબ્યઞ્જકેહિ ચ સમ્બુદ્ધવિસુદ્ધભાવેહિ પુરિમવેસારજ્જદ્વયસિદ્ધિ, તતો ચ અન્તરાયિકનિય્યાનિકધમ્મેસુ સમ્મોહાભાવસિદ્ધિતો પચ્છિમવેસારજ્જદ્વયસિદ્ધીતિ ભગવતો ચતુવેસારજ્જસમન્નાગમો અત્તહિતપરહિતપ્પટિપત્તિ ચ નિદાનવચનેન પકાસિતા હોન્તિ, તત્થ તત્થ સમ્પત્તપરિસાય અજ્ઝાસયાનુરૂપં ઠાનુપ્પત્તિકપ્પટિભાનેન ધમ્મદેસનાદીપનતો. ઇધ પન વિમુત્તિસુખપ્પટિસંવેદનપટિચ્ચસમુપ્પાદમનસિકારપકાસનેનાતિ યોજેતબ્બં. તેન વુત્તં – ‘‘સત્થુ સમ્પત્તિપકાસનત્થં નિદાનવચન’’ન્તિ.

    Apica satthu sampattipakāsanatthaṃ nidānavacanaṃ. Tathāgatassa hi bhagavato pubbaracanānumānāgamatakkābhāvato sambuddhattasiddhi. Na hi sammāsambuddhassa pubbaracanādīhi attho atthi sabbattha appaṭihatañāṇacāratāya ekappamāṇattā ñeyyadhammesu. Tathā ācariyamuṭṭhidhammamacchariyasāsanasāvakānurāgābhāvato khīṇāsavattasiddhi. Na hi sabbaso parikkhīṇāsavassa katthacipi ācariyamuṭṭhiādīnaṃ sambhavoti suvisuddhassa parānuggahappavatti. Iti desakadosabhūtānaṃ diṭṭhisīlasampattidūsakānaṃ accantaṃ avijjātaṇhānaṃ abhāvasaṃsūcakehi ñāṇasampadāpahānasampadābhibyañjakehi ca sambuddhavisuddhabhāvehi purimavesārajjadvayasiddhi, tato ca antarāyikaniyyānikadhammesu sammohābhāvasiddhito pacchimavesārajjadvayasiddhīti bhagavato catuvesārajjasamannāgamo attahitaparahitappaṭipatti ca nidānavacanena pakāsitā honti, tattha tattha sampattaparisāya ajjhāsayānurūpaṃ ṭhānuppattikappaṭibhānena dhammadesanādīpanato. Idha pana vimuttisukhappaṭisaṃvedanapaṭiccasamuppādamanasikārapakāsanenāti yojetabbaṃ. Tena vuttaṃ – ‘‘satthu sampattipakāsanatthaṃ nidānavacana’’nti.

    તથા સાસનસમ્પત્તિપકાસનત્થં નિદાનવચનં. ઞાણકરુણાપરિગ્ગહિતસબ્બકિરિયસ્સ હિ ભગવતો નત્થિ નિરત્થકા પટિપત્તિ અત્તહિતા વા. તસ્મા પરેસંયેવ અત્થાય પવત્તસબ્બકિરિયસ્સ સમ્માસમ્બુદ્ધસ્સ સકલમ્પિ કાયવચીમનોકમ્મં યથાપવત્તં વુચ્ચમાનં દિટ્ઠધમ્મિકસમ્પરાયિકપરમત્થેહિ યથારહં સત્તાનં અનુસાસનટ્ઠેન સાસનં, ન કબ્બરચના. તયિદં સત્થુ ચરિતં કાલદેસદેસકપરિસાપદેસાદીહિ સદ્ધિં તત્થ તત્થ નિદાનવચનેન યથારહં પકાસીયતિ, ઇધ પન અભિસમ્બોધિવિમુત્તિસુખપ્પટિસંવેદનપટિચ્ચસમુપ્પાદમનસિકારેનાતિ યોજેતબ્બં. તેન વુત્તં – ‘‘સાસનસમ્પત્તિપકાસનત્થં નિદાનવચન’’ન્તિ.

    Tathā sāsanasampattipakāsanatthaṃ nidānavacanaṃ. Ñāṇakaruṇāpariggahitasabbakiriyassa hi bhagavato natthi niratthakā paṭipatti attahitā vā. Tasmā paresaṃyeva atthāya pavattasabbakiriyassa sammāsambuddhassa sakalampi kāyavacīmanokammaṃ yathāpavattaṃ vuccamānaṃ diṭṭhadhammikasamparāyikaparamatthehi yathārahaṃ sattānaṃ anusāsanaṭṭhena sāsanaṃ, na kabbaracanā. Tayidaṃ satthu caritaṃ kāladesadesakaparisāpadesādīhi saddhiṃ tattha tattha nidānavacanena yathārahaṃ pakāsīyati, idha pana abhisambodhivimuttisukhappaṭisaṃvedanapaṭiccasamuppādamanasikārenāti yojetabbaṃ. Tena vuttaṃ – ‘‘sāsanasampattipakāsanatthaṃ nidānavacana’’nti.

    અપિચ સત્થુનો પમાણભાવપ્પકાસનેન સાસનસ્સ પમાણભાવદસ્સનત્થં નિદાનવચનં. સા ચસ્સ પમાણભાવદસ્સનતા હેટ્ઠા વુત્તનયાનુસારેન વેદિતબ્બા. ભગવાતિ હિ ઇમિના તથાગતસ્સ રાગદોસમોહાદિસબ્બકિલેસમલદુચ્ચરિતાદિદોસપ્પહાનદીપનેન , સબ્બસત્તુત્તમભાવદીપનેન ચ અનઞ્ઞસાધારણઞાણકરુણાદિગુણવિસેસયોગપરિદીપનેન, અયમત્થો સબ્બથા પકાસિતો હોતીતિ ઇદમેત્થ નિદાનવચનપ્પયોજનસ્સ મુખમત્તદસ્સનં.

    Apica satthuno pamāṇabhāvappakāsanena sāsanassa pamāṇabhāvadassanatthaṃ nidānavacanaṃ. Sā cassa pamāṇabhāvadassanatā heṭṭhā vuttanayānusārena veditabbā. Bhagavāti hi iminā tathāgatassa rāgadosamohādisabbakilesamaladuccaritādidosappahānadīpanena , sabbasattuttamabhāvadīpanena ca anaññasādhāraṇañāṇakaruṇādiguṇavisesayogaparidīpanena, ayamattho sabbathā pakāsito hotīti idamettha nidānavacanappayojanassa mukhamattadassanaṃ.

    તં પનેતં ‘‘એવં મે સુત’’ન્તિ આરભિત્વા યાવ ‘‘ઇમં ઉદાનં ઉદાનેસી’’તિ પદં, તાવ ઇમસ્સ ઉદાનસ્સ નિદાનન્તિ વેદિતબ્બં. તથા હિ તં યથા પટિપન્નો ભગવા ઇમં ઉદાનં ઉદાનેસિ, આદિતો પટ્ઠાય તસ્સ કાયિકચેતસિકપ્પટિપત્તિયા પકાસનત્થં સઙ્ગીતિકારેહિ સઙ્ગીતિકાલે ભાસિતવચનં.

    Taṃ panetaṃ ‘‘evaṃ me suta’’nti ārabhitvā yāva ‘‘imaṃ udānaṃ udānesī’’ti padaṃ, tāva imassa udānassa nidānanti veditabbaṃ. Tathā hi taṃ yathā paṭipanno bhagavā imaṃ udānaṃ udānesi, ādito paṭṭhāya tassa kāyikacetasikappaṭipattiyā pakāsanatthaṃ saṅgītikārehi saṅgītikāle bhāsitavacanaṃ.

    નનુ ચ ‘‘ઇમસ્મિં સતિ ઇદં હોતી’’તિઆદિ ભગવતો એવ વચનં ભવિતું અરહતિ, ન હિ સત્થારં મુઞ્ચિત્વા અઞ્ઞો પટિચ્ચસમુપ્પાદં દેસેતું સમત્થો હોતીતિ? સચ્ચમેતં, યથા પન ભગવા બોધિરુક્ખમૂલે ધમ્મસભાવપચ્ચવેક્ખણવસેન પટિચ્ચસમુપ્પાદં મનસાકાસિ, તથેવ નં બોધનેય્યબન્ધવાનં બોધનત્થં પટિચ્ચસમુપ્પાદસીહનાદસુત્તાદીસુ દેસિતસ્સ ચ વચનાનં દેસિતાકારસ્સ અનુકરણવસેન પટિચ્ચસમુપ્પાદસ્સ મનસિકારં અટ્ઠુપ્પત્તિં કત્વા ભગવતા ભાસિતસ્સ ઇમસ્સ ઉદાનસ્સ ધમ્મસઙ્ગાહકા મહાથેરા નિદાનં સઙ્ગાયિંસૂતિ યથાવુત્તવચનં સઙ્ગીતિકારાનમેવ વચનન્તિ નિટ્ઠમેત્થ ગન્તબ્બં. ઇતો પરેસુપિ સુત્તન્તેસુ એસેવ નયો.

    Nanu ca ‘‘imasmiṃ sati idaṃ hotī’’tiādi bhagavato eva vacanaṃ bhavituṃ arahati, na hi satthāraṃ muñcitvā añño paṭiccasamuppādaṃ desetuṃ samattho hotīti? Saccametaṃ, yathā pana bhagavā bodhirukkhamūle dhammasabhāvapaccavekkhaṇavasena paṭiccasamuppādaṃ manasākāsi, tatheva naṃ bodhaneyyabandhavānaṃ bodhanatthaṃ paṭiccasamuppādasīhanādasuttādīsu desitassa ca vacanānaṃ desitākārassa anukaraṇavasena paṭiccasamuppādassa manasikāraṃ aṭṭhuppattiṃ katvā bhagavatā bhāsitassa imassa udānassa dhammasaṅgāhakā mahātherā nidānaṃ saṅgāyiṃsūti yathāvuttavacanaṃ saṅgītikārānameva vacananti niṭṭhamettha gantabbaṃ. Ito paresupi suttantesu eseva nayo.

    એત્થ ચ અત્તજ્ઝાસયો પરજ્ઝાસયો પુચ્છાવસિકો અટ્ઠુપ્પત્તિકોતિ ચત્તારો સુત્તનિક્ખેપા વેદિતબ્બા. યથા હિ અનેકસતઅનેકસહસ્સભેદાનિપિ સુત્તાનિ સંકિલેસભાગિયાદિપટ્ઠાનનયેન સોળસવિધતં નાતિવત્તન્તિ, એવં તાનિ સબ્બાનિપિ અત્તજ્ઝાસયાદિસુત્તનિક્ખેપવસેન ચતુબ્બિધભાવં નાતિવત્તન્તિ. કામઞ્ચેત્થ અત્તજ્ઝાસયસ્સ અટ્ઠુપ્પત્તિયા ચ પરજ્ઝાસયપુચ્છાવસિકેહિ સદ્ધિં સંસગ્ગભેદો સમ્ભવતિ અજ્ઝાસયાનુસન્ધિપુચ્છાનુસન્ધિસમ્ભવતો, અત્તજ્ઝાસયઅટ્ઠુપ્પત્તીનં અઞ્ઞમઞ્ઞં સંસગ્ગો નત્થીતિ નિરવસેસો પટ્ઠાનનયો ન સમ્ભવતિ. તદન્તોગધત્તા વા સમ્ભવન્તાનં સેસનિક્ખેપાનં મૂલનિક્ખેપવસેન ચત્તારો સુત્તનિક્ખેપાતિ વુત્તં.

    Ettha ca attajjhāsayo parajjhāsayo pucchāvasiko aṭṭhuppattikoti cattāro suttanikkhepā veditabbā. Yathā hi anekasataanekasahassabhedānipi suttāni saṃkilesabhāgiyādipaṭṭhānanayena soḷasavidhataṃ nātivattanti, evaṃ tāni sabbānipi attajjhāsayādisuttanikkhepavasena catubbidhabhāvaṃ nātivattanti. Kāmañcettha attajjhāsayassa aṭṭhuppattiyā ca parajjhāsayapucchāvasikehi saddhiṃ saṃsaggabhedo sambhavati ajjhāsayānusandhipucchānusandhisambhavato, attajjhāsayaaṭṭhuppattīnaṃ aññamaññaṃ saṃsaggo natthīti niravaseso paṭṭhānanayo na sambhavati. Tadantogadhattā vā sambhavantānaṃ sesanikkhepānaṃ mūlanikkhepavasena cattāro suttanikkhepāti vuttaṃ.

    તત્રાયં વચનત્થો – નિક્ખિપનં નિક્ખેપો, સુત્તસ્સ નિક્ખેપો સુત્તનિક્ખેપો, સુત્તદેસનાતિ અત્થો. નિક્ખિપીયતીતિ વા નિક્ખેપો, સુત્તં એવ નિક્ખેપો સુત્તનિક્ખેપો. અત્તનો અજ્ઝાસયો અત્તજ્ઝાસયો, સો અસ્સ અત્થિ કારણભૂતોતિ અત્તજ્ઝાસયો, અત્તનો અજ્ઝાસયો એતસ્સાતિ વા અત્તજ્ઝાસયો. પરજ્ઝાસયેપિ એસેવ નયો. પુચ્છાય વસો પુચ્છાવસો, સો એતસ્સ અત્થીતિ પુચ્છાવસિકો. સુત્તદેસનાય વત્થુભૂતસ્સ અત્થસ્સ ઉપ્પત્તિ અત્થુપ્પત્તિ, અત્થુપ્પત્તિ એવ અટ્ઠુપ્પત્તિ, સા એતસ્સ અત્થીતિ અટ્ઠુપ્પત્તિકો. અથ વા નિક્ખિપીયતિ સુત્તં એતેનાતિ નિક્ખેપો, અત્તજ્ઝાસયાદિ એવ. એતસ્મિં પન અત્થવિકપ્પે અત્તનો અજ્ઝાસયો અત્તજ્ઝાસયો. પરેસં અજ્ઝાસયો પરજ્ઝાસયો. પુચ્છીયતીતિ પુચ્છા, પુચ્છિતબ્બો અત્થો. પુચ્છનવસેન પવત્તં ધમ્મપ્પટિગ્ગાહકાનં વચનં પુચ્છાવસં, તદેવ નિક્ખેપસદ્દાપેક્ખાય પુચ્છાવસિકોતિ પુલ્લિઙ્ગવસેન વુત્તં. તથા અત્થુપ્પત્તિયેવ અટ્ઠુપ્પત્તિકોતિ એવમેત્થ અત્થો વેદિતબ્બો.

    Tatrāyaṃ vacanattho – nikkhipanaṃ nikkhepo, suttassa nikkhepo suttanikkhepo, suttadesanāti attho. Nikkhipīyatīti vā nikkhepo, suttaṃ eva nikkhepo suttanikkhepo. Attano ajjhāsayo attajjhāsayo, so assa atthi kāraṇabhūtoti attajjhāsayo, attano ajjhāsayo etassāti vā attajjhāsayo. Parajjhāsayepi eseva nayo. Pucchāya vaso pucchāvaso, so etassa atthīti pucchāvasiko. Suttadesanāya vatthubhūtassa atthassa uppatti atthuppatti, atthuppatti eva aṭṭhuppatti, sā etassa atthīti aṭṭhuppattiko. Atha vā nikkhipīyati suttaṃ etenāti nikkhepo, attajjhāsayādi eva. Etasmiṃ pana atthavikappe attano ajjhāsayo attajjhāsayo. Paresaṃ ajjhāsayo parajjhāsayo. Pucchīyatīti pucchā, pucchitabbo attho. Pucchanavasena pavattaṃ dhammappaṭiggāhakānaṃ vacanaṃ pucchāvasaṃ, tadeva nikkhepasaddāpekkhāya pucchāvasikoti pulliṅgavasena vuttaṃ. Tathā atthuppattiyeva aṭṭhuppattikoti evamettha attho veditabbo.

    એત્થ ચ પરેસં ઇન્દ્રિયપરિપાકાદિકારણનિરપેક્ખત્તા અત્તજ્ઝાસયસ્સ વિસું સુત્તનિક્ખેપભાવો યુત્તો કેવલં અત્તનો અજ્ઝાસયેનેવ ધમ્મતન્તિઠપનત્થં પવત્તિતદેસનત્તા, પરજ્ઝાસયપુચ્છાવસિકાનં પન પરેસં અજ્ઝાસયપુચ્છાનં દેસનાપવત્તિહેતુભૂતાનં ઉપ્પત્તિયં પવત્તિતાનં કથમટ્ઠુપ્પત્તિયા અનવરોધો, પુચ્છાવસિકઅટ્ઠુપ્પત્તિપુબ્બકાનં વા પરજ્ઝાસયાનુરોધેન પવત્તિતાનં કથં પરજ્ઝાસયે અનવરોધોતિ? ન ચોદેતબ્બમેતં. પરેસઞ્હિ અભિનીહારપરિપુચ્છાદિવિનિચ્છયાદિવિનિમુત્તસ્સેવ સુત્તન્તદેસનાકારણુપ્પાદસ્સ અટ્ઠુપ્પત્તિભાવેન ગહિતત્તા પરજ્ઝાસયપુચ્છાવસિકાનં વિસું ગહણં. તથા હિ બ્રહ્મજાલધમ્મદાયાદસુત્તાદીનં વણ્ણાવણ્ણઆમિસુપ્પાદાદિદેસનાનિમિત્તં અટ્ઠુપ્પત્તિ વુચ્ચતિ, પરેસં પુચ્છાય વિના અજ્ઝાસયમેવ નિમિત્તં કત્વા દેસિતો પરજ્ઝાસયો, પુચ્છાવસેન દેસિતો પુચ્છાવસિકોતિ પાકટોયમત્થોતિ.

    Ettha ca paresaṃ indriyaparipākādikāraṇanirapekkhattā attajjhāsayassa visuṃ suttanikkhepabhāvo yutto kevalaṃ attano ajjhāsayeneva dhammatantiṭhapanatthaṃ pavattitadesanattā, parajjhāsayapucchāvasikānaṃ pana paresaṃ ajjhāsayapucchānaṃ desanāpavattihetubhūtānaṃ uppattiyaṃ pavattitānaṃ kathamaṭṭhuppattiyā anavarodho, pucchāvasikaaṭṭhuppattipubbakānaṃ vā parajjhāsayānurodhena pavattitānaṃ kathaṃ parajjhāsaye anavarodhoti? Na codetabbametaṃ. Paresañhi abhinīhāraparipucchādivinicchayādivinimuttasseva suttantadesanākāraṇuppādassa aṭṭhuppattibhāvena gahitattā parajjhāsayapucchāvasikānaṃ visuṃ gahaṇaṃ. Tathā hi brahmajāladhammadāyādasuttādīnaṃ vaṇṇāvaṇṇaāmisuppādādidesanānimittaṃ aṭṭhuppatti vuccati, paresaṃ pucchāya vinā ajjhāsayameva nimittaṃ katvā desito parajjhāsayo, pucchāvasena desito pucchāvasikoti pākaṭoyamatthoti.

    તત્થ પઠમાદીનિ તીણિ બોધિસુત્તાનિ મુચલિન્દસુત્તં, આયુસઙ્ખારોસ્સજ્જનસુત્તં, પચ્ચવેક્ખણસુત્તં, પપઞ્ચસઞ્ઞાસુત્તન્તિ ઇમેસં ઉદાનાનં અત્તજ્ઝાસયો નિક્ખેપો. હુહુઙ્કસુત્તં, બ્રાહ્મણજાતિકસુત્તં, બાહિયસુત્તન્તિ ઇમેસં ઉદાનાનં પુચ્છાવસિકો નિક્ખેપો. રાજસુત્તં, સક્કારસુત્તં, ઉચ્છાદનસુત્તં, પિણ્ડપાતિકસુત્તં, સિપ્પસુત્તં, ગોપાલસુત્તં, સુન્દરિકસુત્તં , માતુસુત્તં, સઙ્ઘભેદકસુત્તં, ઉદપાનસુત્તં, તથાગતુપ્પાદસુત્તં, મોનેય્યસુત્તં, પાટલિગામિયસુત્તં, દ્વેપિ દબ્બસુત્તાનીતિ એતેસં ઉદાનાનં અટ્ઠુપ્પત્તિકો નિક્ખેપો. પાલિલેય્યસુત્તં, પિયસુત્તં, નાગસમાલસુત્તં, વિસાખાસુત્તઞ્ચાતિ ઇમેસં ઉદાનાનં અત્તજ્ઝાસયો પરજ્ઝાસયો ચ નિક્ખેપો. સેસાનં એકપઞ્ઞાસાય સુત્તાનં પરજ્ઝાસયો નિક્ખેપો. એવમેતેસં ઉદાનાનં અત્તજ્ઝાસયાદિવસેન નિક્ખેપવિસેસો વેદિતબ્બો.

    Tattha paṭhamādīni tīṇi bodhisuttāni mucalindasuttaṃ, āyusaṅkhārossajjanasuttaṃ, paccavekkhaṇasuttaṃ, papañcasaññāsuttanti imesaṃ udānānaṃ attajjhāsayo nikkhepo. Huhuṅkasuttaṃ, brāhmaṇajātikasuttaṃ, bāhiyasuttanti imesaṃ udānānaṃ pucchāvasiko nikkhepo. Rājasuttaṃ, sakkārasuttaṃ, ucchādanasuttaṃ, piṇḍapātikasuttaṃ, sippasuttaṃ, gopālasuttaṃ, sundarikasuttaṃ , mātusuttaṃ, saṅghabhedakasuttaṃ, udapānasuttaṃ, tathāgatuppādasuttaṃ, moneyyasuttaṃ, pāṭaligāmiyasuttaṃ, dvepi dabbasuttānīti etesaṃ udānānaṃ aṭṭhuppattiko nikkhepo. Pālileyyasuttaṃ, piyasuttaṃ, nāgasamālasuttaṃ, visākhāsuttañcāti imesaṃ udānānaṃ attajjhāsayo parajjhāsayo ca nikkhepo. Sesānaṃ ekapaññāsāya suttānaṃ parajjhāsayo nikkhepo. Evametesaṃ udānānaṃ attajjhāsayādivasena nikkhepaviseso veditabbo.

    એત્થ ચ યાનિ ઉદાનાનિ ભગવતા ભિક્ખૂનં સમ્મુખા ભાસિતાનિ, તાનિ તેહિ યથાભાસિતસુત્તાનિ વચસા પરિચિતાનિ મનસાનુપેક્ખિતાનિ ધમ્મભણ્ડાગારિકસ્સ કથિતાનિ. યાનિ પન ભગવતા ભિક્ખૂનં અસમ્મુખા ભાસિતાનિ, તાનિપિ અપરભાગે ભગવતા ધમ્મભણ્ડાગારિકસ્સ પુન ભાસિતાનિ. એવં સબ્બાનિપિ તાનિ આયસ્મા આનન્દો એકજ્ઝં કત્વા ધારેન્તો ભિક્ખૂનઞ્ચ વાચેન્તો અપરભાગે પઠમમહાસઙ્ગીતિકાલે ઉદાનન્ત્વેવ સઙ્ગહં આરોપેસીતિ વેદિતબ્બં.

    Ettha ca yāni udānāni bhagavatā bhikkhūnaṃ sammukhā bhāsitāni, tāni tehi yathābhāsitasuttāni vacasā paricitāni manasānupekkhitāni dhammabhaṇḍāgārikassa kathitāni. Yāni pana bhagavatā bhikkhūnaṃ asammukhā bhāsitāni, tānipi aparabhāge bhagavatā dhammabhaṇḍāgārikassa puna bhāsitāni. Evaṃ sabbānipi tāni āyasmā ānando ekajjhaṃ katvā dhārento bhikkhūnañca vācento aparabhāge paṭhamamahāsaṅgītikāle udānantveva saṅgahaṃ āropesīti veditabbaṃ.

    તેન ખો પન સમયેનાતિઆદીસુ તેન સમયેનાતિ ચ ભુમ્મત્થે કરણવચનં, ખો પનાતિ નિપાતો, તસ્મિં સમયેતિ અત્થો. કસ્મિં પન સમયે? યં સમયં ભગવા ઉરુવેલાયં વિહરતિ નજ્જા નેરઞ્જરાય તીરે બોધિરુક્ખમૂલે પઠમાભિસમ્બુદ્ધો. તસ્મિં સમયે. સત્તાહન્તિ સત્ત અહાનિ સત્તાહં, અચ્ચન્તસંયોગત્થે એતં ઉપયોગવચનં. યસ્મા ભગવા તં સત્તાહં નિરન્તરતાય અચ્ચન્તમેવ ફલસમાપત્તિસુખેન વિહાસિ, તસ્મા સત્તાહન્તિ અચ્ચન્તસંયોગવસેન ઉપયોગવચનં વુત્તં. એકપલ્લઙ્કેનાતિ વિસાખાપુણ્ણમાય અનત્થઙ્ગતેયેવ સૂરિયે અપરાજિતપલ્લઙ્કવરે વજિરાસને નિસિન્નકાલતો પટ્ઠાય સકિમ્પિ અનુટ્ઠહિત્વા યથાઆભુજિતેન એકેનેવ પલ્લઙ્કેન .

    Tena kho pana samayenātiādīsu tena samayenāti ca bhummatthe karaṇavacanaṃ, kho panāti nipāto, tasmiṃ samayeti attho. Kasmiṃ pana samaye? Yaṃ samayaṃ bhagavā uruvelāyaṃ viharati najjā nerañjarāya tīre bodhirukkhamūle paṭhamābhisambuddho. Tasmiṃ samaye. Sattāhanti satta ahāni sattāhaṃ, accantasaṃyogatthe etaṃ upayogavacanaṃ. Yasmā bhagavā taṃ sattāhaṃ nirantaratāya accantameva phalasamāpattisukhena vihāsi, tasmā sattāhanti accantasaṃyogavasena upayogavacanaṃ vuttaṃ. Ekapallaṅkenāti visākhāpuṇṇamāya anatthaṅgateyeva sūriye aparājitapallaṅkavare vajirāsane nisinnakālato paṭṭhāya sakimpi anuṭṭhahitvā yathāābhujitena ekeneva pallaṅkena .

    વિમુત્તિસુખપટિસંવેદીતિ વિમુત્તિસુખં ફલસમાપત્તિસુખં પટિસંવેદિયમાનો નિસિન્નો હોતીતિ અત્થો. તત્થ વિમુત્તીતિ તદઙ્ગવિમુત્તિ, વિક્ખમ્ભનવિમુત્તિ, સમુચ્છેદવિમુત્તિ, પટિપ્પસ્સદ્ધિવિમુત્તિ, નિસ્સરણવિમુત્તીતિ પઞ્ચ વિમુત્તિયો. તાસુ યં દેય્યધમ્મપરિચ્ચાગાદીહિ તેહિ તેહિ ગુણઙ્ગેહિ નામરૂપપરિચ્છેદાદીહિ વિપસ્સનઙ્ગેહિ ચ યાવ તસ્સ તસ્સ અઙ્ગસ્સ અપરિહાનિવસેન પવત્તિ, તાવ તંતંપટિપક્ખતો વિમુચ્ચનતો વિમુચ્ચનં પહાનં. સેય્યથિદં ? દાનેન મચ્છરિયલોભાદિતો, સીલેન પાણાતિપાતાદિતો, નામરૂપવવત્થાનેન સક્કાયદિટ્ઠિતો, પચ્ચયપરિગ્ગહેન અહેતુવિસમહેતુદિટ્ઠીહિ, તસ્સેવ અપરભાગેન કઙ્ખાવિતરણેન કથંકથીભાવતો, કલાપસમ્મસનેન ‘‘અહં મમા’’તિ ગાહતો, મગ્ગામગ્ગવવત્થાનેન અમગ્ગે મગ્ગસઞ્ઞાય, ઉદયદસ્સનેન ઉચ્છેદદિટ્ઠિયા, વયદસ્સનેન સસ્સતદિટ્ઠિયા, ભયદસ્સનેન સભયે અભયસઞ્ઞાય, આદીનવદસ્સનેન અસ્સાદસઞ્ઞાય, નિબ્બિદાનુપસ્સનેન અભિરતિસઞ્ઞાય, મુચ્ચિતુકમ્યતાઞાણેન અમુચ્ચિતુકમ્યતાય, ઉપેક્ખાઞાણેન અનુપેક્ખાય, અનુલોમેન ધમ્મટ્ઠિતિયં નિબ્બાને ચ પટિલોમભાવતો, ગોત્રભુના સઙ્ખારનિમિત્તભાવતો વિમુચ્ચનં, અયં તદઙ્ગવિમુત્તિ નામ. યં પન ઉપચારપ્પનાભેદેન સમાધિના યાવસ્સ અપરિહાનિવસેન પવત્તિ, તાવ કામચ્છન્દાદીનં નીવરણાનઞ્ચેવ, વિતક્કાદીનઞ્ચ પચ્ચનીકધમ્માનં, અનુપ્પત્તિસઞ્ઞિતં વિમુચ્ચનં, અયં વિક્ખમ્ભનવિમુત્તિ નામ. યં ચતુન્નં અરિયમગ્ગાનં ભાવિતત્તા તંતંમગ્ગવતો અરિયસ્સ સન્તાને યથારહં ‘‘દિટ્ઠિગતાનં પહાનાયા’’તિઆદિના (ધ॰ સ॰ ૨૭૭; વિભ॰ ૬૨૮) નયેન વુત્તસ્સ સમુદયપક્ખિયસ્સ કિલેસગણસ્સ પુન અચ્ચન્તં અપ્પવત્તિભાવેન સમુચ્છેદપ્પહાનવસેન વિમુચ્ચનં, અયં સમુચ્છેદવિમુત્તિ નામ. યં પન ફલક્ખણે પટિપ્પસ્સદ્ધત્તં કિલેસાનં, અયં પટિપ્પસ્સદ્ધિવિમુત્તિ નામ. સબ્બસઙ્ખતનિસ્સટત્તા પન સબ્બસઙ્ખારવિમુત્તં નિબ્બાનં, અયં નિસ્સરણવિમુત્તિ નામ. ઇધ પન ભગવતો નિબ્બાનારમ્મણા ફલવિમુત્તિ અધિપ્પેતા. તેન વુત્તં – ‘‘વિમુત્તિસુખપટિસંવેદીતિ વિમુત્તિસુખં ફલસમાપત્તિસુખં પટિસંવેદિયમાનો નિસિન્નો હોતીતિ અત્થો’’તિ.

    Vimuttisukhapaṭisaṃvedīti vimuttisukhaṃ phalasamāpattisukhaṃ paṭisaṃvediyamāno nisinno hotīti attho. Tattha vimuttīti tadaṅgavimutti, vikkhambhanavimutti, samucchedavimutti, paṭippassaddhivimutti, nissaraṇavimuttīti pañca vimuttiyo. Tāsu yaṃ deyyadhammapariccāgādīhi tehi tehi guṇaṅgehi nāmarūpaparicchedādīhi vipassanaṅgehi ca yāva tassa tassa aṅgassa aparihānivasena pavatti, tāva taṃtaṃpaṭipakkhato vimuccanato vimuccanaṃ pahānaṃ. Seyyathidaṃ ? Dānena macchariyalobhādito, sīlena pāṇātipātādito, nāmarūpavavatthānena sakkāyadiṭṭhito, paccayapariggahena ahetuvisamahetudiṭṭhīhi, tasseva aparabhāgena kaṅkhāvitaraṇena kathaṃkathībhāvato, kalāpasammasanena ‘‘ahaṃ mamā’’ti gāhato, maggāmaggavavatthānena amagge maggasaññāya, udayadassanena ucchedadiṭṭhiyā, vayadassanena sassatadiṭṭhiyā, bhayadassanena sabhaye abhayasaññāya, ādīnavadassanena assādasaññāya, nibbidānupassanena abhiratisaññāya, muccitukamyatāñāṇena amuccitukamyatāya, upekkhāñāṇena anupekkhāya, anulomena dhammaṭṭhitiyaṃ nibbāne ca paṭilomabhāvato, gotrabhunā saṅkhāranimittabhāvato vimuccanaṃ, ayaṃ tadaṅgavimutti nāma. Yaṃ pana upacārappanābhedena samādhinā yāvassa aparihānivasena pavatti, tāva kāmacchandādīnaṃ nīvaraṇānañceva, vitakkādīnañca paccanīkadhammānaṃ, anuppattisaññitaṃ vimuccanaṃ, ayaṃ vikkhambhanavimutti nāma. Yaṃ catunnaṃ ariyamaggānaṃ bhāvitattā taṃtaṃmaggavato ariyassa santāne yathārahaṃ ‘‘diṭṭhigatānaṃ pahānāyā’’tiādinā (dha. sa. 277; vibha. 628) nayena vuttassa samudayapakkhiyassa kilesagaṇassa puna accantaṃ appavattibhāvena samucchedappahānavasena vimuccanaṃ, ayaṃ samucchedavimutti nāma. Yaṃ pana phalakkhaṇe paṭippassaddhattaṃ kilesānaṃ, ayaṃ paṭippassaddhivimutti nāma. Sabbasaṅkhatanissaṭattā pana sabbasaṅkhāravimuttaṃ nibbānaṃ, ayaṃ nissaraṇavimutti nāma. Idha pana bhagavato nibbānārammaṇā phalavimutti adhippetā. Tena vuttaṃ – ‘‘vimuttisukhapaṭisaṃvedīti vimuttisukhaṃ phalasamāpattisukhaṃ paṭisaṃvediyamāno nisinno hotīti attho’’ti.

    વિમુત્તીતિ ચ ઉપક્કિલેસેહિ પટિપ્પસ્સદ્ધિવસેન ચિત્તસ્સ વિમુત્તભાવો, ચિત્તમેવ વા તથા વિમુત્તં વેદિતબ્બં, તાય વિમુત્તિયા જાતં સમ્પયુત્તં વા સુખં વિમુત્તિસુખં. ‘‘યાયં, ભન્તે, ઉપેક્ખા સન્તે સુખે વુત્તા ભગવતા’’તિ (મ॰ નિ॰ ૨.૮૮) વચનતો ઉપેક્ખાપિ ચેત્થ સુખમિચ્ચેવ વેદિતબ્બા. તથા ચ વુત્તં સમ્મોહવિનોદનિયં ‘‘ઉપેક્ખા પન સન્તત્તા, સુખમિચ્ચેવ ભાસિતા’’તિ (વિભ॰ અટ્ઠ॰ ૨૩૨). ભગવા હિ ચતુત્થજ્ઝાનિકં અરહત્તસમાપત્તિં સમાપજ્જતિ, ન ઇતરં. અથ વા ‘‘તેસં વૂપસમો સુખો’’તિઆદીસુ યથા સઙ્ખારદુક્ખૂપસમો સુખોતિ વુચ્ચતિ, એવં સકલકિલેસદુક્ખૂપસમભાવતો અગ્ગફલે લબ્ભમાના પટિપ્પસ્સદ્ધિવિમુત્તિ એવ ઇધ સુખન્તિ વેદિતબ્બા. તયિદં વિમુત્તિસુખં મગ્ગવીથિયં કાલન્તરેતિ ફલચિત્તસ્સ પવત્તિવિભાગેન દુવિધં હોતિ. એકેકસ્સ હિ અરિયમગ્ગસ્સ અનન્તરા તસ્સ તસ્સેવ વિપાકભૂતાનિ નિબ્બાનારમ્મણાનિ તીણિ દ્વે વા ફલચિત્તાનિ ઉપ્પજ્જન્તિ અનન્તરવિપાકત્તા લોકુત્તરકુસલાનં. યસ્મિઞ્હિ જવનવારે અરિયમગ્ગો ઉપ્પજ્જતિ, તત્થ યદા દ્વે અનુલોમાનિ, તદા તતિયં ગોત્રભુ, ચતુત્થં મગ્ગચિત્તં, તતો પરં તીણિ ફલચિત્તાનિ હોન્તિ. યદા પન તીણિ અનુલોમાનિ, તદા ચતુત્થં ગોત્રભુ, પઞ્ચમં મગ્ગચિત્તં, તતો પરં દ્વે ફલચિત્તાનિ હોન્તિ. એવં ચતુત્થં પઞ્ચમં અપ્પનાવસેન પવત્તતિ, ન તતો પરં ભવઙ્ગસ્સ આસન્નત્તા. કેચિ પન ‘‘છટ્ઠમ્પિ ચિત્તં અપ્પેતી’’તિ વદન્તિ, તં અટ્ઠકથાસુ (વિસુદ્ધિ॰ ૨.૮૧૧) પટિક્ખિત્તં. એવં મગ્ગવીથિયં ફલં વેદિતબ્બં. કાલન્તરે ફલં પન ફલસમાપત્તિવસેન પવત્તં, નિરોધા વુટ્ઠહન્તસ્સ ઉપ્પજ્જમાનઞ્ચ એતેનેવ સઙ્ગહિતં. સા પનાયં ફલસમાપત્તિ અત્થતો લોકુત્તરકુસલાનં વિપાકભૂતા નિબ્બાનારમ્મણા અપ્પનાતિ દટ્ઠબ્બા.

    Vimuttīti ca upakkilesehi paṭippassaddhivasena cittassa vimuttabhāvo, cittameva vā tathā vimuttaṃ veditabbaṃ, tāya vimuttiyā jātaṃ sampayuttaṃ vā sukhaṃ vimuttisukhaṃ. ‘‘Yāyaṃ, bhante, upekkhā sante sukhe vuttā bhagavatā’’ti (ma. ni. 2.88) vacanato upekkhāpi cettha sukhamicceva veditabbā. Tathā ca vuttaṃ sammohavinodaniyaṃ ‘‘upekkhā pana santattā, sukhamicceva bhāsitā’’ti (vibha. aṭṭha. 232). Bhagavā hi catutthajjhānikaṃ arahattasamāpattiṃ samāpajjati, na itaraṃ. Atha vā ‘‘tesaṃ vūpasamo sukho’’tiādīsu yathā saṅkhāradukkhūpasamo sukhoti vuccati, evaṃ sakalakilesadukkhūpasamabhāvato aggaphale labbhamānā paṭippassaddhivimutti eva idha sukhanti veditabbā. Tayidaṃ vimuttisukhaṃ maggavīthiyaṃ kālantareti phalacittassa pavattivibhāgena duvidhaṃ hoti. Ekekassa hi ariyamaggassa anantarā tassa tasseva vipākabhūtāni nibbānārammaṇāni tīṇi dve vā phalacittāni uppajjanti anantaravipākattā lokuttarakusalānaṃ. Yasmiñhi javanavāre ariyamaggo uppajjati, tattha yadā dve anulomāni, tadā tatiyaṃ gotrabhu, catutthaṃ maggacittaṃ, tato paraṃ tīṇi phalacittāni honti. Yadā pana tīṇi anulomāni, tadā catutthaṃ gotrabhu, pañcamaṃ maggacittaṃ, tato paraṃ dve phalacittāni honti. Evaṃ catutthaṃ pañcamaṃ appanāvasena pavattati, na tato paraṃ bhavaṅgassa āsannattā. Keci pana ‘‘chaṭṭhampi cittaṃ appetī’’ti vadanti, taṃ aṭṭhakathāsu (visuddhi. 2.811) paṭikkhittaṃ. Evaṃ maggavīthiyaṃ phalaṃ veditabbaṃ. Kālantare phalaṃ pana phalasamāpattivasena pavattaṃ, nirodhā vuṭṭhahantassa uppajjamānañca eteneva saṅgahitaṃ. Sā panāyaṃ phalasamāpatti atthato lokuttarakusalānaṃ vipākabhūtā nibbānārammaṇā appanāti daṭṭhabbā.

    કે તં સમાપજ્જન્તિ, કે ન સમાપજ્જન્તીતિ? સબ્બેપિ પુથુજ્જના ન સમાપજ્જન્તિ અનધિગતત્તા. તથા હેટ્ઠિમા અરિયા ઉપરિમં, ઉપરિમાપિ અરિયા હેટ્ઠિમં ન સમાપજ્જન્તિયેવ પુગ્ગલન્તરભાવૂપગમનેન પટિપ્પસ્સદ્ધભાવતો. અત્તનો એવ ફલં તે તે અરિયા સમાપજ્જન્તિ. કેચિ પન ‘‘સોતાપન્નસકદાગામિનો ફલસમાપત્તિં ન સમાપજ્જન્તિ, ઉપરિમા દ્વેયેવ સમાપજ્જન્તિ સમાધિસ્મિં પરિપૂરકારિભાવતો’’તિ વદન્તિ. તં અકારણં પુથુજ્જનસ્સાપિ અત્તના પટિલદ્ધલોકિયસમાધિસમાપજ્જનતો. કિં વા એત્થ કારણચિન્તાય? વુત્તઞ્હેતં પટિસમ્ભિદાયં ‘‘કતમા દસ સઙ્ખારુપેક્ખા વિપસ્સનાવસેન ઉપ્પજ્જન્તિ (પટિ॰ મ॰ ૧.૫૭), કતમે દસ ગોત્રભુધમ્મા વિપસ્સનાવસેન ઉપ્પજ્જન્તી’’તિ (પટિ॰ મ॰ ૧.૬૦) ઇમેસં પઞ્હાનં વિસ્સજ્જને સોતાપત્તિફલસમાપત્તત્થાય સકદાગામિફલસમાપત્તત્થાયાતિ તેસમ્પિ અરિયાનં ફલસમાપત્તિસમાપજ્જનં વુત્તં. તસ્મા સબ્બેપિ અરિયા યથાસકં ફલં સમાપજ્જન્તીતિ નિટ્ઠમેત્થ ગન્તબ્બં.

    Ke taṃ samāpajjanti, ke na samāpajjantīti? Sabbepi puthujjanā na samāpajjanti anadhigatattā. Tathā heṭṭhimā ariyā uparimaṃ, uparimāpi ariyā heṭṭhimaṃ na samāpajjantiyeva puggalantarabhāvūpagamanena paṭippassaddhabhāvato. Attano eva phalaṃ te te ariyā samāpajjanti. Keci pana ‘‘sotāpannasakadāgāmino phalasamāpattiṃ na samāpajjanti, uparimā dveyeva samāpajjanti samādhismiṃ paripūrakāribhāvato’’ti vadanti. Taṃ akāraṇaṃ puthujjanassāpi attanā paṭiladdhalokiyasamādhisamāpajjanato. Kiṃ vā ettha kāraṇacintāya? Vuttañhetaṃ paṭisambhidāyaṃ ‘‘katamā dasa saṅkhārupekkhā vipassanāvasena uppajjanti (paṭi. ma. 1.57), katame dasa gotrabhudhammā vipassanāvasena uppajjantī’’ti (paṭi. ma. 1.60) imesaṃ pañhānaṃ vissajjane sotāpattiphalasamāpattatthāya sakadāgāmiphalasamāpattatthāyāti tesampi ariyānaṃ phalasamāpattisamāpajjanaṃ vuttaṃ. Tasmā sabbepi ariyā yathāsakaṃ phalaṃ samāpajjantīti niṭṭhamettha gantabbaṃ.

    કસ્મા પન તે સમાપજ્જન્તીતિ? દિટ્ઠધમ્મસુખવિહારત્થં. યથા હિ રાજાનો રજ્જસુખં, દેવતા દિબ્બસુખં અનુભવન્તિ, એવં અરિયા ‘‘લોકુત્તરસુખં અનુભવિસ્સામા’’તિ અદ્ધાનપરિચ્છેદં કત્વા ઇચ્છિતક્ખણે ફલસમાપત્તિં સમાપજ્જન્તિ.

    Kasmā pana te samāpajjantīti? Diṭṭhadhammasukhavihāratthaṃ. Yathā hi rājāno rajjasukhaṃ, devatā dibbasukhaṃ anubhavanti, evaṃ ariyā ‘‘lokuttarasukhaṃ anubhavissāmā’’ti addhānaparicchedaṃ katvā icchitakkhaṇe phalasamāpattiṃ samāpajjanti.

    કથઞ્ચસ્સા સમાપજ્જનં, કથં ઠાનં, કથં વુટ્ઠાનન્તિ? દ્વીહિ તાવ આકારેહિ અસ્સા સમાપજ્જનં હોતિ નિબ્બાનતો અઞ્ઞસ્સ આરમ્મણસ્સ અમનસિકારા, નિબ્બાનસ્સ ચ મનસિકારા. યથાહ –

    Kathañcassā samāpajjanaṃ, kathaṃ ṭhānaṃ, kathaṃ vuṭṭhānanti? Dvīhi tāva ākārehi assā samāpajjanaṃ hoti nibbānato aññassa ārammaṇassa amanasikārā, nibbānassa ca manasikārā. Yathāha –

    ‘‘દ્વે ખો, આવુસો, પચ્ચયા અનિમિત્તાય ચેતોવિમુત્તિયા સમાપત્તિયા, સબ્બનિમિત્તાનઞ્ચ અમનસિકારો, અનિમિત્તાય ચ ધાતુયા મનસિકારો’’તિ (મ॰ નિ॰ ૧.૪૫૮).

    ‘‘Dve kho, āvuso, paccayā animittāya cetovimuttiyā samāpattiyā, sabbanimittānañca amanasikāro, animittāya ca dhātuyā manasikāro’’ti (ma. ni. 1.458).

    અયં પનેત્થ સમાપજ્જનક્કમો – ફલસમાપત્તિત્થિકેન અરિયસાવકેન રહોગતેન પટિસલ્લીનેન ઉદયબ્બયાદિવસેન સઙ્ખારા વિપસ્સિતબ્બા. તસ્સેવં પવત્તાનુપુબ્બવિપસ્સનસ્સેવ સઙ્ખારારમ્મણગોત્રભુઞાણાનન્તરં ફલસમાપત્તિવસેન નિરોધે ચિત્તમપ્પેતિ, ફલસમાપત્તિનિન્નભાવેન ચ સેક્ખસ્સાપિ ફલમેવ ઉપ્પજ્જતિ, ન મગ્ગો. યે પન વદન્તિ ‘‘સોતાપન્નો અત્તનો ફલસમાપત્તિં સમાપજ્જિસ્સામીતિ વિપસ્સનં વડ્ઢેત્વા સકદાગામી હોતિ, સકદાગામી ચ અનાગામી’’તિ. તે વત્તબ્બા – એવં સન્તે અનાગામી અરહા ભવિસ્સતિ, અરહા ચ પચ્ચેકબુદ્ધો, પચ્ચેકબુદ્ધો ચ સમ્બુદ્ધોતિ આપજ્જેય્ય, તસ્મા યથાભિનિવેસં યથાજ્ઝાસયં વિપસ્સના અત્થં સાધેતીતિ સેક્ખસ્સાપિ ફલમેવ ઉપ્પજ્જતિ, ન મગ્ગો. ફલમ્પિ તસ્સ સચે અનેન પઠમજ્ઝાનિકો મગ્ગો અધિગતો, પઠમજ્ઝાનિકમેવ ઉપ્પજ્જતિ. સચે દુતિયાદીસુ અઞ્ઞતરજ્ઝાનિકો, દુતિયાદીસુ અઞ્ઞતરજ્ઝાનિકમેવાતિ.

    Ayaṃ panettha samāpajjanakkamo – phalasamāpattitthikena ariyasāvakena rahogatena paṭisallīnena udayabbayādivasena saṅkhārā vipassitabbā. Tassevaṃ pavattānupubbavipassanasseva saṅkhārārammaṇagotrabhuñāṇānantaraṃ phalasamāpattivasena nirodhe cittamappeti, phalasamāpattininnabhāvena ca sekkhassāpi phalameva uppajjati, na maggo. Ye pana vadanti ‘‘sotāpanno attano phalasamāpattiṃ samāpajjissāmīti vipassanaṃ vaḍḍhetvā sakadāgāmī hoti, sakadāgāmī ca anāgāmī’’ti. Te vattabbā – evaṃ sante anāgāmī arahā bhavissati, arahā ca paccekabuddho, paccekabuddho ca sambuddhoti āpajjeyya, tasmā yathābhinivesaṃ yathājjhāsayaṃ vipassanā atthaṃ sādhetīti sekkhassāpi phalameva uppajjati, na maggo. Phalampi tassa sace anena paṭhamajjhāniko maggo adhigato, paṭhamajjhānikameva uppajjati. Sace dutiyādīsu aññatarajjhāniko, dutiyādīsu aññatarajjhānikamevāti.

    કસ્મા પનેત્થ ગોત્રભુઞાણં મગ્ગઞાણપુરેચારિકં વિય નિબ્બાનારમ્મણં ન હોતીતિ? ફલઞાણાનં અનિય્યાનિકભાવતો. અરિયમગ્ગધમ્માયેવ હિ નિય્યાનિકા. વુત્તઞ્હેતં ‘‘કતમે ધમ્મા નિય્યાનિકા? ચત્તારો અરિયમગ્ગા અપરિયાપન્ના’’તિ (ધ॰ સ॰ ૧૨૯૫). તસ્મા એકન્તેનેવ નિય્યાનિકભાવસ્સ ઉભતો વુટ્ઠાનભાવેન પવત્તમાનસ્સ અનન્તરપચ્ચયભૂતેન ઞાણેન નિમિત્તતો વુટ્ઠિતેનેવ ભવિતબ્બન્તિ તસ્સ નિબ્બાનારમ્મણતા યુત્તા, ન પન અરિયમગ્ગસ્સ ભાવિતત્તા તસ્સ વિપાકભાવેન પવત્તમાનાનં કિલેસાનં અસમુચ્છિન્દનતો અનિય્યાનિકત્તા અવુટ્ઠાનસભાવાનં ફલઞાણાનં પુરેચારિકઞાણસ્સ કદાચિપિ નિબ્બાનારમ્મણતા ઉભયત્થ અનુલોમઞાણાનં અતુલ્યાકારતો. અરિયમગ્ગવીથિયઞ્હિ અનુલોમઞાણાનિ અનિબ્બિદ્ધપુબ્બાનં થૂલથૂલાનં લોભક્ખન્ધાદીનં સાતિસયં પદાલનેન લોકિયઞાણેન ઉક્કંસપારમિપ્પત્તાનિ મગ્ગઞાણાનુકૂલાનિ ઉપ્પજ્જન્તિ, ફલસમાપત્તિવીથિયં પન તાનિ તાનિ તેન તેન મગ્ગેન તેસં તેસં કિલેસાનં સમુચ્છિન્નત્તા તત્થ નિરુસ્સુક્કાનિ કેવલં અરિયાનં ફલસમાપત્તિસુખસમઙ્ગિભાવસ્સ પરિકમ્મમત્તાનિ હુત્વા ઉપ્પજ્જન્તીતિ ન તેસં કુતોચિ વુટ્ઠાનસમ્ભવો, યતો તેસં પરિયોસાને ઞાણં સઙ્ખારનિમિત્તં વુટ્ઠાનતો નિબ્બાનારમ્મણં સિયા. એવઞ્ચ કત્વા સેક્ખસ્સ અત્તનો ફલસમાપત્તિવળઞ્જનત્થાય ઉદયબ્બયાદિવસેન સઙ્ખારે સમ્મસન્તસ્સ વિપસ્સનાઞાણાનુપુબ્બાય ફલમેવ ઉપ્પજ્જતિ, ન મગ્ગોતિ અયઞ્ચ અત્થો સમત્થિતો હોતિ. એવં તાવ ફલસમાપત્તિયા સમાપજ્જનં વેદિતબ્બં.

    Kasmā panettha gotrabhuñāṇaṃ maggañāṇapurecārikaṃ viya nibbānārammaṇaṃ na hotīti? Phalañāṇānaṃ aniyyānikabhāvato. Ariyamaggadhammāyeva hi niyyānikā. Vuttañhetaṃ ‘‘katame dhammā niyyānikā? Cattāro ariyamaggā apariyāpannā’’ti (dha. sa. 1295). Tasmā ekanteneva niyyānikabhāvassa ubhato vuṭṭhānabhāvena pavattamānassa anantarapaccayabhūtena ñāṇena nimittato vuṭṭhiteneva bhavitabbanti tassa nibbānārammaṇatā yuttā, na pana ariyamaggassa bhāvitattā tassa vipākabhāvena pavattamānānaṃ kilesānaṃ asamucchindanato aniyyānikattā avuṭṭhānasabhāvānaṃ phalañāṇānaṃ purecārikañāṇassa kadācipi nibbānārammaṇatā ubhayattha anulomañāṇānaṃ atulyākārato. Ariyamaggavīthiyañhi anulomañāṇāni anibbiddhapubbānaṃ thūlathūlānaṃ lobhakkhandhādīnaṃ sātisayaṃ padālanena lokiyañāṇena ukkaṃsapāramippattāni maggañāṇānukūlāni uppajjanti, phalasamāpattivīthiyaṃ pana tāni tāni tena tena maggena tesaṃ tesaṃ kilesānaṃ samucchinnattā tattha nirussukkāni kevalaṃ ariyānaṃ phalasamāpattisukhasamaṅgibhāvassa parikammamattāni hutvā uppajjantīti na tesaṃ kutoci vuṭṭhānasambhavo, yato tesaṃ pariyosāne ñāṇaṃ saṅkhāranimittaṃ vuṭṭhānato nibbānārammaṇaṃ siyā. Evañca katvā sekkhassa attano phalasamāpattivaḷañjanatthāya udayabbayādivasena saṅkhāre sammasantassa vipassanāñāṇānupubbāya phalameva uppajjati, na maggoti ayañca attho samatthito hoti. Evaṃ tāva phalasamāpattiyā samāpajjanaṃ veditabbaṃ.

    ‘‘તયો ખો, આવુસો, પચ્ચયા અનિમિત્તાય ચેતોવિમુત્તિયા ઠિતિયા, સબ્બનિમિત્તાનં અમનસિકારો, અનિમિત્તાય ચ ધાતુયા મનસિકારો, પુબ્બે ચ અભિસઙ્ખારો’’તિ (મ॰ નિ॰ ૧.૪૫૮) –

    ‘‘Tayo kho, āvuso, paccayā animittāya cetovimuttiyā ṭhitiyā, sabbanimittānaṃ amanasikāro, animittāya ca dhātuyā manasikāro, pubbe ca abhisaṅkhāro’’ti (ma. ni. 1.458) –

    વચનતો પનસ્સા તીહાકારેહિ ઠાનં હોતિ. તત્થ પુબ્બે ચ અભિસઙ્ખારોતિ સમાપત્તિતો પુબ્બે કાલપરિચ્છેદો. ‘‘અસુકસ્મિં નામ કાલે વુટ્ઠહિસ્સામી’’તિ પરિચ્છિન્નત્તા હિસ્સા યાવ સો કાલો નાગચ્છતિ, તાવ વુટ્ઠાનં ન હોતિ.

    Vacanato panassā tīhākārehi ṭhānaṃ hoti. Tattha pubbe ca abhisaṅkhāroti samāpattito pubbe kālaparicchedo. ‘‘Asukasmiṃ nāma kāle vuṭṭhahissāmī’’ti paricchinnattā hissā yāva so kālo nāgacchati, tāva vuṭṭhānaṃ na hoti.

    ‘‘દ્વે ખો, આવુસો, પચ્ચયા અનિમિત્તાય ચેતોવિમુત્તિયા વુટ્ઠાનસ્સ, સબ્બનિમિત્તાનઞ્ચ મનસિકારો, અનિમિત્તાય ચ ધાતુયા અમનસિકારો’’તિ (મ॰ નિ॰ ૧.૪૫૮) –

    ‘‘Dve kho, āvuso, paccayā animittāya cetovimuttiyā vuṭṭhānassa, sabbanimittānañca manasikāro, animittāya ca dhātuyā amanasikāro’’ti (ma. ni. 1.458) –

    વચનતો પનસ્સા દ્વીહાકારેહિ વુટ્ઠાનં હોતિ. તત્થ સબ્બનિમિત્તાનન્તિ રૂપનિમિત્તવેદનાસઞ્ઞાસઙ્ખારવિઞ્ઞાણનિમિત્તાનં. કામઞ્ચ ન સબ્બાનેવેતાનિ એકતો મનસિ કરોતિ, સબ્બસઙ્ગાહિકવસેન પનેવં વુત્તં. તસ્મા યં ભવઙ્ગસ્સ આરમ્મણં, તસ્સ મનસિકરણેન ફલસમાપત્તિતો વુટ્ઠાનં હોતીતિ એવં અસ્સા વુટ્ઠાનં વેદિતબ્બં. તયિદં એવમિધ સમાપજ્જનવુટ્ઠાનં અરહત્તફલભૂતં –

    Vacanato panassā dvīhākārehi vuṭṭhānaṃ hoti. Tattha sabbanimittānanti rūpanimittavedanāsaññāsaṅkhāraviññāṇanimittānaṃ. Kāmañca na sabbānevetāni ekato manasi karoti, sabbasaṅgāhikavasena panevaṃ vuttaṃ. Tasmā yaṃ bhavaṅgassa ārammaṇaṃ, tassa manasikaraṇena phalasamāpattito vuṭṭhānaṃ hotīti evaṃ assā vuṭṭhānaṃ veditabbaṃ. Tayidaṃ evamidha samāpajjanavuṭṭhānaṃ arahattaphalabhūtaṃ –

    ‘‘પટિપ્પસ્સદ્ધદરથં, અમતારમ્મણં સુભં;

    ‘‘Paṭippassaddhadarathaṃ, amatārammaṇaṃ subhaṃ;

    વન્તલોકામિસં સન્તં, સામઞ્ઞફલમુત્તમં’’.

    Vantalokāmisaṃ santaṃ, sāmaññaphalamuttamaṃ’’.

    ઇતિ વુત્તં સાતાતિસાતં વિમુત્તિસુખં પટિસંવેદેસિ. તેન વુત્તં – ‘‘વિમુત્તિસુખપટિસંવેદીતિ વિમુત્તિસુખં ફલસમાપત્તિસુખં પટિસંવેદિયમાનો નિસિન્નો હોતીતિ અત્થો’’તિ.

    Iti vuttaṃ sātātisātaṃ vimuttisukhaṃ paṭisaṃvedesi. Tena vuttaṃ – ‘‘vimuttisukhapaṭisaṃvedīti vimuttisukhaṃ phalasamāpattisukhaṃ paṭisaṃvediyamāno nisinno hotīti attho’’ti.

    અથાતિ અધિકારત્થે નિપાતો. ખોતિ પદપૂરણે. તેસુ અધિકારત્થેન અથાતિ ઇમિના વિમુત્તિસુખપટિસંવેદનતો અઞ્ઞં અધિકારં દસ્સેતિ. કો પનેસોતિ? પટિચ્ચસમુપ્પાદમનસિકારો. અથાતિ વા પચ્છાતિ એતસ્મિં અત્થે નિપાતો, તેન ‘‘તસ્સ સત્તાહસ્સ અચ્ચયેના’’તિ વક્ખમાનમેવ અત્થં જોતેતિ. તસ્સ સત્તાહસ્સાતિ પલ્લઙ્કસત્તાહસ્સ. અચ્ચયેનાતિ અપગમેન. તમ્હા સમાધિમ્હાતિ અરહત્તફલસમાધિતો. ઇધ પન ઠત્વા પટિપાટિયા સત્ત સત્તાહાનિ દસ્સેતબ્બાનીતિ કેચિ તાનિ વિત્થારયિંસુ. મયં પન તાનિ ખન્ધકપાઠેન ઇમિસ્સા ઉદાનપાળિયા અવિરોધદસ્સનમુખેન પરતો વણ્ણયિસ્સામ. રત્તિયાતિ અવયવસમ્બન્ધે સામિવચનં. પઠમન્તિ અચ્ચન્તસંયોગત્થે ઉપયોગવચનં. ભગવા હિ તસ્સા રત્તિયા સકલમ્પિ પઠમં યામં તેનેવ મનસિકારેન યુત્તો અહોસીતિ.

    Athāti adhikāratthe nipāto. Khoti padapūraṇe. Tesu adhikāratthena athāti iminā vimuttisukhapaṭisaṃvedanato aññaṃ adhikāraṃ dasseti. Ko panesoti? Paṭiccasamuppādamanasikāro. Athāti vā pacchāti etasmiṃ atthe nipāto, tena ‘‘tassa sattāhassa accayenā’’ti vakkhamānameva atthaṃ joteti. Tassa sattāhassāti pallaṅkasattāhassa. Accayenāti apagamena. Tamhā samādhimhāti arahattaphalasamādhito. Idha pana ṭhatvā paṭipāṭiyā satta sattāhāni dassetabbānīti keci tāni vitthārayiṃsu. Mayaṃ pana tāni khandhakapāṭhena imissā udānapāḷiyā avirodhadassanamukhena parato vaṇṇayissāma. Rattiyāti avayavasambandhe sāmivacanaṃ. Paṭhamanti accantasaṃyogatthe upayogavacanaṃ. Bhagavā hi tassā rattiyā sakalampi paṭhamaṃ yāmaṃ teneva manasikārena yutto ahosīti.

    પટિચ્ચસમુપ્પાદન્તિ પચ્ચયધમ્મં. અવિજ્જાદયો હિ પચ્ચયધમ્મા પટિચ્ચસમુપ્પાદો. કથમિદં જાનિતબ્બન્તિ ચે? ભગવતો વચનેન. ભગવતા હિ ‘‘તસ્માતિહાનન્દ, એસેવ હેતુ, એતં નિદાનં, એસ સમુદયો, એસ પચ્ચયો જરામરણસ્સ, યદિદં જાતિ…પે॰… સઙ્ખારાનં, યદિદં અવિજ્જા’’તિ (દી॰ નિ॰ ૨.૧૦૫ આદયો) એવં અવિજ્જાદયો હેતૂતિ વુત્તા. યથા દ્વાદસ પચ્ચયા દ્વાદસ પટિચ્ચસમુપ્પાદાતિ.

    Paṭiccasamuppādanti paccayadhammaṃ. Avijjādayo hi paccayadhammā paṭiccasamuppādo. Kathamidaṃ jānitabbanti ce? Bhagavato vacanena. Bhagavatā hi ‘‘tasmātihānanda, eseva hetu, etaṃ nidānaṃ, esa samudayo, esa paccayo jarāmaraṇassa, yadidaṃ jāti…pe… saṅkhārānaṃ, yadidaṃ avijjā’’ti (dī. ni. 2.105 ādayo) evaṃ avijjādayo hetūti vuttā. Yathā dvādasa paccayā dvādasa paṭiccasamuppādāti.

    તત્રાયં વચનત્થો – અઞ્ઞમઞ્ઞં પટિચ્ચ પટિમુખં કત્વા કારણસમવાયં અપ્પટિક્ખિપિત્વા સહિતે ઉપ્પાદેતીતિ પટિચ્ચસમુપ્પાદો. અથ વા પટિચ્ચ પચ્ચેતબ્બં પચ્ચયારહતં પચ્ચયં પટિગન્ત્વા ન વિના તેન સમ્બન્ધસ્સ ઉપ્પાદો પટિચ્ચસમુપ્પાદો . પટિચ્ચસમુપ્પાદોતિ ચેત્થ સમુપ્પાદપદટ્ઠાનવચનવિઞ્ઞેય્યો ફલસ્સ ઉપ્પાદનસમત્થતાયુત્તો હેતુ, ન પટિચ્ચસમુપ્પત્તિમત્તં વેદિતબ્બં. અથ વા પચ્ચેતું અરહન્તિ નં પણ્ડિતાતિ પટિચ્ચો, સમ્મા સયમેવ વા ઉપ્પાદેતીતિ સમુપ્પાદો, પટિચ્ચો ચ સો સમુપ્પાદો ચાતિ પટિચ્ચસમુપ્પાદોતિ એવમેત્થ અત્થો દટ્ઠબ્બો.

    Tatrāyaṃ vacanattho – aññamaññaṃ paṭicca paṭimukhaṃ katvā kāraṇasamavāyaṃ appaṭikkhipitvā sahite uppādetīti paṭiccasamuppādo. Atha vā paṭicca paccetabbaṃ paccayārahataṃ paccayaṃ paṭigantvā na vinā tena sambandhassa uppādo paṭiccasamuppādo . Paṭiccasamuppādoti cettha samuppādapadaṭṭhānavacanaviññeyyo phalassa uppādanasamatthatāyutto hetu, na paṭiccasamuppattimattaṃ veditabbaṃ. Atha vā paccetuṃ arahanti naṃ paṇḍitāti paṭicco, sammā sayameva vā uppādetīti samuppādo, paṭicco ca so samuppādo cāti paṭiccasamuppādoti evamettha attho daṭṭhabbo.

    અનુલોમન્તિ ‘‘અવિજ્જાપચ્ચયા સઙ્ખારા’’તિઆદિના નયેન વુત્તો અવિજ્જાદિકો પચ્ચયાકારો અત્તના કત્તબ્બકિચ્ચકરણતો અનુલોમોતિ વુચ્ચતિ. અથ વા આદિતો પટ્ઠાય અન્તં પાપેત્વા વુત્તત્તા પવત્તિયા વા અનુલોમતો અનુલોમો, તં અનુલોમં. સાધુકં મનસાકાસીતિ સક્કચ્ચં મનસિ અકાસિ. યો યો પચ્ચયધમ્મો યસ્સ યસ્સ પચ્ચયુપ્પન્નધમ્મસ્સ યથા યથા હેતુપચ્ચયાદિના પચ્ચયભાવેન પચ્ચયો હોતિ, તં સબ્બં અવિપરીતં અપરિહાપેત્વા અનવસેસતો પચ્ચવેક્ખણવસેન ચિત્તે અકાસીતિ અત્થો. યથા પન ભગવા પટિચ્ચસમુપ્પાદાનુલોમં મનસાકાસિ, તં સઙ્ખેપેન તાવ દસ્સેતું ‘‘ઇતિ ઇમસ્મિં સતિ ઇદં હોતિ, ઇમસ્સુપ્પાદા ઇદં ઉપ્પજ્જતી’’તિ વુત્તં.

    Anulomanti ‘‘avijjāpaccayā saṅkhārā’’tiādinā nayena vutto avijjādiko paccayākāro attanā kattabbakiccakaraṇato anulomoti vuccati. Atha vā ādito paṭṭhāya antaṃ pāpetvā vuttattā pavattiyā vā anulomato anulomo, taṃ anulomaṃ. Sādhukaṃ manasākāsīti sakkaccaṃ manasi akāsi. Yo yo paccayadhammo yassa yassa paccayuppannadhammassa yathā yathā hetupaccayādinā paccayabhāvena paccayo hoti, taṃ sabbaṃ aviparītaṃ aparihāpetvā anavasesato paccavekkhaṇavasena citte akāsīti attho. Yathā pana bhagavā paṭiccasamuppādānulomaṃ manasākāsi, taṃ saṅkhepena tāva dassetuṃ ‘‘iti imasmiṃ sati idaṃ hoti, imassuppādā idaṃ uppajjatī’’ti vuttaṃ.

    તત્થ ઇતીતિ એવં, અનેન પકારેનાતિ અત્થો. ઇમસ્મિં સતિ ઇદં હોતીતિ ઇમસ્મિં અવિજ્જાદિકે પચ્ચયે સતિ ઇદં સઙ્ખારાદિકં ફલં હોતિ. ઇમસ્સુપ્પાદા ઇદં ઉપ્પજ્જતીતિ ઇમસ્સ અવિજ્જાદિકસ્સ પચ્ચયસ્સ ઉપ્પાદા ઇદં સઙ્ખારાદિકં ફલં ઉપ્પજ્જતીતિ અત્થો. ઇમસ્મિં અસતિ ઇદં ન હોતિ, ઇમસ્સ નિરોધા ઇદં નિરુજ્ઝતીતિ અવિજ્જાદીનં અભાવે સઙ્ખારાદીનં અભાવસ્સ અવિજ્જાદીનં નિરોધે સઙ્ખારાદીનં નિરોધસ્સ ચ દુતિયતતિયસુત્તવચનેન એતસ્મિં પચ્ચયલક્ખણે નિયમો દસ્સિતો હોતિ – ઇમસ્મિં સતિ એવ, નાસતિ. ઇમસ્સુપ્પાદા એવ, નાનુપ્પાદા. અનિરોધા એવ, ન નિરોધાતિ. તેનેતં લક્ખણં અન્તોગધનિયમં ઇધ પટિચ્ચસમુપ્પાદસ્સ વુત્તન્તિ દટ્ઠબ્બં. નિરોધોતિ ચ અવિજ્જાદીનં વિરાગાધિગમેન આયતિં અનુપ્પાદો અપ્પવત્તિ. તથા હિ વુત્તં – ‘‘અવિજ્જાય ત્વેવ અસેસવિરાગનિરોધા સઙ્ખારનિરોધો’’તિઆદિ. નિરોધનિરોધી ચ ઉપ્પાદનિરોધીભાવેન વુત્તો ‘‘ઇમસ્સ નિરોધા ઇદં નિરુજ્ઝતી’’તિ.

    Tattha itīti evaṃ, anena pakārenāti attho. Imasmiṃ sati idaṃ hotīti imasmiṃ avijjādike paccaye sati idaṃ saṅkhārādikaṃ phalaṃ hoti. Imassuppādā idaṃ uppajjatīti imassa avijjādikassa paccayassa uppādā idaṃ saṅkhārādikaṃ phalaṃ uppajjatīti attho. Imasmiṃ asati idaṃ na hoti, imassa nirodhā idaṃ nirujjhatīti avijjādīnaṃ abhāve saṅkhārādīnaṃ abhāvassa avijjādīnaṃ nirodhe saṅkhārādīnaṃ nirodhassa ca dutiyatatiyasuttavacanena etasmiṃ paccayalakkhaṇe niyamo dassito hoti – imasmiṃ sati eva, nāsati. Imassuppādā eva, nānuppādā. Anirodhā eva, na nirodhāti. Tenetaṃ lakkhaṇaṃ antogadhaniyamaṃ idha paṭiccasamuppādassa vuttanti daṭṭhabbaṃ. Nirodhoti ca avijjādīnaṃ virāgādhigamena āyatiṃ anuppādo appavatti. Tathā hi vuttaṃ – ‘‘avijjāya tveva asesavirāganirodhā saṅkhāranirodho’’tiādi. Nirodhanirodhī ca uppādanirodhībhāvena vutto ‘‘imassa nirodhā idaṃ nirujjhatī’’ti.

    તેનેતં દસ્સેતિ – અનિરોધો ઉપ્પાદો નામ, સો ચેત્થ અત્થિભાવોતિપિ વુચ્ચતીતિ. ‘‘ઇમસ્મિં સતિ ઇદં હોતી’’તિ ઇદમેવ હિ લક્ખણં પરિયાયન્તરેન ‘‘ઇમસ્સ ઉપ્પાદા ઇદં ઉપ્પજ્જતી’’તિ વદન્તેન પરેન પુરિમં વિસેસિતં હોતિ. તસ્મા ન ધરમાનતંયેવ સન્ધાય ‘‘ઇમસ્મિં સતી’’તિ વુત્તં, અથ ખો મગ્ગેન અનિરુદ્ધભાવઞ્ચાતિ વિઞ્ઞાયતિ. યસ્મા ચ ‘‘ઇમસ્મિં અસતિ ઇદં ન હોતિ, ઇમસ્સ નિરોધા ઇદં નિરુજ્ઝતી’’તિ દ્વિધાપિ ઉદ્દિટ્ઠસ્સ લક્ખણસ્સ નિદ્દેસં વદન્તેન ‘‘અવિજ્જાય ત્વેવ અસેસવિરાગનિરોધા સઙ્ખારનિરોધો’’તિઆદિના નિરોધો એવ વુત્તો, તસ્મા નત્થિભાવોપિ નિરોધો એવાતિ નત્થિભાવવિરુદ્ધો અત્થિભાવો અનિરોધોતિ દસ્સિતં હોતિ. તેન અનિરોધસઙ્ખાતેન અત્થિભાવેન ઉપ્પાદં વિસેસેતિ. તતો ન ઇધ અત્થિભાવમત્તં ઉપ્પાદોતિ અત્થો અધિપ્પેતો, અથ ખો અનિરોધસઙ્ખાતો અત્થિભાવો ચાતિ અયમત્થો વિભાવિતોતિ. એવમેતં લક્ખણદ્વયવચનં અઞ્ઞમઞ્ઞવિસેસનવિસેસિતબ્બભાવેન સાત્થકન્તિ વેદિતબ્બં.

    Tenetaṃ dasseti – anirodho uppādo nāma, so cettha atthibhāvotipi vuccatīti. ‘‘Imasmiṃ sati idaṃ hotī’’ti idameva hi lakkhaṇaṃ pariyāyantarena ‘‘imassa uppādā idaṃ uppajjatī’’ti vadantena parena purimaṃ visesitaṃ hoti. Tasmā na dharamānataṃyeva sandhāya ‘‘imasmiṃ satī’’ti vuttaṃ, atha kho maggena aniruddhabhāvañcāti viññāyati. Yasmā ca ‘‘imasmiṃ asati idaṃ na hoti, imassa nirodhā idaṃ nirujjhatī’’ti dvidhāpi uddiṭṭhassa lakkhaṇassa niddesaṃ vadantena ‘‘avijjāya tveva asesavirāganirodhā saṅkhāranirodho’’tiādinā nirodho eva vutto, tasmā natthibhāvopi nirodho evāti natthibhāvaviruddho atthibhāvo anirodhoti dassitaṃ hoti. Tena anirodhasaṅkhātena atthibhāvena uppādaṃ viseseti. Tato na idha atthibhāvamattaṃ uppādoti attho adhippeto, atha kho anirodhasaṅkhāto atthibhāvo cāti ayamattho vibhāvitoti. Evametaṃ lakkhaṇadvayavacanaṃ aññamaññavisesanavisesitabbabhāvena sātthakanti veditabbaṃ.

    કો પનાયં અનિરોધો નામ, યો ‘‘અત્થિભાવો, ઉપ્પાદો’’તિ ચ વુચ્ચતીતિ? અપ્પહીનભાવો ચ, અનિબ્બત્તિતફલારહતાપહાનેહિ ફલાનુપ્પાદનારહતા ચ. યે હિ પહાતબ્બા અકુસલા ધમ્મા, તેસં અરિયમગ્ગેન અસમુગ્ઘાટિતભાવો ચ. યે પન ન પહાતબ્બા કુસલાબ્યાકતા ધમ્મા, યાનિ તેસુ સંયોજનાનિ અખીણાસવાનં તેસં અપરિક્ખીણતા ચ. અસમુગ્ઘાટિતાનુસયતાય હિ સસંયોજના ખન્ધપ્પવત્તિ પટિચ્ચસમુપ્પાદો. તથા ચ વુત્તં –

    Ko panāyaṃ anirodho nāma, yo ‘‘atthibhāvo, uppādo’’ti ca vuccatīti? Appahīnabhāvo ca, anibbattitaphalārahatāpahānehi phalānuppādanārahatā ca. Ye hi pahātabbā akusalā dhammā, tesaṃ ariyamaggena asamugghāṭitabhāvo ca. Ye pana na pahātabbā kusalābyākatā dhammā, yāni tesu saṃyojanāni akhīṇāsavānaṃ tesaṃ aparikkhīṇatā ca. Asamugghāṭitānusayatāya hi sasaṃyojanā khandhappavatti paṭiccasamuppādo. Tathā ca vuttaṃ –

    ‘‘યાય ચ, ભિક્ખવે, અવિજ્જાય નિવુતસ્સ બાલસ્સ યાય ચ તણ્હાય સમ્પયુત્તસ્સ અયં કાયો સમુદાગતો, સા ચેવ અવિજ્જા બાલસ્સ અપ્પહીના, સા ચ તણ્હા અપરિક્ખીણા. તં કિસ્સ હેતુ? ન, ભિક્ખવે, બાલો અચરિ બ્રહ્મચરિયં સમ્મા દુક્ખક્ખયાય, તસ્મા બાલો કાયસ્સ ભેદા કાયૂપગો હોતિ, સો કાયૂપગો સમાનો ન પરિમુચ્ચતિ જાતિયા જરામરણેના’’તિઆદિ (સં॰ નિ॰ ૨.૧૯).

    ‘‘Yāya ca, bhikkhave, avijjāya nivutassa bālassa yāya ca taṇhāya sampayuttassa ayaṃ kāyo samudāgato, sā ceva avijjā bālassa appahīnā, sā ca taṇhā aparikkhīṇā. Taṃ kissa hetu? Na, bhikkhave, bālo acari brahmacariyaṃ sammā dukkhakkhayāya, tasmā bālo kāyassa bhedā kāyūpago hoti, so kāyūpago samāno na parimuccati jātiyā jarāmaraṇenā’’tiādi (saṃ. ni. 2.19).

    ખીણસંયોજનાનં પન અવિજ્જાય અભાવતો સઙ્ખારાનં, તણ્હુપાદાનાનં અભાવતો ઉપાદાનભવાનં અસમ્ભવોતિ વટ્ટસ્સ ઉપચ્છેદો પઞ્ઞાયિસ્સતીતિ. તેનેવાહ –

    Khīṇasaṃyojanānaṃ pana avijjāya abhāvato saṅkhārānaṃ, taṇhupādānānaṃ abhāvato upādānabhavānaṃ asambhavoti vaṭṭassa upacchedo paññāyissatīti. Tenevāha –

    ‘‘છન્નં ત્વેવ, ફગ્ગુણ, ફસ્સાયતનાનં અસેસવિરાગનિરોધા ફસ્સનિરોધો, ફસ્સનિરોધા વેદનાનિરોધો’’તિઆદિ (સં॰ નિ॰ ૨.૧૨).

    ‘‘Channaṃ tveva, phagguṇa, phassāyatanānaṃ asesavirāganirodhā phassanirodho, phassanirodhā vedanānirodho’’tiādi (saṃ. ni. 2.12).

    ન હિ અગ્ગમગ્ગાધિગમતો ઉદ્ધં યાવ પરિનિબ્બાના સળાયતનાદીનં અપ્પવત્તિ. અથ ખો નત્થિતા નિરોધસદ્દવચનીયતા ખીણસંયોજનતાતિ નિરોધો વુત્તો. અપિચ ચિરકતમ્પિ કમ્મં અનિબ્બત્તિતફલતાય અપ્પહીનાહારતાય ચ ફલારહં સન્તં એવ નામ હોતિ, ન નિબ્બત્તિતફલં , નાપિ પહીનાહારન્તિ. ફલુપ્પત્તિપચ્ચયાનં અવિજ્જાસઙ્ખારાદીનં વુત્તનયેનેવ ફલારહભાવો અનિરોધોતિ વેદિતબ્બો. એવં અનિરુદ્ધભાવેનેવ હિ યેન વિના ફલં ન સમ્ભવતિ, તં કારણં અતીતન્તિપિ ઇમસ્મિં સતીતિ ઇમિના વચનેન વુત્તં. તતોયેવ ચ અવુસિતબ્રહ્મચરિયસ્સ અપ્પવત્તિધમ્મતં અનાપન્નો પચ્ચયુપ્પાદો કાલભેદં અનામસિત્વા અનિવત્તનાય એવ ઇમસ્સ ઉપ્પાદાતિ વુત્તો. અથ વા અવસેસપચ્ચયસમવાયે અવિજ્જમાનસ્સપિ વિજ્જમાનસ્સ વિય પગેવ વિજ્જમાનસ્સ યા ફલુપ્પત્તિઅભિમુખતા, સા ઇમસ્સ ઉપ્પાદાતિ વુત્તા. તથા હિ તતો ફલં ઉપ્પજ્જતીતિ તદવત્થં કારણં ફલસ્સ ઉપ્પાદનભાવેન ઉટ્ઠિતં ઉપ્પતિતં નામ હોતિ, ન વિજ્જમાનમ્પિ અતદવત્થન્તિ તદવત્થતા ઉપ્પાદોતિ વેદિતબ્બો.

    Na hi aggamaggādhigamato uddhaṃ yāva parinibbānā saḷāyatanādīnaṃ appavatti. Atha kho natthitā nirodhasaddavacanīyatā khīṇasaṃyojanatāti nirodho vutto. Apica cirakatampi kammaṃ anibbattitaphalatāya appahīnāhāratāya ca phalārahaṃ santaṃ eva nāma hoti, na nibbattitaphalaṃ , nāpi pahīnāhāranti. Phaluppattipaccayānaṃ avijjāsaṅkhārādīnaṃ vuttanayeneva phalārahabhāvo anirodhoti veditabbo. Evaṃ aniruddhabhāveneva hi yena vinā phalaṃ na sambhavati, taṃ kāraṇaṃ atītantipi imasmiṃ satīti iminā vacanena vuttaṃ. Tatoyeva ca avusitabrahmacariyassa appavattidhammataṃ anāpanno paccayuppādo kālabhedaṃ anāmasitvā anivattanāya eva imassa uppādāti vutto. Atha vā avasesapaccayasamavāye avijjamānassapi vijjamānassa viya pageva vijjamānassa yā phaluppattiabhimukhatā, sā imassa uppādāti vuttā. Tathā hi tato phalaṃ uppajjatīti tadavatthaṃ kāraṇaṃ phalassa uppādanabhāvena uṭṭhitaṃ uppatitaṃ nāma hoti, na vijjamānampi atadavatthanti tadavatthatā uppādoti veditabbo.

    તત્થ સતીતિ ઇમિના વિજ્જમાનતામત્તેન પચ્ચયભાવં વદન્તો અબ્યાપારતં પટિચ્ચસમુપ્પાદસ્સ દસ્સેતિ. ઉપ્પાદાતિ ઉપ્પત્તિધમ્મતં અસબ્બકાલભાવિતં ફલુપ્પત્તિઅભિમુખતઞ્ચ દીપેન્તો અનિચ્ચતં પટિચ્ચસમુપ્પાદસ્સ દસ્સેતિ. ‘‘સતિ, નાસતિ, ઉપ્પાદા, ન નિરોધા’’તિ પન હેતુઅત્થેહિ ભુમ્મનિસ્સક્કવચનેહિ સમત્થિતં નિદાનસમુદયજાતિપભવભાવં પટિચ્ચસમુપ્પાદસ્સ દસ્સેતિ. હેતુઅત્થતા ચેત્થ ભુમ્મવચને યસ્સ ભાવે તદવિનાભાવિફલસ્સ ભાવો લક્ખીયતિ, તત્થ પવત્તિયા વેદિતબ્બા યથા ‘‘અધનાનં ધને અનનુપ્પદીયમાને દાલિદ્દિયં વેપુલ્લં અગમાસી’’તિ (દી॰ નિ॰ ૩.૯૧) ચ ‘‘નિપ્ફન્નેસુ સસ્સેસુ સુભિક્ખં જાયતી’’તિ ચ. નિસ્સક્કવચનસ્સાપિ હેતુઅત્થતા ફલસ્સ પભવે પકતિયઞ્ચ પવત્તિતો યથા ‘‘કલલા હોતિ અબ્બુદં, અબ્બુદા જાયતી પેસી’’તિ (સં॰ નિ॰ ૧.૨૩૫) ચ ‘‘હિમવતા ગઙ્ગા પભવન્તિ, સિઙ્ગતો સરો જાયતી’’તિ ચ. અવિજ્જાદિભાવે ચ તદવિનાભાવેન સઙ્ખારાદિભાવો લક્ખીયતિ, અવિજ્જાદીહિ ચ સઙ્ખારાદયો પભવન્તિ પકરિયન્તિ ચાતિ તે તેસં પભવો પકતિ ચ, તસ્મા તદત્થદીપનત્થં ‘‘ઇમસ્મિં સતિ ઇમસ્સ ઉપ્પાદા’’તિ હેતુઅત્થે ભુમ્મનિસ્સક્કનિદ્દેસા કતાતિ.

    Tattha satīti iminā vijjamānatāmattena paccayabhāvaṃ vadanto abyāpārataṃ paṭiccasamuppādassa dasseti. Uppādāti uppattidhammataṃ asabbakālabhāvitaṃ phaluppattiabhimukhatañca dīpento aniccataṃ paṭiccasamuppādassa dasseti. ‘‘Sati, nāsati, uppādā, na nirodhā’’ti pana hetuatthehi bhummanissakkavacanehi samatthitaṃ nidānasamudayajātipabhavabhāvaṃ paṭiccasamuppādassa dasseti. Hetuatthatā cettha bhummavacane yassa bhāve tadavinābhāviphalassa bhāvo lakkhīyati, tattha pavattiyā veditabbā yathā ‘‘adhanānaṃ dhane ananuppadīyamāne dāliddiyaṃ vepullaṃ agamāsī’’ti (dī. ni. 3.91) ca ‘‘nipphannesu sassesu subhikkhaṃ jāyatī’’ti ca. Nissakkavacanassāpi hetuatthatā phalassa pabhave pakatiyañca pavattito yathā ‘‘kalalā hoti abbudaṃ, abbudā jāyatī pesī’’ti (saṃ. ni. 1.235) ca ‘‘himavatā gaṅgā pabhavanti, siṅgato saro jāyatī’’ti ca. Avijjādibhāve ca tadavinābhāvena saṅkhārādibhāvo lakkhīyati, avijjādīhi ca saṅkhārādayo pabhavanti pakariyanti cāti te tesaṃ pabhavo pakati ca, tasmā tadatthadīpanatthaṃ ‘‘imasmiṃ sati imassa uppādā’’ti hetuatthe bhummanissakkaniddesā katāti.

    યસ્મા ચેત્થ ‘‘ઇમસ્મિં સતિ ઇદં હોતિ, ઇમસ્સુપ્પાદા ઇદં ઉપ્પજ્જતી’’તિ સઙ્ખેપેન ઉદ્દિટ્ઠસ્સ પટિચ્ચસમુપ્પાદસ્સ ‘‘અવિજ્જાપચ્ચયા સઙ્ખારા’’તિઆદિકો નિદ્દેસો, તસ્મા યથાવુત્તો અત્થિભાવો ઉપ્પાદો ચ તેસં તેસં પચ્ચયુપ્પન્નધમ્માનં પચ્ચયભાવોતિ વિઞ્ઞાયતિ. ન હિ અનિરુદ્ધતાસઙ્ખાતં અત્થિભાવં ઉપ્પાદઞ્ચ અનિવત્તસભાવતાસઙ્ખાતં ઉદયાવત્થતાસઙ્ખાતં વા ‘‘સતિ એવ, નાસતિ, ઉપ્પાદા એવ, ન નિરોધા’’તિ અન્તોગધનિયમેહિ વચનેહિ અભિહિતં મુઞ્ચિત્વા અઞ્ઞો પચ્ચયભાવો નામ અત્થિ, તસ્મા યથાવુત્તો અત્થિભાવો ઉપ્પાદો ચ પચ્ચયભાવોતિ વેદિતબ્બં. યેપિ પટ્ઠાને આગતા હેતુઆદયો ચતુવીસતિ પચ્ચયા, તેપિ એતસ્સેવ પચ્ચયભાવસ્સ વિસેસાતિ વેદિતબ્બા. ઇતિ યથા વિત્થારેન અનુલોમં પટિચ્ચસમુપ્પાદં મનસિ અકાસિ, તં દસ્સેતું, ‘‘યદિદં અવિજ્જાપચ્ચયા સઙ્ખારા’’તિઆદિ વુત્તં.

    Yasmā cettha ‘‘imasmiṃ sati idaṃ hoti, imassuppādā idaṃ uppajjatī’’ti saṅkhepena uddiṭṭhassa paṭiccasamuppādassa ‘‘avijjāpaccayā saṅkhārā’’tiādiko niddeso, tasmā yathāvutto atthibhāvo uppādo ca tesaṃ tesaṃ paccayuppannadhammānaṃ paccayabhāvoti viññāyati. Na hi aniruddhatāsaṅkhātaṃ atthibhāvaṃ uppādañca anivattasabhāvatāsaṅkhātaṃ udayāvatthatāsaṅkhātaṃ vā ‘‘sati eva, nāsati, uppādā eva, na nirodhā’’ti antogadhaniyamehi vacanehi abhihitaṃ muñcitvā añño paccayabhāvo nāma atthi, tasmā yathāvutto atthibhāvo uppādo ca paccayabhāvoti veditabbaṃ. Yepi paṭṭhāne āgatā hetuādayo catuvīsati paccayā, tepi etasseva paccayabhāvassa visesāti veditabbā. Iti yathā vitthārena anulomaṃ paṭiccasamuppādaṃ manasi akāsi, taṃ dassetuṃ, ‘‘yadidaṃ avijjāpaccayā saṅkhārā’’tiādi vuttaṃ.

    તત્થ યદિદન્તિ નિપાતો, તસ્સ યો અયન્તિ અત્થો. અવિજ્જાપચ્ચયાતિઆદીસુ અવિન્દિયં કાયદુચ્ચરિતાદિં વિન્દતીતિ અવિજ્જા, વિન્દિયં કાયસુચરિતાદિં ન વિન્દતીતિ અવિજ્જા, ધમ્માનં અવિપરીતસભાવં અવિદિતં કરોતીતિ અવિજ્જા, અન્તવિરહિતે સંસારે ભવાદીસુ સત્તે જવાપેતીતિ અવિજ્જા, અવિજ્જમાનેસુ જવતિ વિજ્જમાનેસુ ન જવતીતિ અવિજ્જા, વિજ્જાય પટિપક્ખાતિ અવિજ્જા, સા ‘‘દુક્ખે અઞ્ઞાણ’’ન્તિઆદિના ચતુબ્બિધા વેદિતબ્બા. પટિચ્ચ ન વિના ફલં એતિ ઉપ્પજ્જતિ ચેવ પવત્તતિ ચાતિ પચ્ચયો, ઉપકારકત્થો વા પચ્ચયો. અવિજ્જા ચ સા પચ્ચયો ચાતિ અવિજ્જાપચ્ચયો, તસ્મા અવિજ્જાપચ્ચયા. સઙ્ખરોન્તીતિ સઙ્ખારા, લોકિયકુસલાકુસલચેતના, સા પુઞ્ઞાપુઞ્ઞાનેઞ્જાભિસઙ્ખારવસેન તિવિધા વેદિતબ્બા. વિજાનાતીતિ વિઞ્ઞાણં, તં લોકિયવિપાકવિઞ્ઞાણવસેન દ્વત્તિંસવિધં. નમતીતિ નામં, વેદનાદિક્ખન્ધત્તયં. રુપ્પતીતિ રૂપં, ભૂતરૂપં ચક્ખાદિઉપાદારૂપઞ્ચ. આયતતિ આયતઞ્ચ સંસારદુક્ખં નયતીતિ આયતનં . ફુસતીતિ ફસ્સો. વેદયતીતિ વેદના. ઇદમ્પિ દ્વયં દ્વારવસેન છબ્બિધં, વિપાકવસેન ગહણે છત્તિંસવિધં. પરિતસ્સતીતિ તણ્હા, સા કામતણ્હાદિવસેન સઙ્ખેપતો તિવિધા, વિત્થારતો અટ્ઠુત્તરસતવિધા ચ. ઉપાદીયતીતિ ઉપાદાનં, તં કામુપાદાનાદિવસેન ચતુબ્બિધં. ભવતિ ભાવયતિ ચાતિ ભવો, સો કમ્મૂપપત્તિભેદતો દુવિધો. જનનં જાતિ. જીરણં જરા. મરન્તિ તેનાતિ મરણં. સોચનં સોકો. પરિદેવનં પરિદેવો. દુક્ખયતીતિ દુક્ખં, ઉપ્પાદટ્ઠિતિવસેન દ્વેધા ખણતીતિ દુક્ખં. દુમનસ્સ ભાવો દોમનસ્સં. ભુસો આયાસો ઉપાયાસો . સમ્ભવન્તીતિ નિબ્બત્તન્તિ. ન કેવલઞ્ચ સોકાદીહિયેવ, અથ ખો સબ્બપદેહિ ‘‘સમ્ભવન્તી’’તિ પદસ્સ યોજના કાતબ્બા. એવઞ્હિ ‘‘અવિજ્જાપચ્ચયા સઙ્ખારા સમ્ભવન્તી’’તિ પચ્ચયપચ્ચયુપ્પન્નવવત્થાનં દસ્સિતં હોતિ. એસ નયો સબ્બત્થ.

    Tattha yadidanti nipāto, tassa yo ayanti attho. Avijjāpaccayātiādīsu avindiyaṃ kāyaduccaritādiṃ vindatīti avijjā, vindiyaṃ kāyasucaritādiṃ na vindatīti avijjā, dhammānaṃ aviparītasabhāvaṃ aviditaṃ karotīti avijjā, antavirahite saṃsāre bhavādīsu satte javāpetīti avijjā, avijjamānesu javati vijjamānesu na javatīti avijjā, vijjāya paṭipakkhāti avijjā, sā ‘‘dukkhe aññāṇa’’ntiādinā catubbidhā veditabbā. Paṭicca na vinā phalaṃ eti uppajjati ceva pavattati cāti paccayo, upakārakattho vā paccayo. Avijjā ca sā paccayo cāti avijjāpaccayo, tasmā avijjāpaccayā. Saṅkharontīti saṅkhārā, lokiyakusalākusalacetanā, sā puññāpuññāneñjābhisaṅkhāravasena tividhā veditabbā. Vijānātīti viññāṇaṃ, taṃ lokiyavipākaviññāṇavasena dvattiṃsavidhaṃ. Namatīti nāmaṃ, vedanādikkhandhattayaṃ. Ruppatīti rūpaṃ, bhūtarūpaṃ cakkhādiupādārūpañca. Āyatati āyatañca saṃsāradukkhaṃ nayatīti āyatanaṃ. Phusatīti phasso. Vedayatīti vedanā. Idampi dvayaṃ dvāravasena chabbidhaṃ, vipākavasena gahaṇe chattiṃsavidhaṃ. Paritassatīti taṇhā, sā kāmataṇhādivasena saṅkhepato tividhā, vitthārato aṭṭhuttarasatavidhā ca. Upādīyatīti upādānaṃ, taṃ kāmupādānādivasena catubbidhaṃ. Bhavati bhāvayati cāti bhavo, so kammūpapattibhedato duvidho. Jananaṃ jāti. Jīraṇaṃ jarā. Maranti tenāti maraṇaṃ. Socanaṃ soko. Paridevanaṃ paridevo. Dukkhayatīti dukkhaṃ, uppādaṭṭhitivasena dvedhā khaṇatīti dukkhaṃ. Dumanassa bhāvo domanassaṃ. Bhuso āyāso upāyāso. Sambhavantīti nibbattanti. Na kevalañca sokādīhiyeva, atha kho sabbapadehi ‘‘sambhavantī’’ti padassa yojanā kātabbā. Evañhi ‘‘avijjāpaccayā saṅkhārā sambhavantī’’ti paccayapaccayuppannavavatthānaṃ dassitaṃ hoti. Esa nayo sabbattha.

    તત્થ અઞ્ઞાણલક્ખણા અવિજ્જા, સમ્મોહનરસા, છાદનપચ્ચુપટ્ઠાના, આસવપદટ્ઠાના. અભિસઙ્ખરણલક્ખણા સઙ્ખારા, આયૂહનરસા, સંવિદહનપચ્ચુપટ્ઠાના, અવિજ્જાપદટ્ઠાના. વિજાનનલક્ખણં વિઞ્ઞાણં, પુબ્બઙ્ગમરસં, પટિસન્ધિપચ્ચુપટ્ઠાનં, સઙ્ખારપદટ્ઠાનં, વત્થારમ્મણપદટ્ઠાનં વા. નમનલક્ખણં નામં, સમ્પયોગરસં, અવિનિબ્ભોગપચ્ચુપટ્ઠાનં, વિઞ્ઞાણપદટ્ઠાનં. રુપ્પનલક્ખણં રૂપં, વિકિરણરસં, અપ્પહેય્યભાવપચ્ચુપટ્ઠાનં, વિઞ્ઞાણપદટ્ઠાનં. આયતનલક્ખણં સળાયતનં, દસ્સનાદિરસં, વત્થુદ્વારભાવપચ્ચુપટ્ઠાનં, નામરૂપપદટ્ઠાનં. ફુસનલક્ખણો ફસ્સો, સઙ્ઘટ્ટનરસો, સઙ્ગતિપચ્ચુપટ્ઠાનો, સળાયતનપદટ્ઠાનો. અનુભવનલક્ખણા વેદના, વિસયરસસમ્ભોગરસા, સુખદુક્ખપચ્ચુપટ્ઠાના, ફસ્સપદટ્ઠાના. હેતુભાવલક્ખણા તણ્હા, અભિનન્દનરસા, અતિત્તિભાવપચ્ચુપટ્ઠાના, વેદનાપદટ્ઠાના. ગહણલક્ખણં ઉપાદાનં, અમુઞ્ચનરસં, તણ્હાદળ્હત્તદિટ્ઠિપચ્ચુપટ્ઠાનં, તણ્હાપદટ્ઠાનં. કમ્મકમ્મફલલક્ખણો ભવો, ભવનભાવનરસો, કુસલાકુસલાબ્યાકતપચ્ચુપટ્ઠાનો, ઉપાદાનપદટ્ઠાનો. તત્થ તત્થ ભવે પઠમાભિનિબ્બત્તિલક્ખણા જાતિ, નિય્યાતનરસા, અતીતભવતો ઇધુપ્પન્નપચ્ચુપટ્ઠાના, દુક્ખવિચિત્તતાપચ્ચુપટ્ઠાના વા. ખન્ધપરિપાકલક્ખણા જરા, મરણૂપનયનરસા, યોબ્બનવિનાસપચ્ચુપટ્ઠાના. ચુતિલક્ખણં મરણં , વિસંયોગરસં, ગતિવિપ્પવાસપચ્ચુપટ્ઠાનં. અન્તોનિજ્ઝાનલક્ખણો સોકો, ચેતસો નિજ્ઝાનરસો, અનુસોચનપચ્ચુપટ્ઠાનો. લાલપ્પનલક્ખણો પરિદેવો, ગુણદોસપરિકિત્તનરસો, સમ્ભમપચ્ચુપટ્ઠાનો. કાયપીળનલક્ખણં દુક્ખં, દુપ્પઞ્ઞાનં દોમનસ્સકરણરસં, કાયિકાબાધપચ્ચુપટ્ઠાનં. ચિત્તપીળનલક્ખણં દોમનસ્સં, મનોવિઘાતનરસં, માનસબ્યાધિપચ્ચુપટ્ઠાનં. ચિત્તપરિદહનલક્ખણો ઉપાયાસો, નિત્થુનનરસો, વિસાદપચ્ચુપટ્ઠાનો. એવમેતે અવિજ્જાદયો લક્ખણાદિતોપિ વેદિતબ્બાતિ. અયમેત્થ સઙ્ખેપો, વિત્થારો પન સબ્બાકારસમ્પન્નં વિનિચ્છયં ઇચ્છન્તેન સમ્મોહવિનોદનિયા (વિભ॰ અટ્ઠ॰ ૨૨૫) વિભઙ્ગટ્ઠકથાય ગહેતબ્બો.

    Tattha aññāṇalakkhaṇā avijjā, sammohanarasā, chādanapaccupaṭṭhānā, āsavapadaṭṭhānā. Abhisaṅkharaṇalakkhaṇā saṅkhārā, āyūhanarasā, saṃvidahanapaccupaṭṭhānā, avijjāpadaṭṭhānā. Vijānanalakkhaṇaṃ viññāṇaṃ, pubbaṅgamarasaṃ, paṭisandhipaccupaṭṭhānaṃ, saṅkhārapadaṭṭhānaṃ, vatthārammaṇapadaṭṭhānaṃ vā. Namanalakkhaṇaṃ nāmaṃ, sampayogarasaṃ, avinibbhogapaccupaṭṭhānaṃ, viññāṇapadaṭṭhānaṃ. Ruppanalakkhaṇaṃ rūpaṃ, vikiraṇarasaṃ, appaheyyabhāvapaccupaṭṭhānaṃ, viññāṇapadaṭṭhānaṃ. Āyatanalakkhaṇaṃ saḷāyatanaṃ, dassanādirasaṃ, vatthudvārabhāvapaccupaṭṭhānaṃ, nāmarūpapadaṭṭhānaṃ. Phusanalakkhaṇo phasso, saṅghaṭṭanaraso, saṅgatipaccupaṭṭhāno, saḷāyatanapadaṭṭhāno. Anubhavanalakkhaṇā vedanā, visayarasasambhogarasā, sukhadukkhapaccupaṭṭhānā, phassapadaṭṭhānā. Hetubhāvalakkhaṇā taṇhā, abhinandanarasā, atittibhāvapaccupaṭṭhānā, vedanāpadaṭṭhānā. Gahaṇalakkhaṇaṃ upādānaṃ, amuñcanarasaṃ, taṇhādaḷhattadiṭṭhipaccupaṭṭhānaṃ, taṇhāpadaṭṭhānaṃ. Kammakammaphalalakkhaṇo bhavo, bhavanabhāvanaraso, kusalākusalābyākatapaccupaṭṭhāno, upādānapadaṭṭhāno. Tattha tattha bhave paṭhamābhinibbattilakkhaṇā jāti, niyyātanarasā, atītabhavato idhuppannapaccupaṭṭhānā, dukkhavicittatāpaccupaṭṭhānā vā. Khandhaparipākalakkhaṇā jarā, maraṇūpanayanarasā, yobbanavināsapaccupaṭṭhānā. Cutilakkhaṇaṃ maraṇaṃ , visaṃyogarasaṃ, gativippavāsapaccupaṭṭhānaṃ. Antonijjhānalakkhaṇo soko, cetaso nijjhānaraso, anusocanapaccupaṭṭhāno. Lālappanalakkhaṇo paridevo, guṇadosaparikittanaraso, sambhamapaccupaṭṭhāno. Kāyapīḷanalakkhaṇaṃ dukkhaṃ, duppaññānaṃ domanassakaraṇarasaṃ, kāyikābādhapaccupaṭṭhānaṃ. Cittapīḷanalakkhaṇaṃ domanassaṃ, manovighātanarasaṃ, mānasabyādhipaccupaṭṭhānaṃ. Cittaparidahanalakkhaṇo upāyāso, nitthunanaraso, visādapaccupaṭṭhāno. Evamete avijjādayo lakkhaṇāditopi veditabbāti. Ayamettha saṅkhepo, vitthāro pana sabbākārasampannaṃ vinicchayaṃ icchantena sammohavinodaniyā (vibha. aṭṭha. 225) vibhaṅgaṭṭhakathāya gahetabbo.

    એવન્તિ નિદ્દિટ્ઠસ્સ નિદસ્સનં, તેન અવિજ્જાદીહેવ કારણેહિ, ન ઇસ્સરનિમ્માનાદીહીતિ દસ્સેતિ. એતસ્સાતિ યથાવુત્તસ્સ. કેવલસ્સાતિ અસમ્મિસ્સસ્સ સકલસ્સ વા. દુક્ખક્ખન્ધસ્સાતિ દુક્ખસમૂહસ્સ, ન સત્તસ્સ, નાપિ જીવસ્સ, નાપિ સુભસુખાદીનં. સમુદયો હોતીતિ નિબ્બત્તિ સમ્ભવતિ.

    Evanti niddiṭṭhassa nidassanaṃ, tena avijjādīheva kāraṇehi, na issaranimmānādīhīti dasseti. Etassāti yathāvuttassa. Kevalassāti asammissassa sakalassa vā. Dukkhakkhandhassāti dukkhasamūhassa, na sattassa, nāpi jīvassa, nāpi subhasukhādīnaṃ. Samudayo hotīti nibbatti sambhavati.

    એતમત્થં વિદિત્વાતિ ય્વાયં અવિજ્જાદિવસેન સઙ્ખારાદિકસ્સ દુક્ખક્ખન્ધસ્સ સમુદયો હોતીતિ વુત્તો, સબ્બાકારેન એતમત્થં વિદિત્વા. તાયં વેલાયન્તિ તાયં તસ્સ અત્થસ્સ વિદિતવેલાયં. ઇમં ઉદાનં ઉદાનેસીતિ ઇમં તસ્મિં અત્થે વિદિતે હેતુનો ચ હેતુસમુપ્પન્નધમ્મસ્સ ચ પજાનનાય આનુભાવદીપકં ‘‘યદા હવે પાતુભવન્તી’’તિઆદિકં સોમનસ્સસમ્પયુત્તઞાણસમુટ્ઠાનં ઉદાનં ઉદાનેસિ, અત્તમનવાચં નિચ્છારેસીતિ વુત્તં હોતિ.

    Etamatthaṃviditvāti yvāyaṃ avijjādivasena saṅkhārādikassa dukkhakkhandhassa samudayo hotīti vutto, sabbākārena etamatthaṃ viditvā. Tāyaṃ velāyanti tāyaṃ tassa atthassa viditavelāyaṃ. Imaṃ udānaṃ udānesīti imaṃ tasmiṃ atthe vidite hetuno ca hetusamuppannadhammassa ca pajānanāya ānubhāvadīpakaṃ ‘‘yadā have pātubhavantī’’tiādikaṃ somanassasampayuttañāṇasamuṭṭhānaṃ udānaṃ udānesi, attamanavācaṃ nicchāresīti vuttaṃ hoti.

    તસ્સત્થો – યદાતિ યસ્મિં કાલે. હવેતિ બ્યત્તન્તિ ઇમસ્મિં અત્થે નિપાતો. કેચિ પન ‘‘હવેતિ આહવે યુદ્ધે’’તિ અત્થં વદન્તિ, ‘‘યોધેથ મારં પઞ્ઞાવુધેના’’તિ (ધ॰ પ॰ ૪૦) વચનતો કિલેસમારેન યુજ્ઝનસમયેતિ તેસં અધિપ્પાયો. પાતુભવન્તીતિ ઉપ્પજ્જન્તિ. ધમ્માતિ અનુલોમપચ્ચયાકારપટિવેધસાધકા બોધિપક્ખિયધમ્મા. અથ વા પાતુભવન્તીતિ પકાસેન્તિ, અભિસમયવસેન બ્યત્તા પાકટા હોન્તિ. ધમ્માતિ ચતુઅરિયસચ્ચધમ્મા, આતાપો વુચ્ચતિ કિલેસસન્તાપનટ્ઠેન વીરિયં. આતાપિનોતિ સમ્મપ્પધાનવીરિયવતો. ઝાયતોતિ આરમ્મણૂપનિજ્ઝાનેન લક્ખણૂપનિજ્ઝાનેન ઝાયન્તસ્સ. બ્રાહ્મણસ્સાતિ બાહિતપાપસ્સ ખીણાસવસ્સ. અથસ્સ કઙ્ખા વપયન્તિ સબ્બાતિ અથસ્સ એવં પાતુભૂતધમ્મસ્સ યા એતા ‘‘કો નુ ખો, ભન્તે, ફુસતીતિ. નો કલ્લો પઞ્હોતિ ભગવા અવોચા’’તિઆદિના (સં॰ નિ॰ ૨.૧૨) નયેન, ‘‘કતમં નુ ખો, ભન્તે, જરામરણં, કસ્સ ચ પનિદં જરામરણન્તિ. નો કલ્લો પઞ્હોતિ ભગવા અવોચા’’તિઆદિના (સં॰ નિ॰ ૨.૩૫) નયેન પચ્ચયાકારે કઙ્ખા વુત્તા, યા ચ પચ્ચયાકારસ્સેવ અપ્પટિવિદ્ધત્તા ‘‘અહોસિં નુ ખો અહં અતીતમદ્ધાન’’ન્તિઆદિના (મ॰ નિ॰ ૧.૧૮; સં॰ નિ॰ ૨.૨૦) સોળસ કઙ્ખા આગતા. તા સબ્બા વપયન્તિ અપગચ્છન્તિ નિરુજ્ઝન્તિ. કસ્મા? યતો પજાનાતિ સહેતુધમ્મં, યસ્મા અવિજ્જાદિકેન હેતુના સહેતુકં ઇમં સઙ્ખારાદિકં કેવલં દુક્ખક્ખન્ધધમ્મં પજાનાતિ અઞ્ઞાસિ પટિવિજ્ઝીતિ.

    Tassattho – yadāti yasmiṃ kāle. Haveti byattanti imasmiṃ atthe nipāto. Keci pana ‘‘haveti āhave yuddhe’’ti atthaṃ vadanti, ‘‘yodhetha māraṃ paññāvudhenā’’ti (dha. pa. 40) vacanato kilesamārena yujjhanasamayeti tesaṃ adhippāyo. Pātubhavantīti uppajjanti. Dhammāti anulomapaccayākārapaṭivedhasādhakā bodhipakkhiyadhammā. Atha vā pātubhavantīti pakāsenti, abhisamayavasena byattā pākaṭā honti. Dhammāti catuariyasaccadhammā, ātāpo vuccati kilesasantāpanaṭṭhena vīriyaṃ. Ātāpinoti sammappadhānavīriyavato. Jhāyatoti ārammaṇūpanijjhānena lakkhaṇūpanijjhānena jhāyantassa. Brāhmaṇassāti bāhitapāpassa khīṇāsavassa. Athassa kaṅkhā vapayanti sabbāti athassa evaṃ pātubhūtadhammassa yā etā ‘‘ko nu kho, bhante, phusatīti. No kallo pañhoti bhagavā avocā’’tiādinā (saṃ. ni. 2.12) nayena, ‘‘katamaṃ nu kho, bhante, jarāmaraṇaṃ, kassa ca panidaṃ jarāmaraṇanti. No kallo pañhoti bhagavā avocā’’tiādinā (saṃ. ni. 2.35) nayena paccayākāre kaṅkhā vuttā, yā ca paccayākārasseva appaṭividdhattā ‘‘ahosiṃ nu kho ahaṃ atītamaddhāna’’ntiādinā (ma. ni. 1.18; saṃ. ni. 2.20) soḷasa kaṅkhā āgatā. Tā sabbā vapayanti apagacchanti nirujjhanti. Kasmā? Yato pajānāti sahetudhammaṃ, yasmā avijjādikena hetunā sahetukaṃ imaṃ saṅkhārādikaṃ kevalaṃ dukkhakkhandhadhammaṃ pajānāti aññāsi paṭivijjhīti.

    કદા પનસ્સ બોધિપક્ખિયધમ્મા ચતુસચ્ચધમ્મા વા પાતુભવન્તિ ઉપ્પજ્જન્તિ પકાસેન્તિ વા? વિપસ્સનામગ્ગઞાણેસુ . તત્થ વિપસ્સનાઞાણસમ્પયુત્તા સતિઆદયો વિપસ્સનાઞાણઞ્ચ યથારહં અત્તનો વિસયેસુ તદઙ્ગપ્પહાનવસેન સુભસઞ્ઞાદિકે પજહન્તા કાયાનુપસ્સનાદિવસેન વિસું વિસું ઉપ્પજ્જન્તિ, મગ્ગક્ખણે પન તે નિબ્બાનમાલમ્બિત્વા સમુચ્છેદવસેન પટિપક્ખે પજહન્તા ચતૂસુપિ અરિયસચ્ચેસુ અસમ્મોહપ્પટિવેધસાધનવસેન સકિદેવ ઉપ્પજ્જન્તિ. એવં તાવેત્થ બોધિપક્ખિયધમ્માનં ઉપ્પજ્જનટ્ઠેન પાતુભાવો વેદિતબ્બો.

    Kadā panassa bodhipakkhiyadhammā catusaccadhammā vā pātubhavanti uppajjanti pakāsenti vā? Vipassanāmaggañāṇesu . Tattha vipassanāñāṇasampayuttā satiādayo vipassanāñāṇañca yathārahaṃ attano visayesu tadaṅgappahānavasena subhasaññādike pajahantā kāyānupassanādivasena visuṃ visuṃ uppajjanti, maggakkhaṇe pana te nibbānamālambitvā samucchedavasena paṭipakkhe pajahantā catūsupi ariyasaccesu asammohappaṭivedhasādhanavasena sakideva uppajjanti. Evaṃ tāvettha bodhipakkhiyadhammānaṃ uppajjanaṭṭhena pātubhāvo veditabbo.

    અરિયસચ્ચધમ્માનં પન લોકિયાનં વિપસ્સનાક્ખણે વિપસ્સનાય આરમ્મણકરણવસેન, લોકુત્તરાનં તદધિમુત્તતાવસેન, મગ્ગક્ખણે નિરોધસચ્ચસ્સ આરમ્મણાભિસમયવસેન, સબ્બેસમ્પિ કિચ્ચાભિસમયવસેન પાકટભાવતો પકાસનટ્ઠેન પાતુભાવો વેદિતબ્બો.

    Ariyasaccadhammānaṃ pana lokiyānaṃ vipassanākkhaṇe vipassanāya ārammaṇakaraṇavasena, lokuttarānaṃ tadadhimuttatāvasena, maggakkhaṇe nirodhasaccassa ārammaṇābhisamayavasena, sabbesampi kiccābhisamayavasena pākaṭabhāvato pakāsanaṭṭhena pātubhāvo veditabbo.

    ઇતિ ભગવા સતિપિ સબ્બાકારેન સબ્બધમ્માનં અત્તનો ઞાણસ્સ પાકટભાવે પટિચ્ચસમુપ્પાદમુખેન વિપસ્સનાભિનિવેસસ્સ કતત્તા નિપુણગમ્ભીરસુદુદ્દસતાય પચ્ચયાકારસ્સ તં પચ્ચવેક્ખિત્વા ઉપ્પન્નબલવસોમનસ્સો પટિપક્ખસમુચ્છેદવિભાવનેન સદ્ધિં અત્તનો તદભિસમયાનુભાવદીપકમેવેત્થ ઉદાનં ઉદાનેસીતિ.

    Iti bhagavā satipi sabbākārena sabbadhammānaṃ attano ñāṇassa pākaṭabhāve paṭiccasamuppādamukhena vipassanābhinivesassa katattā nipuṇagambhīrasududdasatāya paccayākārassa taṃ paccavekkhitvā uppannabalavasomanasso paṭipakkhasamucchedavibhāvanena saddhiṃ attano tadabhisamayānubhāvadīpakamevettha udānaṃ udānesīti.

    અયમ્પિ ઉદાનો વુત્તો ભગવતા ઇતિ મે સુતન્તિ અયં પાળિ કેસુચિયેવ પોત્થકેસુ દિસ્સતિ. તત્થ અયમ્પીતિ પિસદ્દો ‘‘ઇદમ્પિ બુદ્ધે રતનં પણીતં, અયમ્પિ પારાજિકો હોતી’’તિઆદીસુ વિય સમ્પિણ્ડનત્થો, તેન ઉપરિમં સમ્પિણ્ડેતિ. વુત્તોતિ અયં વુત્તસદ્દો કેસોહારણવપ્પનવાપસમીકરણજીવિતવુત્તિપમુત્તભાવપાવચનભાવેન પવત્તન અજ્ઝેનકથનાદીસુ દિસ્સતિ. તથા હેસ ‘‘કાપટિકો માણવો દહરો વુત્તસિરો’’તિઆદીસુ (મ॰ નિ॰ ૨.૪૨૬) કેસોહારણે આગતો.

    Ayampiudāno vutto bhagavatā iti me sutanti ayaṃ pāḷi kesuciyeva potthakesu dissati. Tattha ayampīti pisaddo ‘‘idampi buddhe ratanaṃ paṇītaṃ, ayampi pārājiko hotī’’tiādīsu viya sampiṇḍanattho, tena uparimaṃ sampiṇḍeti. Vuttoti ayaṃ vuttasaddo kesohāraṇavappanavāpasamīkaraṇajīvitavuttipamuttabhāvapāvacanabhāvena pavattana ajjhenakathanādīsu dissati. Tathā hesa ‘‘kāpaṭiko māṇavo daharo vuttasiro’’tiādīsu (ma. ni. 2.426) kesohāraṇe āgato.

    ‘‘ગાવો તસ્સ પજાયન્તિ, ખેત્તે વુત્તં વિરૂહતિ;

    ‘‘Gāvo tassa pajāyanti, khette vuttaṃ virūhati;

    વુત્તાનં ફલમસ્નાતિ, યો મિત્તાનં ન દુબ્ભતી’’તિ. –

    Vuttānaṃ phalamasnāti, yo mittānaṃ na dubbhatī’’ti. –

    આદીસુ (જા॰ ૨.૨૨.૧૯) વપ્પને. ‘‘નો ચ ખો પટિવુત્ત’’ન્તિઆદીસુ (પારા॰ ૨૮૯) અટ્ઠદણ્ડકાદીહિ વાપસમીકરણે. ‘‘પન્નલોમો પરદત્તવુત્તો મિગભૂતેન ચેતસા વિહરામી’’તિઆદીસુ (ચૂળવ॰ ૩૩૨) જીવિતવુત્તિયં. ‘‘પણ્ડુપલાસો બન્ધના પવુત્તો અભબ્બો હરિતત્તાયા’’તિઆદીસુ (પારા॰ ૯૨) બન્ધનતો પમુત્તભાવે. ‘‘ગીતં વુત્તં સમીહિત’’ન્તિઆદીસુ (દી॰ નિ॰ ૧.૨૮૫) પાવચનભાવેન પવત્તિતે. ‘‘વુત્તો પારાયણો’’તિઆદીસુ અજ્ઝેને. ‘‘વુત્તં ખો પનેતં ભગવતા ‘ધમ્મદાયાદા મે, ભિક્ખવે, ભવથ, મા આમિસદાયાદા’’’તિઆદીસુ (મ॰ નિ॰ ૧.૩૦) કથને. ઇધાપિ કથને એવ દટ્ઠબ્બો, તેન અયમ્પિ ઉદાનો ભાસિતોતિ અત્થો. ઇતીતિ એવં. મે સુતન્તિ પદદ્વયસ્સ અત્થો નિદાનવણ્ણનાયં સબ્બાકારતો વુત્તોયેવ. પુબ્બે ‘‘એવં મે સુત’’ન્તિ નિદાનવસેન વુત્તોયેવ હિ અત્થો ઇધ નિગમનવસેન ‘‘ઇતિ મે સુત’’ન્તિ પુન વુત્તો. વુત્તસ્સેવ હિ અત્થસ્સ પુન વચનં નિગમનન્તિ. ઇતિસદ્દસ્સ અત્થુદ્ધારો એવં-સદ્દેન સમાનત્થતાય ‘‘એવં મે સુત’’ન્તિ એત્થ વિય, અત્થયોજના ચ ઇતિવુત્તકવણ્ણનાય અમ્હેહિ પકાસિતાયેવાતિ તત્થ વુત્તનયેનેવ વેદિતબ્બોતિ.

    Ādīsu (jā. 2.22.19) vappane. ‘‘No ca kho paṭivutta’’ntiādīsu (pārā. 289) aṭṭhadaṇḍakādīhi vāpasamīkaraṇe. ‘‘Pannalomo paradattavutto migabhūtena cetasā viharāmī’’tiādīsu (cūḷava. 332) jīvitavuttiyaṃ. ‘‘Paṇḍupalāso bandhanā pavutto abhabbo haritattāyā’’tiādīsu (pārā. 92) bandhanato pamuttabhāve. ‘‘Gītaṃ vuttaṃ samīhita’’ntiādīsu (dī. ni. 1.285) pāvacanabhāvena pavattite. ‘‘Vutto pārāyaṇo’’tiādīsu ajjhene. ‘‘Vuttaṃ kho panetaṃ bhagavatā ‘dhammadāyādā me, bhikkhave, bhavatha, mā āmisadāyādā’’’tiādīsu (ma. ni. 1.30) kathane. Idhāpi kathane eva daṭṭhabbo, tena ayampi udāno bhāsitoti attho. Itīti evaṃ. Me sutanti padadvayassa attho nidānavaṇṇanāyaṃ sabbākārato vuttoyeva. Pubbe ‘‘evaṃ me suta’’nti nidānavasena vuttoyeva hi attho idha nigamanavasena ‘‘iti me suta’’nti puna vutto. Vuttasseva hi atthassa puna vacanaṃ nigamananti. Itisaddassa atthuddhāro evaṃ-saddena samānatthatāya ‘‘evaṃ me suta’’nti ettha viya, atthayojanā ca itivuttakavaṇṇanāya amhehi pakāsitāyevāti tattha vuttanayeneva veditabboti.

    પરમત્થદીપનિયા ખુદ્દકનિકાયટ્ઠકથાય

    Paramatthadīpaniyā khuddakanikāyaṭṭhakathāya

    ઉદાનસંવણ્ણનાપઠમબોધિસુત્તવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

    Udānasaṃvaṇṇanāpaṭhamabodhisuttavaṇṇanā niṭṭhitā.




    Next: ૨. દુતિયબોધિસુત્તવણ્ણના • 2. Dutiyabodhisuttavaṇṇanā




    Related texts:



    તિપિટક (મૂલ) • Tipiṭaka (Mūla) / સુત્તપિટક • Suttapiṭaka / ખુદ્દકનિકાય • Khuddakanikāya / ઉદાનપાળિ • Udānapāḷi / ૧. પઠમબોધિસુત્તં • 1. Paṭhamabodhisuttaṃ


    © 1991-2023 The Titi Tudorancea Bulletin | Titi Tudorancea® is a Registered Trademark | Terms of use and privacy policy
    Contact