| Library / Tipiṭaka / તિપિટક • Tipiṭaka / પઞ્ચપકરણ-મૂલટીકા • Pañcapakaraṇa-mūlaṭīkā |
૧. કુસલત્તિકં
1. Kusalattikaṃ
૧. પટિચ્ચવારવણ્ણના
1. Paṭiccavāravaṇṇanā
૧. પચ્ચયાનુલોમં
1. Paccayānulomaṃ
(૧) વિભઙ્ગવારો
(1) Vibhaṅgavāro
૫૩. યા કુસલત્તિકે લભન્તિ, ન તાયેવ વેદનાત્તિકાદીસૂતિ તિકપદનાનત્તમત્તેન વિના મૂલાવસાનવસેન સદિસતં સન્ધાય ‘‘ન તાયેવા’’તિ વુત્તં, ન ચ કેવલં તિકન્તરેયેવ, કુસલત્તિકેપિ પન યા પટિચ્ચવારે લભન્તિ, ન તાયેવ પચ્ચયવારાદીસૂતિ સબ્બપુચ્છાસમાહરણં ઇધ કત્તબ્બમેવ. ધમ્માનુલોમપચ્ચનીયે ચ તિકપટ્ઠાને વિતક્કત્તિકપીતિત્તિકાનં વિસ્સજ્જને સબ્બાપેતા વિસ્સજ્જનં લભન્તીતિ એત્થ પીતિત્તિકગ્ગહણં ન કાતબ્બં. ન હિ તત્થ એકૂનપઞ્ઞાસ પુચ્છા વિસ્સજ્જનં લભન્તીતિ.
53. Yākusalattike labhanti, na tāyeva vedanāttikādīsūti tikapadanānattamattena vinā mūlāvasānavasena sadisataṃ sandhāya ‘‘natāyevā’’ti vuttaṃ, na ca kevalaṃ tikantareyeva, kusalattikepi pana yā paṭiccavāre labhanti, na tāyeva paccayavārādīsūti sabbapucchāsamāharaṇaṃ idha kattabbameva. Dhammānulomapaccanīye ca tikapaṭṭhāne vitakkattikapītittikānaṃ vissajjane sabbāpetā vissajjanaṃ labhantīti ettha pītittikaggahaṇaṃ na kātabbaṃ. Na hi tattha ekūnapaññāsa pucchā vissajjanaṃ labhantīti.
તેન સદ્ધિન્તિ તેન સહજાતપચ્ચયભૂતેન સદ્ધિન્તિ અત્થો દટ્ઠબ્બો. ‘‘યાવ નિરોધગમના ઉદ્ધં પજ્જતી’’તિ ચ ‘‘ઉપ્પાદાદયો વા પાપુણાતી’’તિ ચ વચનેહિ ખણત્તયસમઙ્ગી ઉપ્પજ્જતીતિ વુચ્ચતીતિ અનુઞ્ઞાતં વિય હોતિ, ઉપ્પાદક્ખણસમઙ્ગીયેવ પન એવં વુત્તોતિ દટ્ઠબ્બો.
Tena saddhinti tena sahajātapaccayabhūtena saddhinti attho daṭṭhabbo. ‘‘Yāva nirodhagamanā uddhaṃ pajjatī’’ti ca ‘‘uppādādayo vā pāpuṇātī’’ti ca vacanehi khaṇattayasamaṅgī uppajjatīti vuccatīti anuññātaṃ viya hoti, uppādakkhaṇasamaṅgīyeva pana evaṃ vuttoti daṭṭhabbo.
યસ્મા પન એકો ખન્ધો એકસ્સાતિઆદિ ઇધ કુસલવચનેન ગહિતે ખન્ધે સન્ધાય વુત્તં. વેદનાત્તિકાદીસુ પન એકં ખન્ધં પટિચ્ચ દ્વિન્નં, દ્વે પટિચ્ચ એકસ્સપિ, હેતુદુકાદીસુ ચ સઙ્ખારક્ખન્ધેકદેસં પટિચ્ચ સઙ્ખારક્ખન્ધેકદેસસ્સપિ ઉપ્પત્તિ વુત્તાતિ સહ ઉપ્પજ્જમાનાનં સબ્બેસં ધમ્માનં પચ્ચયો હોન્તો એકેકસ્સપિ દુકતિકાદિભેદાનઞ્ચ પચ્ચયો નામ હોતિયેવ, તથા દુકાદિભેદાનઞ્ચાતિ.
Yasmā pana eko khandho ekassātiādi idha kusalavacanena gahite khandhe sandhāya vuttaṃ. Vedanāttikādīsu pana ekaṃ khandhaṃ paṭicca dvinnaṃ, dve paṭicca ekassapi, hetudukādīsu ca saṅkhārakkhandhekadesaṃ paṭicca saṅkhārakkhandhekadesassapi uppatti vuttāti saha uppajjamānānaṃ sabbesaṃ dhammānaṃ paccayo honto ekekassapi dukatikādibhedānañca paccayo nāma hotiyeva, tathā dukādibhedānañcāti.
‘‘રૂપેન સદ્ધિં અનુપ્પત્તિતો આરુપ્પવિપાકઞ્ચ ન ગહેતબ્બ’’ન્તિ વુત્તં, તં પન ન સબ્બસ્મિં એતસ્મિં વચને ગહેતબ્બં, અથ ખો ‘‘ચિત્તસમુટ્ઠાનઞ્ચ રૂપ’’ન્તિ એત્થેવ. ન કેવલઞ્ચ આરુપ્પવિપાકોવ, અથ ખો લોકુત્તરવિપાકકિરિયાબ્યાકતમ્પિ આરુપ્પે ઉપ્પજ્જમાનં એત્થ ન ગહેતબ્બં. ‘‘વિપાકાબ્યાકતં કિરિયાબ્યાકતં એકં ખન્ધં પટિચ્ચ તયો ખન્ધા’’તિ એત્થ પન ન કિઞ્ચિ રૂપેન વિના સહ વા ઉપ્પજ્જમાનં સહેતુકં વિપાકકિરિયાબ્યાકતં અગ્ગહિતં નામ અત્થિ. તત્થ પન યં રૂપેન સહ ઉપ્પજ્જતિ, તસ્સ પચ્ચયુપ્પન્નવિસેસં દસ્સેતું ‘‘ચિત્તસમુટ્ઠાનઞ્ચ રૂપ’’ન્તિ વુત્તં.
‘‘Rūpena saddhiṃ anuppattito āruppavipākañca na gahetabba’’nti vuttaṃ, taṃ pana na sabbasmiṃ etasmiṃ vacane gahetabbaṃ, atha kho ‘‘cittasamuṭṭhānañca rūpa’’nti ettheva. Na kevalañca āruppavipākova, atha kho lokuttaravipākakiriyābyākatampi āruppe uppajjamānaṃ ettha na gahetabbaṃ. ‘‘Vipākābyākataṃ kiriyābyākataṃ ekaṃ khandhaṃ paṭicca tayo khandhā’’ti ettha pana na kiñci rūpena vinā saha vā uppajjamānaṃ sahetukaṃ vipākakiriyābyākataṃ aggahitaṃ nāma atthi. Tattha pana yaṃ rūpena saha uppajjati, tassa paccayuppannavisesaṃ dassetuṃ ‘‘cittasamuṭṭhānañca rūpa’’nti vuttaṃ.
‘‘વત્થું પટિચ્ચ ખન્ધા’’તિ એત્તકે વત્તબ્બે પચ્ચયભૂતસ્સ વત્થુસ્સ ‘‘કટત્તા ચ રૂપ’’ન્તિ એતસ્મિં સામઞ્ઞવચને પચ્ચયુપ્પન્નભાવેન અગ્ગહિતતાપત્તિં નિવારેતું ‘‘ખન્ધે પટિચ્ચ વત્થૂ’’તિ વુત્તં. ખન્ધે પટિચ્ચ વત્થુ, વત્થું પટિચ્ચ ખન્ધાતિ વા વત્થુખન્ધાનં અઞ્ઞમઞ્ઞપચ્ચયભૂતાનં પચ્ચયભાવવિસેસદસ્સનત્થં અઞ્ઞમઞ્ઞાપેક્ખં વચનદ્વયં વુત્તં સામઞ્ઞેન ગહિતમ્પિ વિસું ઉદ્ધટં.
‘‘Vatthuṃ paṭicca khandhā’’ti ettake vattabbe paccayabhūtassa vatthussa ‘‘kaṭattā ca rūpa’’nti etasmiṃ sāmaññavacane paccayuppannabhāvena aggahitatāpattiṃ nivāretuṃ ‘‘khandhe paṭicca vatthū’’ti vuttaṃ. Khandhe paṭicca vatthu, vatthuṃ paṭicca khandhāti vā vatthukhandhānaṃ aññamaññapaccayabhūtānaṃ paccayabhāvavisesadassanatthaṃ aññamaññāpekkhaṃ vacanadvayaṃ vuttaṃ sāmaññena gahitampi visuṃ uddhaṭaṃ.
મહાભૂતેપિ પટિચ્ચ ઉપ્પત્તિદસ્સનત્તન્તિ યં ચિત્તસમુટ્ઠાનરૂપં કટત્તારૂપઞ્ચ ઉપાદારૂપં ઉપાદારૂપગ્ગહણેન વિના ‘‘ખન્ધે પટિચ્ચ ઉપ્પજ્જતી’’તિ વુત્તં, તસ્સ મહાભૂતેપિ પટિચ્ચ ઉપ્પત્તિદસ્સનત્થન્તિ અત્થો. એતસ્મિં પન દસ્સને ખન્ધપચ્ચયસહિતાસહિતઞ્ચ સબ્બં ઉપાદારૂપં ઇતો પરેસુ સહજાતપચ્ચયાદીસુ સઙ્ગહિતન્તિ ઇમમત્થં સન્ધાય ‘‘કટત્તારૂપં પટિસન્ધિયમ્પી’’તિ પિ-સદ્દો વુત્તોતિ દટ્ઠબ્બો.
Mahābhūtepipaṭicca uppattidassanattanti yaṃ cittasamuṭṭhānarūpaṃ kaṭattārūpañca upādārūpaṃ upādārūpaggahaṇena vinā ‘‘khandhe paṭicca uppajjatī’’ti vuttaṃ, tassa mahābhūtepi paṭicca uppattidassanatthanti attho. Etasmiṃ pana dassane khandhapaccayasahitāsahitañca sabbaṃ upādārūpaṃ ito paresu sahajātapaccayādīsu saṅgahitanti imamatthaṃ sandhāya ‘‘kaṭattārūpaṃ paṭisandhiyampī’’ti pi-saddo vuttoti daṭṭhabbo.
મહાભૂતે પટિચ્ચ ઉપાદારૂપન્તિ વુત્તનયેનાતિ ‘‘મહાભૂતે પટિચ્ચ ચિત્તસમુટ્ઠાનં રૂપં કટત્તારૂપં ઉપાદારૂપ’’ન્તિ એત્થ અત્થતો અયં નયો વુત્તોતિ સન્ધાયાહ.
Mahābhūte paṭicca upādārūpanti vuttanayenāti ‘‘mahābhūte paṭicca cittasamuṭṭhānaṃ rūpaṃ kaṭattārūpaṃ upādārūpa’’nti ettha atthato ayaṃ nayo vuttoti sandhāyāha.
૫૪. રૂપમિસ્સકા પહાયાતિ યાસુ પુચ્છાસુ રૂપેન વિના પચ્ચયુપ્પન્નં ન લબ્ભતિ, અથ ખો રૂપમિસ્સકમેવ લબ્ભતિ, તા પહાયાતિ અધિપ્પાયો.
54. Rūpamissakā pahāyāti yāsu pucchāsu rūpena vinā paccayuppannaṃ na labbhati, atha kho rūpamissakameva labbhati, tā pahāyāti adhippāyo.
૫૭. ‘‘તિણ્ણં સન્નિપાતા ગબ્ભસ્સ અવક્કન્તિ હોતી’’તિ વચનતોતિ ગબ્ભસેય્યકપટિસન્ધિયા પઞ્ચક્ખન્ધસબ્ભાવેન તાય સમાનલક્ખણા સબ્બાપિ પઞ્ચવોકારપટિસન્ધિ ઓક્કન્તિનામકાતિ સાધેતિ. પરિપુણ્ણધમ્માનં વિસ્સજ્જનં એત્થ અત્થીતિ પરિપુણ્ણવિસ્સજ્જના.
57. ‘‘Tiṇṇaṃ sannipātā gabbhassa avakkanti hotī’’ti vacanatoti gabbhaseyyakapaṭisandhiyā pañcakkhandhasabbhāvena tāya samānalakkhaṇā sabbāpi pañcavokārapaṭisandhi okkantināmakāti sādheti. Paripuṇṇadhammānaṃ vissajjanaṃ ettha atthīti paripuṇṇavissajjanā.
એત્થ ચ ‘‘એકં મહાભૂતં પટિચ્ચ તયો…પે॰… મહાભૂતે પટિચ્ચ ચિત્તસમુટ્ઠાનં રૂપં કટત્તારૂપં ઉપાદારૂપ’’ન્તિ (પટ્ઠા॰ ૧.૧.૫૩) એત્તાવતા પઞ્ચવોકારે સબ્બં ચિત્તકમ્મસમુટ્ઠાનરૂપં દસ્સિતં. અવસેસં પન દસ્સેતું ‘‘બાહિર’’ન્તિઆદિ વુત્તં. તત્થ બાહિરન્તિ એતેન અનિન્દ્રિયબદ્ધરૂપં દસ્સેતિ, પુન આહારસમુટ્ઠાનં ઉતુસમુટ્ઠાનન્તિ એતેહિ સબ્બં ઇન્દ્રિયબદ્ધં આહારઉતુસમુટ્ઠાનરૂપં. તત્થ ‘‘ઉતુસમુટ્ઠાનં એક’’ન્તિઆદિના અસઞ્ઞસત્તાનમ્પિ ઉતુસમુટ્ઠાનં વુત્તમેવાતિ દટ્ઠબ્બં. ન હિ તત્થ તસ્સ વજ્જને કારણં અત્થીતિ. આદિમ્હિ પન ‘‘એકં મહાભૂતં પટિચ્ચા’’તિઆદિ અવિસેસવચનં સહજાતં અરૂપમ્પિ પચ્ચયં હેતાદિકે ચ પચ્ચયે બહુતરે લભન્તં ચિત્તસમુટ્ઠાનકટત્તારૂપદ્વયં સહ સઙ્ગણ્હિત્વા વુત્તં, એવઞ્ચ કત્વા તસ્સ પરિયોસાને ‘‘મહાભૂતે પટિચ્ચ ચિત્તસમુટ્ઠાનરૂપં કટત્તારૂપં ઉપાદારૂપ’’ન્તિ વુત્તં, તસ્મા તત્થ કટત્તારૂપં ચિત્તસમુટ્ઠાનસમ્બન્ધં તંસમાનગતિકં પઞ્ચવોકારે વત્તમાનમેવ ગહિતન્તિ અગ્ગહિતં કટત્તારૂપં દસ્સેતું ‘‘અસઞ્ઞસત્તાનં એકં મહાભૂતં પટિચ્ચા’’તિઆદિ વુત્તં, તસ્મા ઉપાદારૂપં ઇધપિ કમ્મપચ્ચયવિભઙ્ગે વિય ‘‘મહાભૂતે પટિચ્ચ કટત્તારૂપં ઉપાદારૂપ’’ન્તિ (પટ્ઠા॰ ૧.૧.૬૩) કટત્તારૂપભાવવિસિટ્ઠં ઉપાદારૂપં ગહિતન્તિ દટ્ઠબ્બં. ન હિ વુત્તસ્સ ઉતુસમુટ્ઠાનસ્સ પુનવચને પયોજનં અત્થીતિ.
Ettha ca ‘‘ekaṃ mahābhūtaṃ paṭicca tayo…pe… mahābhūte paṭicca cittasamuṭṭhānaṃ rūpaṃ kaṭattārūpaṃ upādārūpa’’nti (paṭṭhā. 1.1.53) ettāvatā pañcavokāre sabbaṃ cittakammasamuṭṭhānarūpaṃ dassitaṃ. Avasesaṃ pana dassetuṃ ‘‘bāhira’’ntiādi vuttaṃ. Tattha bāhiranti etena anindriyabaddharūpaṃ dasseti, puna āhārasamuṭṭhānaṃ utusamuṭṭhānanti etehi sabbaṃ indriyabaddhaṃ āhārautusamuṭṭhānarūpaṃ. Tattha ‘‘utusamuṭṭhānaṃ eka’’ntiādinā asaññasattānampi utusamuṭṭhānaṃ vuttamevāti daṭṭhabbaṃ. Na hi tattha tassa vajjane kāraṇaṃ atthīti. Ādimhi pana ‘‘ekaṃ mahābhūtaṃ paṭiccā’’tiādi avisesavacanaṃ sahajātaṃ arūpampi paccayaṃ hetādike ca paccaye bahutare labhantaṃ cittasamuṭṭhānakaṭattārūpadvayaṃ saha saṅgaṇhitvā vuttaṃ, evañca katvā tassa pariyosāne ‘‘mahābhūte paṭicca cittasamuṭṭhānarūpaṃ kaṭattārūpaṃ upādārūpa’’nti vuttaṃ, tasmā tattha kaṭattārūpaṃ cittasamuṭṭhānasambandhaṃ taṃsamānagatikaṃ pañcavokāre vattamānameva gahitanti aggahitaṃ kaṭattārūpaṃ dassetuṃ ‘‘asaññasattānaṃ ekaṃ mahābhūtaṃ paṭiccā’’tiādi vuttaṃ, tasmā upādārūpaṃ idhapi kammapaccayavibhaṅge viya ‘‘mahābhūte paṭicca kaṭattārūpaṃ upādārūpa’’nti (paṭṭhā. 1.1.63) kaṭattārūpabhāvavisiṭṭhaṃ upādārūpaṃ gahitanti daṭṭhabbaṃ. Na hi vuttassa utusamuṭṭhānassa punavacane payojanaṃ atthīti.
કસ્મા પન યથા બાહિરાદીસુ ‘‘મહાભૂતે પટિચ્ચ ઉપાદારૂપ’’ન્તિ અવિસેસેત્વા ઉપાદારૂપં વુત્તં, એવં અવત્વા ચિત્તકમ્મજઉપાદારૂપાનિ ‘‘ચિત્તસમુટ્ઠાનં રૂપં કટત્તારૂપં ઉપાદારૂપ’’ન્તિ હેતુપચ્ચયાદીસુ સહ ‘‘ચિત્તસમુટ્ઠાનં રૂપં ઉપાદારૂપં અસઞ્ઞસત્તાનં…પે॰… કટત્તારૂપં ઉપાદારૂપ’’ન્તિ અધિપતિપચ્ચયાદીસુ વિસું ચિત્તસમુટ્ઠાનરૂપભાવકટત્તારૂપભાવેહિ વિસેસેત્વાવ વુત્તાનીતિ? તત્થ બાહિરગ્ગહણાદીહિ વિય એત્થ મહાભૂતાનં કેનચિ અવિસેસિતત્તા. અપિચ ઇદ્ધિચિત્તનિબ્બત્તાનં કમ્મપચ્ચયાનઞ્ચ ઇટ્ઠાનિટ્ઠાનં બાહિરરૂપાયતનાદીનં ચિત્તં કમ્મઞ્ચ હેતાદીસુ ન કોચિ પચ્ચયો, આહારઉતુસમુટ્ઠાનાનં પન ચિત્તં પચ્છાજાતભાવેન ઉપત્થમ્ભકમેવ, ન જનકં, મહાભૂતાનેવ પન તેસં સહજાતાદિભાવેન જનકાનિ, તસ્મા સતિપિ ચિત્તેન કમ્મેન ચ વિના અભાવે હેતાદિપચ્ચયભૂતેહિ અરૂપેહિ ઉપ્પજ્જમાનાનિ ચિત્તસમુટ્ઠાનરૂપકટત્તારૂપભૂતાનેવ ઉપાદારૂપાનિ હોન્તિ, ન અઞ્ઞાનીતિ ઇમં વિસેસં દસ્સેતું ચિત્તકમ્મજેસ્વેવ ઉપાદારૂપેસુ વિસેસનં કતં. અઞ્ઞાનિ વા સમાનજાતિકેન રૂપેન સમુટ્ઠાનાનિ પાકટવિસેસનાનેવાતિ ન વિસેસનં અરહન્તિ, એતાનિ પન અસમાનજાતિકેહિ અરૂપેહિ સમુટ્ઠિતાનિ વિસેસનં અરહન્તીતિ વિસેસિતાનીતિ વેદિતબ્બાનિ. યથા વા ચિત્તકમ્માનિ ચિત્તકમ્મસમુટ્ઠાનાનં સવિસેસેન પચ્ચયભાવેન પચ્ચયા હોન્તિ સહજાતાદિપચ્ચયભાવતો મૂલકરણભાવતો ચ, ન એવં ઉતુઆહારા તંસમુટ્ઠાનાનન્તિ ચિત્તકમ્મજાનેવ વિસું વિસેસનં અરહન્તિ. ઇતરાનિ પન મહાભૂતવિસેસેનેવ વિસેસિતાનિ, ઇધ ઉપાદારૂપવિસેસનેન મહાભૂતાનિ વિય. ન હિ અઞ્ઞતરવિસેસનં ઉભયવિસેસનં ન હોતીતિ.
Kasmā pana yathā bāhirādīsu ‘‘mahābhūte paṭicca upādārūpa’’nti avisesetvā upādārūpaṃ vuttaṃ, evaṃ avatvā cittakammajaupādārūpāni ‘‘cittasamuṭṭhānaṃ rūpaṃ kaṭattārūpaṃ upādārūpa’’nti hetupaccayādīsu saha ‘‘cittasamuṭṭhānaṃ rūpaṃ upādārūpaṃ asaññasattānaṃ…pe… kaṭattārūpaṃ upādārūpa’’nti adhipatipaccayādīsu visuṃ cittasamuṭṭhānarūpabhāvakaṭattārūpabhāvehi visesetvāva vuttānīti? Tattha bāhiraggahaṇādīhi viya ettha mahābhūtānaṃ kenaci avisesitattā. Apica iddhicittanibbattānaṃ kammapaccayānañca iṭṭhāniṭṭhānaṃ bāhirarūpāyatanādīnaṃ cittaṃ kammañca hetādīsu na koci paccayo, āhārautusamuṭṭhānānaṃ pana cittaṃ pacchājātabhāvena upatthambhakameva, na janakaṃ, mahābhūtāneva pana tesaṃ sahajātādibhāvena janakāni, tasmā satipi cittena kammena ca vinā abhāve hetādipaccayabhūtehi arūpehi uppajjamānāni cittasamuṭṭhānarūpakaṭattārūpabhūtāneva upādārūpāni honti, na aññānīti imaṃ visesaṃ dassetuṃ cittakammajesveva upādārūpesu visesanaṃ kataṃ. Aññāni vā samānajātikena rūpena samuṭṭhānāni pākaṭavisesanānevāti na visesanaṃ arahanti, etāni pana asamānajātikehi arūpehi samuṭṭhitāni visesanaṃ arahantīti visesitānīti veditabbāni. Yathā vā cittakammāni cittakammasamuṭṭhānānaṃ savisesena paccayabhāvena paccayā honti sahajātādipaccayabhāvato mūlakaraṇabhāvato ca, na evaṃ utuāhārā taṃsamuṭṭhānānanti cittakammajāneva visuṃ visesanaṃ arahanti. Itarāni pana mahābhūtaviseseneva visesitāni, idha upādārūpavisesanena mahābhūtāni viya. Na hi aññataravisesanaṃ ubhayavisesanaṃ na hotīti.
૫૮. અઞ્ઞમઞ્ઞપચ્ચયે ખન્ધે પટિચ્ચ વત્થુ, વત્થું પટિચ્ચ ખન્ધાતિ ખન્ધવત્થૂનં અઞ્ઞમઞ્ઞપચ્ચયતાદસ્સનેન પુબ્બે વિસું પચ્ચયભાવેન દસ્સિતાનં ખન્ધાનં એકતો પચ્ચયભાવો દસ્સિતો હોતીતિ ઇમિના અધિપ્પાયેનાહ ‘‘ચતુન્નમ્પિ ખન્ધાનં એકતો વત્થુના અઞ્ઞમઞ્ઞપચ્ચયતં દસ્સેતું વુત્ત’’ન્તિ. ‘‘ખન્ધે પટિચ્ચ વત્થૂ’’તિ ઇદં પન ચતુન્નમ્પિ ખન્ધાનં એકતો પટિચ્ચત્થફરણતાદસ્સનત્થં, ‘‘વત્થું પટિચ્ચ ખન્ધા’’તિ વત્થુસ્સ. ન કેવલઞ્ચ ખન્ધાનં ઇધેવ, હેતુપચ્ચયાદીસુપિ અયમેવ નયો. તત્થ સબ્બેસં ખન્ધાનં વિસું પટિચ્ચત્થફરણતં દસ્સેત્વા પુન ‘‘વત્થું પટિચ્ચ ખન્ધા’’તિ વત્થુસ્સપિ દસ્સિતાય ‘‘એકં ખન્ધઞ્ચ વત્થુઞ્ચ પટિચ્ચ તયો ખન્ધા’’તિઆદિના ખન્ધવત્થૂનઞ્ચ દસ્સિતાયેવ હોતીતિ દટ્ઠબ્બા.
58. Aññamaññapaccaye khandhe paṭicca vatthu, vatthuṃ paṭicca khandhāti khandhavatthūnaṃ aññamaññapaccayatādassanena pubbe visuṃ paccayabhāvena dassitānaṃ khandhānaṃ ekato paccayabhāvo dassito hotīti iminā adhippāyenāha ‘‘catunnampi khandhānaṃ ekato vatthunā aññamaññapaccayataṃ dassetuṃ vutta’’nti. ‘‘Khandhe paṭicca vatthū’’ti idaṃ pana catunnampi khandhānaṃ ekato paṭiccatthapharaṇatādassanatthaṃ, ‘‘vatthuṃ paṭicca khandhā’’ti vatthussa. Na kevalañca khandhānaṃ idheva, hetupaccayādīsupi ayameva nayo. Tattha sabbesaṃ khandhānaṃ visuṃ paṭiccatthapharaṇataṃ dassetvā puna ‘‘vatthuṃ paṭicca khandhā’’ti vatthussapi dassitāya ‘‘ekaṃ khandhañca vatthuñca paṭicca tayo khandhā’’tiādinā khandhavatthūnañca dassitāyeva hotīti daṭṭhabbā.
કસ્મા પનેત્થ ‘‘કુસલં ધમ્મં પટિચ્ચ અબ્યાકતો ધમ્મો ઉપ્પજ્જતિ અઞ્ઞમઞ્ઞપચ્ચયા, કુસલે ખન્ધે પટિચ્ચ ચિત્તસમુટ્ઠાના મહાભૂતા’’તિ એવમાદિ ન વુત્તં, નનુ યદેવ પટિચ્ચત્થં ફરતિ, ન તેનેવ અઞ્ઞમઞ્ઞપચ્ચયેન ભવિતબ્બં હેતુપચ્ચયાદીહિ વિય. ન હિ યં ‘‘એકં તયો દ્વે ચ ખન્ધે પટિચ્ચા’’તિ વુત્તં, તે હેતુપચ્ચયભૂતા એવ હોન્તિ. એસ નયો આરમ્મણપચ્ચયાદીસુપિ. પચ્ચયવારે ચ ‘‘અબ્યાકતં ધમ્મં પચ્ચયા કુસલો ધમ્મો ઉપ્પજ્જતિ અઞ્ઞમઞ્ઞપચ્ચયા’’તિ (પટ્ઠા॰ ૧.૧.૨૫૬) વુત્તં, ન વત્થુ કુસલાનં અઞ્ઞમઞ્ઞપચ્ચયો હોતિ, અથ ચ પન તંપચ્ચયા ખન્ધાનં અઞ્ઞમઞ્ઞપચ્ચયા ઉપ્પત્તિ વુત્તા એવ. યદિપિ કુસલા ખન્ધા મહાભૂતાનં અઞ્ઞમઞ્ઞપચ્ચયા ન હોન્તિ, તથાપિ તે પટિચ્ચ તેસં ઉપ્પત્તિ વત્તબ્બા સિયાતિ? ન વત્તબ્બા ખન્ધસહજાતાનં મહાભૂતાનં ખન્ધાનં પચ્ચયભાવાભાવતો. અઞ્ઞમઞ્ઞસદ્દો હિ ન હેતાદિસદ્દો વિય નિરપેક્ખો, સહજાતાદિસદ્દો વિય વા અઞ્ઞતરાપેક્ખો, અથ ખો યથાવુત્તેતરેતરાપેક્ખો. પચ્ચયપચ્ચયુપ્પન્ના ચ ખન્ધા મહાભૂતા ઇધ યથાવુત્તા ભવેય્યું, તેસુ ચ મહાભૂતા ખન્ધાનં ન કોચિ પચ્ચયો. યસ્સ ચ સયં પચ્ચયો, તતો તેન તન્નિસ્સિતેન વા અઞ્ઞમઞ્ઞપચ્ચયેન ઉપ્પજ્જમાનં અઞ્ઞમઞ્ઞપચ્ચયા ઉપ્પજ્જતીતિ વત્તબ્બતં અરહતિ, યથા ખન્ધે પટિચ્ચ ખન્ધા, વત્થું પચ્ચયા ખન્ધા. તસ્મા અત્તનો પચ્ચયસ્સ પચ્ચયત્તાભાવતો તદપેક્ખત્તા ચ અઞ્ઞમઞ્ઞસદ્દસ્સ ખન્ધે પટિચ્ચ પચ્ચયા ચ મહાભૂતાનં અઞ્ઞમઞ્ઞપચ્ચયા ઉપ્પત્તિ ન વુત્તા, ન અઞ્ઞમઞ્ઞપચ્ચયા ચ વુત્તા. ખન્ધા પન વત્થું પચ્ચયા ઉપ્પજ્જમાના વત્થુસ્સ પચ્છાજાતપચ્ચયા હોન્તિ, તન્નિસ્સિતેન ચ અઞ્ઞમઞ્ઞપચ્ચયેન ઉપ્પજ્જન્તિ. તસ્મા વત્થું પચ્ચયા ખન્ધાનં કુસલાદીનં અઞ્ઞમઞ્ઞપચ્ચયા ઉપ્પત્તિ વુત્તાતિ.
Kasmā panettha ‘‘kusalaṃ dhammaṃ paṭicca abyākato dhammo uppajjati aññamaññapaccayā, kusale khandhe paṭicca cittasamuṭṭhānā mahābhūtā’’ti evamādi na vuttaṃ, nanu yadeva paṭiccatthaṃ pharati, na teneva aññamaññapaccayena bhavitabbaṃ hetupaccayādīhi viya. Na hi yaṃ ‘‘ekaṃ tayo dve ca khandhe paṭiccā’’ti vuttaṃ, te hetupaccayabhūtā eva honti. Esa nayo ārammaṇapaccayādīsupi. Paccayavāre ca ‘‘abyākataṃ dhammaṃ paccayā kusalo dhammo uppajjati aññamaññapaccayā’’ti (paṭṭhā. 1.1.256) vuttaṃ, na vatthu kusalānaṃ aññamaññapaccayo hoti, atha ca pana taṃpaccayā khandhānaṃ aññamaññapaccayā uppatti vuttā eva. Yadipi kusalā khandhā mahābhūtānaṃ aññamaññapaccayā na honti, tathāpi te paṭicca tesaṃ uppatti vattabbā siyāti? Na vattabbā khandhasahajātānaṃ mahābhūtānaṃ khandhānaṃ paccayabhāvābhāvato. Aññamaññasaddo hi na hetādisaddo viya nirapekkho, sahajātādisaddo viya vā aññatarāpekkho, atha kho yathāvuttetaretarāpekkho. Paccayapaccayuppannā ca khandhā mahābhūtā idha yathāvuttā bhaveyyuṃ, tesu ca mahābhūtā khandhānaṃ na koci paccayo. Yassa ca sayaṃ paccayo, tato tena tannissitena vā aññamaññapaccayena uppajjamānaṃ aññamaññapaccayā uppajjatīti vattabbataṃ arahati, yathā khandhe paṭicca khandhā, vatthuṃ paccayā khandhā. Tasmā attano paccayassa paccayattābhāvato tadapekkhattā ca aññamaññasaddassa khandhe paṭicca paccayā ca mahābhūtānaṃ aññamaññapaccayā uppatti na vuttā, na aññamaññapaccayā ca vuttā. Khandhā pana vatthuṃ paccayā uppajjamānā vatthussa pacchājātapaccayā honti, tannissitena ca aññamaññapaccayena uppajjanti. Tasmā vatthuṃ paccayā khandhānaṃ kusalādīnaṃ aññamaññapaccayā uppatti vuttāti.
૫૯. ન સા ગહિતાતિ ચક્ખાયતનાદીનિ નિસ્સયભૂતાનિ પટિચ્ચાતિ ન વુત્તન્તિ અધિપ્પાયો. નિસ્સયપચ્ચયભાવેન પન ન ચક્ખાયતનાદીનિ આરમ્મણપચ્ચયભાવેન રૂપાયતનાદીનિ વિય ન ગહિતાનીતિ.
59. Nasā gahitāti cakkhāyatanādīni nissayabhūtāni paṭiccāti na vuttanti adhippāyo. Nissayapaccayabhāvena pana na cakkhāyatanādīni ārammaṇapaccayabhāvena rūpāyatanādīni viya na gahitānīti.
૬૦. દ્વીસુ ઉપનિસ્સયેસુ વત્તબ્બમેવ નત્થિ, આરમ્મણૂપનિસ્સયમ્પિ પન યે લભન્તિ, તેસં વસેન આરમ્મણપચ્ચયસદિસન્તિ એવં વુત્તન્તિ દસ્સેતું ‘‘તત્થ કિઞ્ચાપી’’તિ આહ. તત્થ ‘‘ન સબ્બે અકુસલા અબ્યાકતા આરમ્મણૂપનિસ્સયં લભન્તી’’તિ પુરિમપાઠો. કુસલાપિ પન મહગ્ગતા એકન્તેન, કામાવચરા ચ કદાચિ ન લભન્તીતિ ‘‘ન સબ્બે કુસલાકુસલાબ્યાકતા’’તિ પઠન્તિ.
60. Dvīsu upanissayesu vattabbameva natthi, ārammaṇūpanissayampi pana ye labhanti, tesaṃ vasena ārammaṇapaccayasadisanti evaṃ vuttanti dassetuṃ ‘‘tattha kiñcāpī’’ti āha. Tattha ‘‘na sabbe akusalā abyākatā ārammaṇūpanissayaṃ labhantī’’ti purimapāṭho. Kusalāpi pana mahaggatā ekantena, kāmāvacarā ca kadāci na labhantīti ‘‘na sabbe kusalākusalābyākatā’’ti paṭhanti.
૬૧. પુરેજાતપચ્ચયે યથા અઞ્ઞત્થ પચ્ચયં અનિદ્દિસિત્વાવ દેસના કતા, એવં અકત્વા કસ્મા ‘‘વત્થું પુરેજાતપચ્ચયા’’તિ વુત્તન્તિ? નિયમસબ્ભાવા. હેતુઆદીસુ હિ નિયમો નત્થિ. ન હિ તેહિ ઉપ્પજ્જમાનાનં અલોભાદીસુ કુસલાદીસુ રૂપાદીસુ ચ અયમેવ પચ્ચયોતિ નિયમો અત્થિ, ઇધ પન વત્થુ ન વત્થુધમ્મેસુ પુરેજાતપચ્ચયા ઉપ્પજ્જમાનાનં ધમ્માનં નિયમતો છબ્બિધં વત્થુ પુરેજાતપચ્ચયો હોતીતિ ઇમમત્થં દસ્સેતું ઇદં વુત્તં. આરમ્મણપુરેજાતમ્પિ હિ વત્થુપુરેજાતે અવિજ્જમાને ન લબ્ભતિ, એવઞ્ચ કત્વા પટિસન્ધિવિપાકસ્સ નપુરેજાતપચ્ચયા એવ ઉપ્પત્તિ વુત્તા, પચ્ચુપ્પન્નારમ્મણસ્સપિ તસ્સ પુરેજાતપચ્ચયો ન ઉદ્ધટો. ‘‘નેવવિપાકનવિપાકધમ્મધમ્મં પટિચ્ચ વિપાકો ધમ્મો ઉપ્પજ્જતિ પુરેજાતપચ્ચયા’’તિ એતસ્સપિ અલાભતો તત્થ ‘‘પુરેજાતે તીણી’’તિ (પટ્ઠા॰ ૧.૩.૧૨૪) વુત્તન્તિ.
61. Purejātapaccaye yathā aññattha paccayaṃ aniddisitvāva desanā katā, evaṃ akatvā kasmā ‘‘vatthuṃ purejātapaccayā’’ti vuttanti? Niyamasabbhāvā. Hetuādīsu hi niyamo natthi. Na hi tehi uppajjamānānaṃ alobhādīsu kusalādīsu rūpādīsu ca ayameva paccayoti niyamo atthi, idha pana vatthu na vatthudhammesu purejātapaccayā uppajjamānānaṃ dhammānaṃ niyamato chabbidhaṃ vatthu purejātapaccayo hotīti imamatthaṃ dassetuṃ idaṃ vuttaṃ. Ārammaṇapurejātampi hi vatthupurejāte avijjamāne na labbhati, evañca katvā paṭisandhivipākassa napurejātapaccayā eva uppatti vuttā, paccuppannārammaṇassapi tassa purejātapaccayo na uddhaṭo. ‘‘Nevavipākanavipākadhammadhammaṃ paṭicca vipāko dhammo uppajjati purejātapaccayā’’ti etassapi alābhato tattha ‘‘purejāte tīṇī’’ti (paṭṭhā. 1.3.124) vuttanti.
૬૩. તથા પટિસન્ધિક્ખણે મહાભૂતાનન્તિ મહાભૂતાનં એકક્ખણિકનાનાક્ખણિકકમ્મપચ્ચયવસેનેવ તદુપાદારૂપાનમ્પિ વદતીતિ ચ દટ્ઠબ્બં. કટત્તારૂપાનન્તિ પવત્તિયં કટત્તારૂપાનન્તિ અધિપ્પાયો.
63. Tathā paṭisandhikkhaṇe mahābhūtānanti mahābhūtānaṃ ekakkhaṇikanānākkhaṇikakammapaccayavaseneva tadupādārūpānampi vadatīti ca daṭṭhabbaṃ. Kaṭattārūpānanti pavattiyaṃ kaṭattārūpānanti adhippāyo.
૬૪. યથાલાભવસેનાતિ ઇન્દ્રિયરૂપેસુ યં યં પટિસન્ધિયં લબ્ભતિ, તસ્સ તસ્સ વસેન.
64. Yathālābhavasenāti indriyarūpesu yaṃ yaṃ paṭisandhiyaṃ labbhati, tassa tassa vasena.
૬૯. વિપ્પયુત્તપચ્ચયા ઉપ્પજ્જમાનાનમ્પિ કેસઞ્ચિ નિયમતો વત્થુ વિપ્પયુત્તપચ્ચયો, કેસઞ્ચિ ખન્ધા, ન ચ સમાનવિપ્પયુત્તપચ્ચયા એવ કુસલાદિકે પટિચ્ચ ઉપ્પજ્જમાના ઉપ્પજ્જન્તિ, અથ ખો નાનાવિપ્પયુત્તપચ્ચયાપિ, તસ્મા તં વિસેસં દસ્સેતું ‘‘વત્થું વિપ્પયુત્તપચ્ચયા, ખન્ધે વિપ્પયુત્તપચ્ચયા’’તિ તત્થ તત્થ વુત્તં. તત્થ તદાયત્તવુત્તિતાય પચ્ચયુપ્પન્નો પચ્ચયં પચ્ચયં કરોતીતિ ઇમસ્સત્થસ્સ વસેન ઉપયોગવચનં દટ્ઠબ્બં. વત્થું ખન્ધે વિપ્પયુત્તપચ્ચયકરણતોતિ અયઞ્હેત્થ અત્થો. અટ્ઠકથાયં પન ‘‘વત્થું પટિચ્ચ વિપ્પયુત્તપચ્ચયા, વત્થુના વિપ્પયુત્તપચ્ચયતં સાધેન્તેના’’તિ અત્થો વુત્તો, તત્થ કુસલાનં ખન્ધાનં વત્થું પટિચ્ચ ઉપ્પત્તિ નત્થીતિ ‘‘વત્થું પટિચ્ચા’’તિ ન સક્કા વત્તુન્તિ, ઇદં પન પટિચ્ચસદ્દેન અયોજેત્વા ‘‘પટિચ્ચ ઉપ્પજ્જન્તિ વત્થું વિપ્પયુત્તપચ્ચયા’’તિ યોજેત્વા તસ્સત્થો ‘‘વત્થુના વિપ્પયુત્તપચ્ચયતં સાધેન્તેના’’તિ વુત્તોતિ દટ્ઠબ્બો. કિં પન પટિચ્ચાતિ? યં ‘‘એકં ખન્ધ’’ન્તિઆદિકં પાળિયં પટિચ્ચાતિ વુત્તં. તમેવ અત્થં પાકટં કત્વા ‘‘વત્થું વિપ્પયુત્તપચ્ચયાતિ ખન્ધે પટિચ્ચ ખન્ધા, વત્થુના વિપ્પયુત્તપચ્ચયતં સાધેન્તેના’’તિ પઠન્તિ. અનન્તરત્તા પાકટસ્સ અબ્યાકતચિત્તસમુટ્ઠાનસ્સેવ ગહણં મા હોતૂતિ ‘‘અબ્યાકતચિત્તસમુટ્ઠાનમ્પિ કુસલાકુસલચિત્તસમુટ્ઠાનમ્પી’’તિ આહ. આસન્નમ્પિ દૂરમ્પિ સબ્બન્તિ વુત્તં હોતીતિ.
69. Vippayuttapaccayā uppajjamānānampi kesañci niyamato vatthu vippayuttapaccayo, kesañci khandhā, na ca samānavippayuttapaccayā eva kusalādike paṭicca uppajjamānā uppajjanti, atha kho nānāvippayuttapaccayāpi, tasmā taṃ visesaṃ dassetuṃ ‘‘vatthuṃ vippayuttapaccayā, khandhe vippayuttapaccayā’’ti tattha tattha vuttaṃ. Tattha tadāyattavuttitāya paccayuppanno paccayaṃ paccayaṃ karotīti imassatthassa vasena upayogavacanaṃ daṭṭhabbaṃ. Vatthuṃ khandhe vippayuttapaccayakaraṇatoti ayañhettha attho. Aṭṭhakathāyaṃ pana ‘‘vatthuṃ paṭicca vippayuttapaccayā, vatthunā vippayuttapaccayataṃ sādhentenā’’ti attho vutto, tattha kusalānaṃ khandhānaṃ vatthuṃ paṭicca uppatti natthīti ‘‘vatthuṃ paṭiccā’’ti na sakkā vattunti, idaṃ pana paṭiccasaddena ayojetvā ‘‘paṭicca uppajjanti vatthuṃ vippayuttapaccayā’’ti yojetvā tassattho ‘‘vatthunā vippayuttapaccayataṃ sādhentenā’’ti vuttoti daṭṭhabbo. Kiṃ pana paṭiccāti? Yaṃ ‘‘ekaṃ khandha’’ntiādikaṃ pāḷiyaṃ paṭiccāti vuttaṃ. Tameva atthaṃ pākaṭaṃ katvā ‘‘vatthuṃ vippayuttapaccayāti khandhe paṭicca khandhā, vatthunā vippayuttapaccayataṃ sādhentenā’’ti paṭhanti. Anantarattā pākaṭassa abyākatacittasamuṭṭhānasseva gahaṇaṃ mā hotūti ‘‘abyākatacittasamuṭṭhānampi kusalākusalacittasamuṭṭhānampī’’ti āha. Āsannampi dūrampi sabbanti vuttaṃ hotīti.
૭૧-૭૨. ‘‘ઇમે વીસતિ પચ્ચયાતિ સંખિપિત્વા દસ્સિતાનં વસેનેતં વુત્ત’’ન્તિ વુત્તં. તત્થ યદિ એકેનપિ દેસનં સંખિત્તં સંખિત્તમેવ, આદિમ્હિ પન તયો પચ્ચયા વિપ્પયુત્તપચ્ચયો એકમ્પિ પદં અપરિહાપેત્વા વિત્થારિતાતિ તે ચત્તારો પચ્છાજાતઞ્ચ વજ્જેત્વા ‘‘ઇમે એકૂનવીસતિ પચ્ચયા’’તિ વત્તબ્બં સિયા. એત્તકા હિ સંખિપિત્વા દસ્સિતાતિ. યે પન પાળિયં વિત્થારિતં અવિત્થારિતઞ્ચ સબ્બં સઙ્ગહેત્વા વુત્તન્તિ વદન્તિ, તેસં ‘‘ઇમે તેવીસતિ પચ્ચયા’’તિ પાઠેન ભવિતબ્બં. આદિમ્હિ પન તયો પચ્ચયે વિત્થારિતે વજ્જેત્વા યતો પભુતિ સઙ્ખેપો આરદ્ધો, તતો ચતુત્થતો પભુતિ સંખિત્તં વિત્થારિતઞ્ચ સહ ગહેત્વા ‘‘ઇમે તેવીસતિ પચ્ચયા’’તિ વુત્તન્તિ દટ્ઠબ્બં.
71-72. ‘‘Ime vīsati paccayāti saṃkhipitvā dassitānaṃ vasenetaṃ vutta’’nti vuttaṃ. Tattha yadi ekenapi desanaṃ saṃkhittaṃ saṃkhittameva, ādimhi pana tayo paccayā vippayuttapaccayo ekampi padaṃ aparihāpetvā vitthāritāti te cattāro pacchājātañca vajjetvā ‘‘ime ekūnavīsati paccayā’’ti vattabbaṃ siyā. Ettakā hi saṃkhipitvā dassitāti. Ye pana pāḷiyaṃ vitthāritaṃ avitthāritañca sabbaṃ saṅgahetvā vuttanti vadanti, tesaṃ ‘‘ime tevīsati paccayā’’ti pāṭhena bhavitabbaṃ. Ādimhi pana tayo paccaye vitthārite vajjetvā yato pabhuti saṅkhepo āraddho, tato catutthato pabhuti saṃkhittaṃ vitthāritañca saha gahetvā ‘‘ime tevīsati paccayā’’ti vuttanti daṭṭhabbaṃ.
વિભઙ્ગવારવણ્ણના નિટ્ઠિતા.
Vibhaṅgavāravaṇṇanā niṭṭhitā.
(૨) સઙ્ખ્યાવારો
(2) Saṅkhyāvāro
૭૩. તથા પુરેજાતપચ્ચયેતિ યથા અઞ્ઞમઞ્ઞપચ્ચયે વિસેસો વિભઙ્ગે અત્થિ, તથા પુરેજાતપચ્ચયેપિ અત્થીતિ અત્થો. ‘‘વત્થું પુરેજાતપચ્ચયા’’તિ હિ તત્થ વિસેસો પટિસન્ધિઅભાવો ચાતિ. વિપાકાનિ ચેવ વીથિચિત્તાનિ ચ ન લબ્ભન્તીતિ એતેન ‘‘કિરિયાબ્યાકતં એકં ખન્ધં પટિચ્ચા’’તિઆદિકે (પટ્ઠા॰ ૧.૧.૫૩) વિભઙ્ગે વિપાકાબ્યાકતાભાવં કિરિયાબ્યાકતે ચ અજવનસ્સ સબ્બેન સબ્બં અલબ્ભમાનતં વિસેસં દસ્સેતિ.
73. Tathāpurejātapaccayeti yathā aññamaññapaccaye viseso vibhaṅge atthi, tathā purejātapaccayepi atthīti attho. ‘‘Vatthuṃ purejātapaccayā’’ti hi tattha viseso paṭisandhiabhāvo cāti. Vipākāni cevavīthicittāni ca na labbhantīti etena ‘‘kiriyābyākataṃ ekaṃ khandhaṃ paṭiccā’’tiādike (paṭṭhā. 1.1.53) vibhaṅge vipākābyākatābhāvaṃ kiriyābyākate ca ajavanassa sabbena sabbaṃ alabbhamānataṃ visesaṃ dasseti.
૭૪. એકમૂલકે દસ્સિતાય દેસનાય લબ્ભમાનગણનઞ્ઞેવ આદાયાતિ ઇદં એતસ્મિં અનુલોમે સુદ્ધિકનયે દસ્સિતગણનતો તતો પરેસુ નયેસુ અઞ્ઞિસ્સા અભાવં સન્ધાય વુત્તં. અબહુગણનેન યુત્તસ્સ તેન સમાનગણનતા ચ ઇમસ્મિં અનુલોમેયેવ દટ્ઠબ્બા. પચ્ચનીયે પન ‘‘નહેતુપચ્ચયા નારમ્મણે એક’’ન્તિઆદિં (પટ્ઠા॰ ૧.૧.૧૦૪) વક્ખતીતિ.
74. Ekamūlake dassitāya desanāya labbhamānagaṇanaññeva ādāyāti idaṃ etasmiṃ anulome suddhikanaye dassitagaṇanato tato paresu nayesu aññissā abhāvaṃ sandhāya vuttaṃ. Abahugaṇanena yuttassa tena samānagaṇanatā ca imasmiṃ anulomeyeva daṭṭhabbā. Paccanīye pana ‘‘nahetupaccayā nārammaṇe eka’’ntiādiṃ (paṭṭhā. 1.1.104) vakkhatīti.
૭૬-૭૯. તે પન સઙ્ખિપિત્વા તેવીસતિમૂલકોવેત્થ દસ્સિતોતિ એત્થ પચ્છાજાતવિપાકાનં પરિહીનત્તા ‘‘દ્વાવીસતિમૂલકો’’તિ વત્તબ્બં સિયા સાસેવનસવિપાકાનં વસેન. દુવિધમ્પિ પન દ્વાવીસતિમૂલકં સહ ગહેત્વા સઙ્ગહિતે તસ્મિં ઉભયસબ્ભાવતો ‘‘તેવીસતિમૂલકો’’તિ આહાતિ દટ્ઠબ્બં. આસેવનવિપાકાનં વા વિરોધાભાવે સતિ પુચ્છાય દસ્સિતનયેન તેવીસતિમૂલકેન ભવિતબ્બં, તસ્સ ચ નામં દ્વાવીસતિમૂલકે આરોપેત્વા ‘‘તેવીસતિમૂલકો’’તિ વુત્તન્તિ અયમેત્થ રુળ્હી.
76-79. Te pana saṅkhipitvā tevīsatimūlakovettha dassitoti ettha pacchājātavipākānaṃ parihīnattā ‘‘dvāvīsatimūlako’’ti vattabbaṃ siyā sāsevanasavipākānaṃ vasena. Duvidhampi pana dvāvīsatimūlakaṃ saha gahetvā saṅgahite tasmiṃ ubhayasabbhāvato ‘‘tevīsatimūlako’’ti āhāti daṭṭhabbaṃ. Āsevanavipākānaṃ vā virodhābhāve sati pucchāya dassitanayena tevīsatimūlakena bhavitabbaṃ, tassa ca nāmaṃ dvāvīsatimūlake āropetvā ‘‘tevīsatimūlako’’ti vuttanti ayamettha ruḷhī.
આરમ્મણપદે ચેવાતિ એતેન એકમૂલકે અઞ્ઞપદાનિ વજ્જેતિ. ન હિ એકમૂલકે હેતાદીસુ તયોવાતિ અધિપ્પાયો. સુદ્ધિકનયો પન આરમ્મણમૂલકાદીસુ ન લબ્ભતીતિ આરમ્મણમૂલકે ‘‘નવા’’તિ એતાય અધિકગણનાય અભાવદસ્સનત્થં ‘‘આરમ્મણે ઠિતેન સબ્બત્થ તીણેવ પઞ્હા’’તિ વુત્તં. તત્થ કાતબ્બાતિ વચનસેસો. તીણેવાતિ ચ તતો ઉદ્ધં ગણનં નિવારેતિ, ન અધો પટિક્ખિપતિ. તેન ‘‘વિપાકે એક’’ન્તિ ગણના ન નિવારિતાતિ દટ્ઠબ્બા. તીસુ એકસ્સ અન્તોગધતાય ચ ‘‘તીણેવા’’તિ વુત્તન્તિ. ઇતીતિઆદિના ‘‘સબ્બત્થ તીણેવા’’તિ વચનેન અત્તનો વચનં દળ્હં કરોતિ.
Ārammaṇapade cevāti etena ekamūlake aññapadāni vajjeti. Na hi ekamūlake hetādīsu tayovāti adhippāyo. Suddhikanayo pana ārammaṇamūlakādīsu na labbhatīti ārammaṇamūlake ‘‘navā’’ti etāya adhikagaṇanāya abhāvadassanatthaṃ ‘‘ārammaṇe ṭhitena sabbattha tīṇeva pañhā’’ti vuttaṃ. Tattha kātabbāti vacanaseso. Tīṇevāti ca tato uddhaṃ gaṇanaṃ nivāreti, na adho paṭikkhipati. Tena ‘‘vipāke eka’’nti gaṇanā na nivāritāti daṭṭhabbā. Tīsu ekassa antogadhatāya ca ‘‘tīṇevā’’ti vuttanti. Itītiādinā ‘‘sabbattha tīṇevā’’ti vacanena attano vacanaṃ daḷhaṃ karoti.
૮૦-૮૫. યે …પે॰… તં દસ્સેતુન્તિ એત્થાયમધિપ્પાયો – યદિપિ અવિગતાનન્તરં ‘‘આરમ્મણપચ્ચયા હેતુયા તીણી’’તિ વુત્તેપિ ઊનતરગણનેન સદ્ધિં સંસન્દને યા ગણના લબ્ભતિ, સા દસ્સિતા હોતિ, તથાપિ ઊનતરગણનેહિ સમાનગણનેહિ ચ સદ્ધિં સંસન્દને ઊનતરા સમાના ચ હોતિ, ન એવં આવિકરણવસેન દસ્સિતા હોતિ, વિપલ્લાસયોજનાય પન તથા દસ્સેતિ. વચનેન વા હિ લિઙ્ગેન વા અત્થવિસેસાવિકરણં હોતીતિ. તેનેતં આવિકરોતીતિ એત્થાપિ એવમેવ અધિપ્પાયો યોજેતબ્બો. પચ્ચનીયાદીસુપિ પન ‘‘નારમ્મણપચ્ચયા નહેતુયા એકં…પે॰… નોવિગતપચ્ચયા નહેતુયા એક’’ન્તિઆદિના (પટ્ઠા॰ ૧.૧.૧૦૭) મૂલપદં આદિમ્હિયેવ ઠપેત્વા યોજના કતા, ન ચ તત્થ એતં લક્ખણં લબ્ભતિ, તસ્મા મૂલપદસ્સ આદિમ્હિ ઠપેત્વા યોજનમેવ કમો, ન ચક્કબન્ધનન્તિ ‘‘આરમ્મણપચ્ચયા હેતુયા તીણી’’તિઆદિ યોજિતં, ન ચ વિઞ્ઞાતે અત્થે વચનેન લિઙ્ગેન ચ પયોજનમત્થીતિ.
80-85. Ye…pe… taṃ dassetunti etthāyamadhippāyo – yadipi avigatānantaraṃ ‘‘ārammaṇapaccayā hetuyā tīṇī’’ti vuttepi ūnataragaṇanena saddhiṃ saṃsandane yā gaṇanā labbhati, sā dassitā hoti, tathāpi ūnataragaṇanehi samānagaṇanehi ca saddhiṃ saṃsandane ūnatarā samānā ca hoti, na evaṃ āvikaraṇavasena dassitā hoti, vipallāsayojanāya pana tathā dasseti. Vacanena vā hi liṅgena vā atthavisesāvikaraṇaṃ hotīti. Tenetaṃ āvikarotīti etthāpi evameva adhippāyo yojetabbo. Paccanīyādīsupi pana ‘‘nārammaṇapaccayā nahetuyā ekaṃ…pe… novigatapaccayā nahetuyā eka’’ntiādinā (paṭṭhā. 1.1.107) mūlapadaṃ ādimhiyeva ṭhapetvā yojanā katā, na ca tattha etaṃ lakkhaṇaṃ labbhati, tasmā mūlapadassa ādimhi ṭhapetvā yojanameva kamo, na cakkabandhananti ‘‘ārammaṇapaccayā hetuyā tīṇī’’tiādi yojitaṃ, na ca viññāte atthe vacanena liṅgena ca payojanamatthīti.
પચ્ચયાનુલોમવણ્ણના નિટ્ઠિતા.
Paccayānulomavaṇṇanā niṭṭhitā.
પટિચ્ચવારો
Paṭiccavāro
પચ્ચયપચ્ચનીયવણ્ણના
Paccayapaccanīyavaṇṇanā
૮૬-૮૭. ‘‘અહેતુકં વિપાકાબ્યાકતન્તિ ઇદં રૂપસમુટ્ઠાપકવસેનેવ વેદિતબ્બ’’ન્તિ વુત્તં, સબ્બસઙ્ગાહકવસેન પનેતં ન ન સક્કા યોજેતું.
86-87. ‘‘Ahetukaṃ vipākābyākatanti idaṃ rūpasamuṭṭhāpakavaseneva veditabba’’nti vuttaṃ, sabbasaṅgāhakavasena panetaṃ na na sakkā yojetuṃ.
૯૩. સહજાતપુરેજાતપચ્ચયા સઙ્ગહં ગચ્છન્તીતિ એત્થ ચ સહજાતા ચ હેતાદયો પુરેજાતા ચ આરમ્મણાદયો પચ્ચયા સઙ્ગહં ગચ્છન્તીતિ અત્થો દટ્ઠબ્બો. ન હિ નપચ્છાજાતપચ્ચયા ઉપ્પજ્જમાના દ્વીહેવ સહજાતપુરેજાતપચ્ચયેહિ ઉપ્પજ્જન્તિ, અથ ખો પચ્છાજાતવજ્જેહિ સબ્બેહીતિ.
93. Sahajātapurejātapaccayā saṅgahaṃ gacchantīti ettha ca sahajātā ca hetādayo purejātā ca ārammaṇādayo paccayā saṅgahaṃ gacchantīti attho daṭṭhabbo. Na hi napacchājātapaccayā uppajjamānā dvīheva sahajātapurejātapaccayehi uppajjanti, atha kho pacchājātavajjehi sabbehīti.
૯૪-૯૭. નાહારપચ્ચયે એકચ્ચં રૂપમેવ પચ્ચયપચ્ચયુપ્પન્નન્તિ યં પટિચ્ચ ઉપ્પજ્જતિ, સો પચ્ચયો રૂપમેવાતિ કત્વા વુત્તં. યસ્મા પન પચ્ચયા ઉપ્પજ્જતિ, સો અરૂપમ્પિ હોતિ યથા કમ્મં કટત્તારૂપસ્સ.
94-97. Nāhārapaccaye ekaccaṃ rūpameva paccayapaccayuppannanti yaṃ paṭicca uppajjati, so paccayo rūpamevāti katvā vuttaṃ. Yasmā pana paccayā uppajjati, so arūpampi hoti yathā kammaṃ kaṭattārūpassa.
૯૯-૧૦૨. નમગ્ગપચ્ચયે યદિપિ ચિત્તસમુટ્ઠાનાદયો સબ્બે રૂપકોટ્ઠાસા લબ્ભન્તિ, તથાપિ યં મગ્ગપચ્ચયં લભતિ, તસ્સ પહીનત્તા ‘‘એકચ્ચં રૂપં પચ્ચયુપ્પન્ન’’ન્તિ વુત્તં, એવમેવ પન નહેતુપચ્ચયાદીસુપિ એકચ્ચરૂપસ્સ પચ્ચયુપ્પન્નતા દટ્ઠબ્બા.
99-102. Namaggapaccaye yadipi cittasamuṭṭhānādayo sabbe rūpakoṭṭhāsā labbhanti, tathāpi yaṃ maggapaccayaṃ labhati, tassa pahīnattā ‘‘ekaccaṃ rūpaṃpaccayuppanna’’nti vuttaṃ, evameva pana nahetupaccayādīsupi ekaccarūpassa paccayuppannatā daṭṭhabbā.
૧૦૭-૧૩૦. નાહારનઇન્દ્રિયનઝાનનમગ્ગપચ્ચયા સબ્બત્થ સદિસવિસ્સજ્જનાતિ ઇદં એતેસુ મૂલભાવેન ઠિતેસુ ગણનાય સમાનતં સન્ધાય વુત્તં. મૂલાનઞ્હિ ઇધ વિસ્સજ્જનં ગણનાયેવ, ન સરૂપદસ્સનન્તિ. નસહજાતાદિચતુક્કં ઇધાપિ પરિહીનમેવાતિ સુદ્ધિકનયે વિય મૂલેસુપિ પરિહીનમેવાતિ અત્થો.
107-130. Nāhāranaindriyanajhānanamaggapaccayā sabbattha sadisavissajjanāti idaṃ etesu mūlabhāvena ṭhitesu gaṇanāya samānataṃ sandhāya vuttaṃ. Mūlānañhi idha vissajjanaṃ gaṇanāyeva, na sarūpadassananti. Nasahajātādicatukkaṃ idhāpi parihīnamevāti suddhikanaye viya mūlesupi parihīnamevāti attho.
પચ્ચયપચ્ચનીયવણ્ણના નિટ્ઠિતા.
Paccayapaccanīyavaṇṇanā niṭṭhitā.
પચ્ચયાનુલોમપચ્ચનીયવણ્ણના
Paccayānulomapaccanīyavaṇṇanā
૧૩૧-૧૮૯. હેતાધિપતિમગ્ગપચ્ચયેસુ અનુલોમતો ઠિતેસુ…પે॰… અટ્ઠ પચ્ચનીયતો ન લબ્ભન્તીતિ તિણ્ણમ્પિ સાધારણાનં પચ્ચનીયતો અલબ્ભમાનાનં સબ્બેસં સઙ્ગહવસેન વુત્તં, તસ્મા મગ્ગપચ્ચયે ઇતરેહિ સાધારણા સત્તેવ યોજેતબ્બા. અધિપતિપચ્ચયે અનુલોમતો ઠિતે હેતુપચ્ચયોપિ પચ્ચનીયતો ન લબ્ભતિ, સો પન મગ્ગેન અસાધારણોતિ કત્વા ન વુત્તોતિ દટ્ઠબ્બો. યેહિ વિના અરૂપં ન ઉપ્પજ્જતિ, તે એકન્તિકત્તા અરૂપટ્ઠાનિકાતિ ઇધ વુત્તાતિ દટ્ઠબ્બા, તેન પુરેજાતાસેવનપચ્ચયા તેહિ વિનાપિ અરૂપસ્સ ઉપ્પત્તિતો વજ્જિતા હોન્તિ. સબ્બટ્ઠાનિકા અઞ્ઞમઞ્ઞઆહારિન્દ્રિયા ચ તેહિ વિના અરૂપસ્સ અનુપ્પત્તિતો સઙ્ગહિતાતિ. ઊનતરગણનાનંયેવ વસેનાતિ યદિ અનુલોમતો ઠિતા એકકાદયો દ્વાવીસતિપરિયોસાના ઊનતરગણના હોન્તિ, તેસં વસેન પચ્ચનીયતો યોજિતસ્સ તસ્સ તસ્સ ગણના વેદિતબ્બા. અથ પચ્ચનીયતો યોજિતો ઊનતરગણનો, તસ્સ વસેન અનુલોમતો ઠિતસ્સપિ ગણના વેદિતબ્બાતિ અત્થો. ‘‘અઞ્ઞમઞ્ઞપચ્ચયા નારમ્મણે એક’’ન્તિઆદિવચનતો (પટ્ઠા॰ ૧.૧.૧૪૬) પન ન ઇદં લક્ખણં એકન્તિકં.
131-189. Hetādhipatimaggapaccayesu anulomato ṭhitesu…pe… aṭṭha paccanīyato na labbhantīti tiṇṇampi sādhāraṇānaṃ paccanīyato alabbhamānānaṃ sabbesaṃ saṅgahavasena vuttaṃ, tasmā maggapaccaye itarehi sādhāraṇā satteva yojetabbā. Adhipatipaccaye anulomato ṭhite hetupaccayopi paccanīyato na labbhati, so pana maggena asādhāraṇoti katvā na vuttoti daṭṭhabbo. Yehi vinā arūpaṃ na uppajjati, te ekantikattā arūpaṭṭhānikāti idha vuttāti daṭṭhabbā, tena purejātāsevanapaccayā tehi vināpi arūpassa uppattito vajjitā honti. Sabbaṭṭhānikā aññamaññaāhārindriyā ca tehi vinā arūpassa anuppattito saṅgahitāti. Ūnataragaṇanānaṃyeva vasenāti yadi anulomato ṭhitā ekakādayo dvāvīsatipariyosānā ūnataragaṇanā honti, tesaṃ vasena paccanīyato yojitassa tassa tassa gaṇanā veditabbā. Atha paccanīyato yojito ūnataragaṇano, tassa vasena anulomato ṭhitassapi gaṇanā veditabbāti attho. ‘‘Aññamaññapaccayā nārammaṇe eka’’ntiādivacanato (paṭṭhā. 1.1.146) pana na idaṃ lakkhaṇaṃ ekantikaṃ.
પચ્ચયાનુલોમપચ્ચનીયવણ્ણના નિટ્ઠિતા.
Paccayānulomapaccanīyavaṇṇanā niṭṭhitā.
પચ્ચયપચ્ચનીયાનુલોમવણ્ણના
Paccayapaccanīyānulomavaṇṇanā
૧૯૦. સબ્બત્થેવાતિ ન કેવલં હેતુમ્હિયેવ, અથ ખો સબ્બેસુ પચ્ચયેસુ પચ્ચનીકતો ઠિતેસૂતિ અત્થો. પુરેજાતં આસેવનઞ્ચ અલભન્તં કઞ્ચિ નિદસ્સનવસેન દસ્સેન્તો ‘‘પટિસન્ધિવિપાકો પના’’તિઆદિમાહ.
190. Sabbatthevāti na kevalaṃ hetumhiyeva, atha kho sabbesu paccayesu paccanīkato ṭhitesūti attho. Purejātaṃ āsevanañca alabhantaṃ kañci nidassanavasena dassento ‘‘paṭisandhivipāko panā’’tiādimāha.
‘‘પુરેજાતપચ્છાજાતાસેવનવિપાકવિપ્પયુત્તેસુ પચ્ચનીકતો ઠિતેસુ એકં ઠપેત્વા અવસેસા અનુલોમતો લબ્ભન્તી’’તિ ઇદં અવસેસાનં લાભમત્તં સન્ધાય વુત્તં. ન સબ્બેસં અવસેસાનં લાભન્તિ દટ્ઠબ્બં. યદિપિ હિ પચ્છાજાતે પસઙ્ગો નત્થિ ‘‘અનુલોમતો સબ્બત્થેવ ન લબ્ભતી’’તિ અપવાદસ્સ કતત્તા, પુરેજાતો પન વિપ્પયુત્તે પચ્ચનીકતો ઠિતે અનુલોમતો લબ્ભતીતિ ઇદમ્પિ અવસેસા સબ્બેતિ અત્થે ગય્હમાને આપજ્જેય્ય. યમ્પિ કેચિ ‘‘વિપ્પયુત્તપચ્ચયરહિતે આરુપ્પેપિ આરમ્મણપુરેજાતસ્સ સમ્ભવં ઞાપેતું એવં વુત્ત’’ન્તિ વદન્તિ, તમ્પિ તેસં રુચિમત્તમેવ. ન હિ યત્થ વત્થુપુરેજાતં ન લબ્ભતિ, તત્થ આરમ્મણપુરેજાતભાવેન ઉપકારકં હોતીતિ દસ્સિતોયં નયોતિ. યુજ્જમાનકવસેનાતિ પચ્ચનીકતો ઠિતસ્સ ઠપેતબ્બત્તા વુત્તં, યુજ્જમાનકપચ્ચયુપ્પન્નવસેન વાતિ અત્થો. ‘‘મગ્ગપચ્ચયે પચ્ચનીકતો ઠિતે હેતુપચ્ચયો અનુલોમતો ન લબ્ભતી’’તિ પુરિમપાઠો, અધિપતિપચ્ચયોપિ પન ન લબ્ભતીતિ ‘‘હેતાધિપતિપચ્ચયા અનુલોમતો ન લબ્ભન્તી’’તિ પઠન્તિ. અધિપતિપચ્ચયે પચ્ચનીકતો ઠિતે પચ્છાજાતતો અઞ્ઞો અનુલોમતો અલબ્ભમાનો નામ નત્થીતિ ન વિચારિતં. અઞ્ઞમઞ્ઞે પચ્ચનીકતો ઠિતે ‘‘અરૂપાનંયેવા’’તિ વુત્તા નવ અનુલોમતો ન લબ્ભન્તિ, તમ્પિ પચ્ચનીકતો ઠિતેહિ આરમ્મણપચ્ચયાદીહિ સદિસતાય સુવિઞ્ઞેય્યન્તિ ન વિચારિતં ભવિસ્સતીતિ.
‘‘Purejātapacchājātāsevanavipākavippayuttesu paccanīkato ṭhitesu ekaṃ ṭhapetvā avasesā anulomato labbhantī’’ti idaṃ avasesānaṃ lābhamattaṃ sandhāya vuttaṃ. Na sabbesaṃ avasesānaṃ lābhanti daṭṭhabbaṃ. Yadipi hi pacchājāte pasaṅgo natthi ‘‘anulomato sabbattheva na labbhatī’’ti apavādassa katattā, purejāto pana vippayutte paccanīkato ṭhite anulomato labbhatīti idampi avasesā sabbeti atthe gayhamāne āpajjeyya. Yampi keci ‘‘vippayuttapaccayarahite āruppepi ārammaṇapurejātassa sambhavaṃ ñāpetuṃ evaṃ vutta’’nti vadanti, tampi tesaṃ rucimattameva. Na hi yattha vatthupurejātaṃ na labbhati, tattha ārammaṇapurejātabhāvena upakārakaṃ hotīti dassitoyaṃ nayoti. Yujjamānakavasenāti paccanīkato ṭhitassa ṭhapetabbattā vuttaṃ, yujjamānakapaccayuppannavasena vāti attho. ‘‘Maggapaccaye paccanīkato ṭhite hetupaccayo anulomato na labbhatī’’ti purimapāṭho, adhipatipaccayopi pana na labbhatīti ‘‘hetādhipatipaccayā anulomato na labbhantī’’ti paṭhanti. Adhipatipaccaye paccanīkato ṭhite pacchājātato añño anulomato alabbhamāno nāma natthīti na vicāritaṃ. Aññamaññe paccanīkato ṭhite ‘‘arūpānaṃyevā’’ti vuttā nava anulomato na labbhanti, tampi paccanīkato ṭhitehi ārammaṇapaccayādīhi sadisatāya suviññeyyanti na vicāritaṃ bhavissatīti.
૧૯૧-૧૯૫. યાવ આસેવના સબ્બં સદિસન્તિ ન અઞ્ઞમઞ્ઞેન ઘટિતસ્સ મૂલસ્સ વિત્થારિતત્તા તતો પરાનિ મૂલાનિ સન્ધાય વુત્તં. તેસુ હિ અનુલોમતો યોજેતબ્બપચ્ચયા ચ પઞ્હા ચાતિ સબ્બં સદિસન્તિ.
191-195. Yāvaāsevanā sabbaṃ sadisanti na aññamaññena ghaṭitassa mūlassa vitthāritattā tato parāni mūlāni sandhāya vuttaṃ. Tesu hi anulomato yojetabbapaccayā ca pañhā cāti sabbaṃ sadisanti.
ઇમસ્મિં પચ્ચનીયાનુલોમેતિ એતસ્સ ‘‘ઇમેસમ્પિ પકિણ્ણકાનં વસેનેત્થ ગણનવારો અસમ્મોહતો વેદિતબ્બો’’તિ એતેન સહ સમ્બન્ધો . તત્થ એત્થાતિ એતેસુ પચ્ચયેસૂતિ અત્થો વેદિતબ્બો. ઇમસ્મિં પચ્ચનીયાનુલોમે લબ્ભમાનેસુ પચ્ચયુપ્પન્નધમ્મેસુપીતિ વા યોજેતબ્બં. તત્થ પિ-સદ્દેન ઇમમત્થં દીપેતિ – ન કેવલં પચ્ચયેસ્વેવ કિસ્મિઞ્ચિ પચ્ચનીકતો ઠિતે કેચિ અનુલોમતો ન લબ્ભન્તિ, અથ ખો પચ્ચયુપ્પન્નધમ્મેસુપિ કોચિ એકચ્ચં પચ્ચયં લભમાનો કઞ્ચિ પચ્ચયં ન લભતીતિ. તત્થ કમ્મપચ્ચયં લભમાનો યેભુય્યેન ઇન્દ્રિયપચ્ચયં લભતિ, મગ્ગપચ્ચયં લભમાનો યેભુય્યેન હેતુપચ્ચયં, તથા ચ ઝાનપચ્ચયં લભમાનો મગ્ગપચ્ચયન્તિ એતેસ્વેવ લાભાલાભા વિચારિતા. યત્થાતિ પઞ્ચવોકારપવત્તે અસઞ્ઞેસુ ચ. રૂપધમ્માતિ યથાવુત્તાનિ કટત્તારૂપાનેવ સન્ધાય વદતિ. ન હિ પઞ્ચવોકારપવત્તે સબ્બે રૂપધમ્મા હેતાદીનિ ન લભન્તીતિ. ‘‘હેતાધિપતિવિપાકિન્દ્રિયપચ્ચયે ન લભન્તી’’તિ પુરિમપાઠો, ઝાનમગ્ગેપિ પન ન લભન્તીતિ ‘‘હેતાધિપતિવિપાકિન્દ્રિયઝાનમગ્ગપચ્ચયે ન લભન્તી’’તિ પઠન્તિ. યે રૂપધમ્માનં પચ્ચયા હોન્તિ, તેસુ અરૂપટ્ઠાનિકવજ્જેસુ એતેયેવ ન લભન્તીતિ અધિપ્પાયો. પચ્છાજાતાહારવિપ્પયુત્તપચ્ચયેપિ હિ પવત્તે કટત્તારૂપં લભતીતિ. લબ્ભમાનાલબ્ભમાનપચ્ચયદસ્સનમત્તઞ્ચેતં, ન તેહિ પચ્ચયેહિ ઉપ્પત્તિઅનુપ્પત્તિદસ્સનન્તિ. એવં ઇન્દ્રિયપચ્ચયાલાભો જીવિતિન્દ્રિયં સન્ધાય વુત્તો સિયા. યથાવુત્તેસુ હિ ધમ્મવસેન પચ્છાજાતાદિત્તયમ્પિ અલભન્તં નામ કટત્તારૂપં નત્થિ. કો પન વાદો સબ્બટ્ઠાનિકકમ્મેસુ. ઇન્દ્રિયં પન અલભન્તં અત્થિ, કિન્તં? જીવિતિન્દ્રિયન્તિ. યદિ એવં ઉપાદારૂપાનિ સન્ધાય અઞ્ઞમઞ્ઞપચ્ચયમ્પિ ન લભન્તીતિ વત્તબ્બં, તં પન પાકટન્તિ ન વુત્તં સિયા. અરૂપિન્દ્રિયાલાભં વા સન્ધાય ઇન્દ્રિયપચ્ચયાલાભો વુત્તોતિ દટ્ઠબ્બો.
Imasmiṃ paccanīyānulometi etassa ‘‘imesampi pakiṇṇakānaṃ vasenettha gaṇanavāro asammohato veditabbo’’ti etena saha sambandho . Tattha etthāti etesu paccayesūti attho veditabbo. Imasmiṃ paccanīyānulome labbhamānesu paccayuppannadhammesupīti vā yojetabbaṃ. Tattha pi-saddena imamatthaṃ dīpeti – na kevalaṃ paccayesveva kismiñci paccanīkato ṭhite keci anulomato na labbhanti, atha kho paccayuppannadhammesupi koci ekaccaṃ paccayaṃ labhamāno kañci paccayaṃ na labhatīti. Tattha kammapaccayaṃ labhamāno yebhuyyena indriyapaccayaṃ labhati, maggapaccayaṃ labhamāno yebhuyyena hetupaccayaṃ, tathā ca jhānapaccayaṃ labhamāno maggapaccayanti etesveva lābhālābhā vicāritā. Yatthāti pañcavokārapavatte asaññesu ca. Rūpadhammāti yathāvuttāni kaṭattārūpāneva sandhāya vadati. Na hi pañcavokārapavatte sabbe rūpadhammā hetādīni na labhantīti. ‘‘Hetādhipativipākindriyapaccaye na labhantī’’ti purimapāṭho, jhānamaggepi pana na labhantīti ‘‘hetādhipativipākindriyajhānamaggapaccaye na labhantī’’ti paṭhanti. Ye rūpadhammānaṃ paccayā honti, tesu arūpaṭṭhānikavajjesu eteyeva na labhantīti adhippāyo. Pacchājātāhāravippayuttapaccayepi hi pavatte kaṭattārūpaṃ labhatīti. Labbhamānālabbhamānapaccayadassanamattañcetaṃ, na tehi paccayehi uppattianuppattidassananti. Evaṃ indriyapaccayālābho jīvitindriyaṃ sandhāya vutto siyā. Yathāvuttesu hi dhammavasena pacchājātādittayampi alabhantaṃ nāma kaṭattārūpaṃ natthi. Ko pana vādo sabbaṭṭhānikakammesu. Indriyaṃ pana alabhantaṃ atthi, kintaṃ? Jīvitindriyanti. Yadi evaṃ upādārūpāni sandhāya aññamaññapaccayampi na labhantīti vattabbaṃ, taṃ pana pākaṭanti na vuttaṃ siyā. Arūpindriyālābhaṃ vā sandhāya indriyapaccayālābho vuttoti daṭṭhabbo.
૧૯૬-૧૯૭. નારમ્મણમૂલકેસુ દુકાદીસુ હેતુયા પઞ્ચાતિ યદિપિ તિકાદીસુ ‘‘હેતુયા પઞ્ચા’’તિ ઇદં નત્થિ, તથાપિ દુકાદીસુ સબ્બત્થ અનુત્તાનં વત્તુકામો ‘‘દુકાદીસૂ’’તિ સબ્બસઙ્ગહવસેન વત્વા તત્થ યં આદિદુકે વુત્તં ‘‘હેતુયા પઞ્ચા’’તિ, તં નિદ્ધારેતિ. કેચિ પન ‘‘નારમ્મણમૂલકે હેતુયા પઞ્ચા’’તિ પાઠં વદન્તિ. ‘‘અઞ્ઞમઞ્ઞે એકન્તિ ભૂતરૂપમેવ સન્ધાય વુત્ત’’ન્તિ પુરિમપાઠો, વત્થુપિ પન લબ્ભતીતિ ‘‘ભૂતરૂપાનિ ચેવ વત્થુઞ્ચ સન્ધાય વુત્ત’’ન્તિ પઠન્તિ. તિમૂલકેતિ ઇધાપિ દુમૂલકં તિમૂલકન્તિ વદન્તિ.
196-197. Nārammaṇamūlakesu dukādīsu hetuyā pañcāti yadipi tikādīsu ‘‘hetuyā pañcā’’ti idaṃ natthi, tathāpi dukādīsu sabbattha anuttānaṃ vattukāmo ‘‘dukādīsū’’ti sabbasaṅgahavasena vatvā tattha yaṃ ādiduke vuttaṃ ‘‘hetuyā pañcā’’ti, taṃ niddhāreti. Keci pana ‘‘nārammaṇamūlake hetuyā pañcā’’ti pāṭhaṃ vadanti. ‘‘Aññamaññe ekanti bhūtarūpameva sandhāya vutta’’nti purimapāṭho, vatthupi pana labbhatīti ‘‘bhūtarūpāni ceva vatthuñca sandhāya vutta’’nti paṭhanti. Timūlaketi idhāpi dumūlakaṃ timūlakanti vadanti.
૨૦૩-૨૩૩. નકમ્મમૂલકે હેતુયા તીણીતિઆદીસુ ચેતનાવ પચ્ચયુપ્પન્નાતિ ઇદં ‘‘હેતુયા તીણી’’તિ એવંપકારે ચેતનામત્તસઙ્ગાહકે સન્ધાય વુત્તન્તિ દટ્ઠબ્બં. આદિ-સદ્દો હિ પકારત્થોવ હોતીતિ. સહજાતઅઞ્ઞમઞ્ઞનિસ્સયાહારઅત્થિઅવિગતેસુ પન રૂપમ્પિ લબ્ભતીતિ.
203-233. Nakammamūlakehetuyā tīṇītiādīsu cetanāva paccayuppannāti idaṃ ‘‘hetuyā tīṇī’’ti evaṃpakāre cetanāmattasaṅgāhake sandhāya vuttanti daṭṭhabbaṃ. Ādi-saddo hi pakāratthova hotīti. Sahajātaaññamaññanissayāhāraatthiavigatesu pana rūpampi labbhatīti.
પચ્ચયપચ્ચનીયાનુલોમવણ્ણના નિટ્ઠિતા.
Paccayapaccanīyānulomavaṇṇanā niṭṭhitā.
પટિચ્ચવારવણ્ણના નિટ્ઠિતા.
Paṭiccavāravaṇṇanā niṭṭhitā.
Related texts:
તિપિટક (મૂલ) • Tipiṭaka (Mūla) / અભિધમ્મપિટક • Abhidhammapiṭaka / પટ્ઠાનપાળિ • Paṭṭhānapāḷi / ૧. કુસલત્તિકં • 1. Kusalattikaṃ
ટીકા • Tīkā / અભિધમ્મપિટક (ટીકા) • Abhidhammapiṭaka (ṭīkā) / પઞ્ચપકરણ-અનુટીકા • Pañcapakaraṇa-anuṭīkā
૧. પટિચ્ચવારવણ્ણના • 1. Paṭiccavāravaṇṇanā
પટિચ્ચવારો • Paṭiccavāro
