| Library / Tipiṭaka / તિપિટક • Tipiṭaka / પઞ્ચપકરણ-અનુટીકા • Pañcapakaraṇa-anuṭīkā |
૧. કુસલત્તિકં
1. Kusalattikaṃ
૧. પટિચ્ચવારવણ્ણના
1. Paṭiccavāravaṇṇanā
૧. પચ્ચયાનુલોમં
1. Paccayānulomaṃ
(૧) વિભઙ્ગવારવણ્ણના
(1) Vibhaṅgavāravaṇṇanā
૫૩. તિકપદાનં તિકન્તરપદેહિ વિસદિસતા પાકટાયેવાતિ વુત્તં ‘‘તિકપદનાનત્તમત્તેન વિના’’તિ. મૂલાવસાનવસેનાતિ ‘‘એકમૂલેકાવસાનં નવા’’તિઆદિના વુત્તમૂલાવસાનવસેન. ‘‘ન તાયેવ વેદનાત્તિકાદીસૂ’’તિ એત્થ યા સદિસતા પટિક્ખિત્તા, તં દસ્સેતું ‘‘સદિસતં સન્ધાય ‘ન તાયેવા’તિ વુત્ત’’ન્તિ આહ. યાતિ યા પુચ્છા. સબ્બપુચ્છાસમાહરણન્તિ સબ્બાસં એકૂનપઞ્ઞાસાય પુચ્છાનં સમુચ્ચયનં અનવસેસેત્વા કથનં. ઇધ ઇમસ્મિં પટિચ્ચવારુદ્દેસે કત્તબ્બં. આદિતો હિ અનવસેસતો વુત્તે પચ્છા યથારહં તદેકદેસવચનં યુત્તં. ન હિ તત્થ એકૂનપઞ્ઞાસ પુચ્છા વિસ્સજ્જનં લભન્તીતિ તત્થ તસ્મિં ધમ્માનુલોમપચ્ચનીયે પીતિત્તિકે એકૂનપઞ્ઞાસ પુચ્છા વિસ્સજ્જનં ન હિ લભન્તિ, અટ્ઠવીસે પન લભન્તીતિ અત્થો.
53. Tikapadānaṃ tikantarapadehi visadisatā pākaṭāyevāti vuttaṃ ‘‘tikapadanānattamattena vinā’’ti. Mūlāvasānavasenāti ‘‘ekamūlekāvasānaṃ navā’’tiādinā vuttamūlāvasānavasena. ‘‘Na tāyeva vedanāttikādīsū’’ti ettha yā sadisatā paṭikkhittā, taṃ dassetuṃ ‘‘sadisataṃ sandhāya ‘na tāyevā’ti vutta’’nti āha. Yāti yā pucchā. Sabbapucchāsamāharaṇanti sabbāsaṃ ekūnapaññāsāya pucchānaṃ samuccayanaṃ anavasesetvā kathanaṃ. Idha imasmiṃ paṭiccavāruddese kattabbaṃ. Ādito hi anavasesato vutte pacchā yathārahaṃ tadekadesavacanaṃ yuttaṃ. Na hi tattha ekūnapaññāsa pucchā vissajjanaṃ labhantīti tattha tasmiṃ dhammānulomapaccanīye pītittike ekūnapaññāsa pucchā vissajjanaṃ na hi labhanti, aṭṭhavīse pana labhantīti attho.
તેન સહજાતપચ્ચયભૂતેનાતિ તેન વેદનાદિભેદેન એકેન ધમ્મેન સહજાતપચ્ચયો હોન્તેન, સહજાતપચ્ચયતં વા પત્તેન પાપુણન્તેનાતિ અત્થો. અનુઞ્ઞાતં વિય હોતીતિ યદિપિ અટ્ઠકથાયં ‘‘યાવ નિરોધગમના’’તિઆદિવચનેહિ ખણત્તયસમઙ્ગી ઉપ્પજ્જતીતિ અનુઞ્ઞાતં વિય હોતિ, ઉપ્પાદક્ખણસમઙ્ગીયેવ પન ઉપ્પજ્જતીતિ વુત્તો પટિચ્ચવારાદીનં છન્નં વારાનં ઉપ્પાદમેવ ગહેત્વા પવત્તત્તા. તથા હિ તેસુ પચ્છાજાતપચ્ચયો અનુલોમતો ન તિટ્ઠતિ.
Tena sahajātapaccayabhūtenāti tena vedanādibhedena ekena dhammena sahajātapaccayo hontena, sahajātapaccayataṃ vā pattena pāpuṇantenāti attho. Anuññātaṃ viya hotīti yadipi aṭṭhakathāyaṃ ‘‘yāva nirodhagamanā’’tiādivacanehi khaṇattayasamaṅgī uppajjatīti anuññātaṃ viya hoti, uppādakkhaṇasamaṅgīyeva pana uppajjatīti vutto paṭiccavārādīnaṃ channaṃ vārānaṃ uppādameva gahetvā pavattattā. Tathā hi tesu pacchājātapaccayo anulomato na tiṭṭhati.
ઇધ કુસલવચનેન ગહિતે ખન્ધે સન્ધાય વુત્તન્તિ ઇમસ્મિં પટિચ્ચવારે ‘‘કુસલં ધમ્મં પટિચ્ચ કુસલો ધમ્મો ઉપ્પજ્જતી’’તિ કુસલસદ્દેન ગહિતે ખન્ધે સન્ધાય વુત્તં ચતૂસુપિ કુસલખન્ધેસુ એકતો ઉપ્પજ્જમાનેસુ સામઞ્ઞતો વુત્તેસુ સહજાતાદિસાધારણપચ્ચયવસેન અવિસેસતો સબ્બે સબ્બેસં પચ્ચયાતિ અયમેવ ઇમસ્સ પચ્ચયો, ઇમસ્સેવ અયં પચ્ચયોતિ ચ નિયમેત્વા વત્તું ન સક્કા. તેન વુત્તં અટ્ઠકથાયં ‘‘એકસ્સેવ દ્વિન્નંયેવ વા’’તિઆદિ. ‘‘સુખાય વેદનાય સમ્પયુત્તં ધમ્મં પટિચ્ચા’’તિઆદીસુ પન વિસેસનભાવેન વેદનાદીનં વિસું ગહિતત્તા ‘‘એકં ખન્ધં પટિચ્ચ દ્વે ખન્ધા’’તિઆદિ વત્તું સક્કા. તેન વુત્તં ‘‘વેદનાત્તિકાદીસુ પના’’તિઆદિ. તથાતિ ઇમિના ‘‘એકેકસ્સપિ દુકાદિભેદાનઞ્ચા’’તિ ઇમં અનુકડ્ઢતિ.
Idha kusalavacanena gahite khandhe sandhāya vuttanti imasmiṃ paṭiccavāre ‘‘kusalaṃ dhammaṃ paṭicca kusalo dhammo uppajjatī’’ti kusalasaddena gahite khandhe sandhāya vuttaṃ catūsupi kusalakhandhesu ekato uppajjamānesu sāmaññato vuttesu sahajātādisādhāraṇapaccayavasena avisesato sabbe sabbesaṃ paccayāti ayameva imassa paccayo, imasseva ayaṃ paccayoti ca niyametvā vattuṃ na sakkā. Tena vuttaṃ aṭṭhakathāyaṃ ‘‘ekasseva dvinnaṃyeva vā’’tiādi. ‘‘Sukhāya vedanāya sampayuttaṃ dhammaṃ paṭiccā’’tiādīsu pana visesanabhāvena vedanādīnaṃ visuṃ gahitattā ‘‘ekaṃ khandhaṃ paṭicca dve khandhā’’tiādi vattuṃ sakkā. Tena vuttaṃ ‘‘vedanāttikādīsu panā’’tiādi. Tathāti iminā ‘‘ekekassapi dukādibhedānañcā’’ti imaṃ anukaḍḍhati.
એતસ્મિન્તિ ‘‘વિપાકાબ્યાકતં કિરિયાબ્યાકત’’ન્તિ એવં વિપાકકિરિયાબ્યાકતગ્ગહણે. ‘‘સબ્બસ્મિં ન ગહેતબ્બ’’ન્તિ વુત્તં, કત્થ પન ગહેતબ્બન્તિ આહ ‘‘ચિત્તસમુટ્ઠાનઞ્ચ રૂપન્તિ એત્થેવા’’તિ. એવં પઠમે વાક્યે અતિબ્યાપિતં પરિહરિત્વા દુતિયે અબ્યાપિતં પરિહરિતું ‘‘ન કેવલ’’ન્તિઆદિ વુત્તં. એત્થાતિ ‘‘વિપાકાબ્યાકતં કિરિયાબ્યાકત’’ન્તિ એત્થ ન ગહેતબ્બં તસ્સપિ આરુપ્પે ઉપ્પજ્જમાનસ્સ રૂપેન વિના ઉપ્પત્તિતો. એત્થ ચ યથા હેતુપચ્ચયગ્ગહણેનેવ અહેતુકં નિવત્તિતં, એવં ચિત્તસમુટ્ઠાનઞ્ચ રૂપન્તિ રૂપગ્ગહણેનેવ આરુપ્પે વિપાકોપિ તત્થ ઉપ્પજ્જમાનેન ચિત્તુપ્પાદેન સદ્ધિં ન ગહિતો. તં પનેતં અત્થસિદ્ધમેવ અકત્વા સરૂપતો પાકટતરં કત્વા દસ્સેતું અટ્ઠકથાયં ‘‘વિપાકાબ્યાકત’’ન્તિઆદિ વુત્તં. પટિસન્ધિપચ્છિમચિત્તાનિ પનેત્થ સતિપિ રૂપસ્સ અનુપ્પાદને વવત્થાનાભાવતો ન ગહિતાનીતિ દટ્ઠબ્બં.
Etasminti ‘‘vipākābyākataṃ kiriyābyākata’’nti evaṃ vipākakiriyābyākataggahaṇe. ‘‘Sabbasmiṃ na gahetabba’’nti vuttaṃ, kattha pana gahetabbanti āha ‘‘cittasamuṭṭhānañca rūpanti etthevā’’ti. Evaṃ paṭhame vākye atibyāpitaṃ pariharitvā dutiye abyāpitaṃ pariharituṃ ‘‘na kevala’’ntiādi vuttaṃ. Etthāti ‘‘vipākābyākataṃ kiriyābyākata’’nti ettha na gahetabbaṃ tassapi āruppe uppajjamānassa rūpena vinā uppattito. Ettha ca yathā hetupaccayaggahaṇeneva ahetukaṃ nivattitaṃ, evaṃ cittasamuṭṭhānañca rūpanti rūpaggahaṇeneva āruppe vipākopi tattha uppajjamānena cittuppādena saddhiṃ na gahito. Taṃ panetaṃ atthasiddhameva akatvā sarūpato pākaṭataraṃ katvā dassetuṃ aṭṭhakathāyaṃ ‘‘vipākābyākata’’ntiādi vuttaṃ. Paṭisandhipacchimacittāni panettha satipi rūpassa anuppādane vavatthānābhāvato na gahitānīti daṭṭhabbaṃ.
પચ્ચયભૂતસ્સાતિ ખન્ધાનં પચ્ચયભૂતસ્સ વત્થુસ્સ અગ્ગહિતતાપત્તિં નિવારેતું, કથં? પચ્ચયુપ્પન્નભાવેન, કત્થ? ‘‘કટત્તા ચ રૂપ’’ન્તિ એતસ્મિં સામઞ્ઞવચને ‘‘ખન્ધે પટિચ્ચ વત્થૂ’’તિ વુત્તં, એવઞ્હિસ્સ પચ્ચયુપ્પન્નતા દસ્સિતા હોતીતિ. અઞ્ઞમઞ્ઞાપેક્ખં વચનદ્વયન્તિ ‘‘ખન્ધે પટિચ્ચ વત્થુ, વત્થું પટિચ્ચ ખન્ધા’’તિ પદદ્વયં સન્ધાય વુત્તં. સામઞ્ઞેન ગહિતન્તિ ‘‘કટત્તા ચ રૂપ’’ન્તિ ઇમિના સામઞ્ઞવચનેન, કટત્તારૂપસામઞ્ઞેન વા ગહિતં.
Paccayabhūtassāti khandhānaṃ paccayabhūtassa vatthussa aggahitatāpattiṃ nivāretuṃ, kathaṃ? Paccayuppannabhāvena, kattha? ‘‘Kaṭattā ca rūpa’’nti etasmiṃ sāmaññavacane ‘‘khandhe paṭicca vatthū’’ti vuttaṃ, evañhissa paccayuppannatā dassitā hotīti. Aññamaññāpekkhaṃ vacanadvayanti ‘‘khandhe paṭicca vatthu, vatthuṃ paṭicca khandhā’’ti padadvayaṃ sandhāya vuttaṃ. Sāmaññena gahitanti ‘‘kaṭattā ca rūpa’’nti iminā sāmaññavacanena, kaṭattārūpasāmaññena vā gahitaṃ.
ઉપાદારૂપગ્ગહણેન વિના ‘‘ઉપાદારૂપ’’ન્તિ અગ્ગહેત્વા કેવલં ચિત્તસમુટ્ઠાનરૂપં ‘‘કટત્તારૂપં’’ઇચ્ચેવ ગહેત્વાતિ અત્થો. એતસ્મિં પન દસ્સનેતિ ‘‘મહાભૂતેપિ પટિચ્ચ ઉપ્પત્તિદસ્સનત્થ’’ન્તિ વુત્તે એતસ્મિં અત્થદસ્સને. ખન્ધપચ્ચયસહિતન્તિ પટિસન્ધિયં કટત્તારૂપં, પવત્તિયં ચિત્તસમુટ્ઠાનં રૂપં વદતિ. અસહિતન્તિ પન પવત્તિયં કટત્તારૂપં આહારસમુટ્ઠાનં ઉતુસમુટ્ઠાનં અનિન્દ્રિયબદ્ધં અસઞ્ઞભવસઙ્ગહિતઞ્ચ રૂપં. પટિસન્ધિયમ્પીતિ પિ-સદ્દેન પવત્તિયમ્પિ કટત્તારૂપં અઞ્ઞઞ્ચ તત્થ ઉપ્પજ્જનકં ઉપાદારૂપન્તિ અત્થો દટ્ઠબ્બો. કથં પનેત્થ ભૂતે પટિચ્ચ ઉપ્પજ્જમાનસ્સ રૂપસ્સ હેતુપચ્ચયા ઉપ્પજ્જતીતિ? ‘‘ખન્ધે પટિચ્ચ હેતુપચ્ચયા ઉપ્પજ્જમાનં રૂપં ભૂતેપિ પટિચ્ચ ઉપ્પજ્જતી’’તિ એવં પદમેતં, ભૂતાનં વા હેતુપચ્ચયતો નિબ્બત્તત્તા એવં વુત્તં. કારણકારણમ્પિ હિ કારણન્ત્વેવ વુચ્ચતિ યથા ‘‘ચોરેહિ ગામો દડ્ઢો’’તિ.
Upādārūpaggahaṇena vinā ‘‘upādārūpa’’nti aggahetvā kevalaṃ cittasamuṭṭhānarūpaṃ ‘‘kaṭattārūpaṃ’’icceva gahetvāti attho. Etasmiṃ pana dassaneti ‘‘mahābhūtepi paṭicca uppattidassanattha’’nti vutte etasmiṃ atthadassane. Khandhapaccayasahitanti paṭisandhiyaṃ kaṭattārūpaṃ, pavattiyaṃ cittasamuṭṭhānaṃ rūpaṃ vadati. Asahitanti pana pavattiyaṃ kaṭattārūpaṃ āhārasamuṭṭhānaṃ utusamuṭṭhānaṃ anindriyabaddhaṃ asaññabhavasaṅgahitañca rūpaṃ. Paṭisandhiyampīti pi-saddena pavattiyampi kaṭattārūpaṃ aññañca tattha uppajjanakaṃ upādārūpanti attho daṭṭhabbo. Kathaṃ panettha bhūte paṭicca uppajjamānassa rūpassa hetupaccayā uppajjatīti? ‘‘Khandhe paṭicca hetupaccayā uppajjamānaṃ rūpaṃ bhūtepi paṭicca uppajjatī’’ti evaṃ padametaṃ, bhūtānaṃ vā hetupaccayato nibbattattā evaṃ vuttaṃ. Kāraṇakāraṇampi hi kāraṇantveva vuccati yathā ‘‘corehi gāmo daḍḍho’’ti.
ભૂતે પટિચ્ચ ઉપાદારૂપન્તિ પદુદ્ધારો કતો, ‘‘મહાભૂતે પટિચ્ચ ઉપાદારૂપ’’ન્તિ પન પાઠોતિ અટ્ઠકથાયઞ્ચ તમેવ વુત્તં. અયં હેત્થત્થો – ‘‘મહાભૂતે પટિચ્ચ ઉપાદારૂપ’’ન્તિ ઇમસ્મિં પાઠે વુત્તનયેન ઉપાદારૂપમ્પિ કુસલે ખન્ધે મહાભૂતે ચ પટિચ્ચ ઉપ્પજ્જતીતિ. કો પન સો નયોતિ તં દસ્સેતું ‘‘મહાભૂતે…પે॰… સન્ધાયાહા’’તિ વુત્તં. તત્થ અત્થતો અયં નયો વુત્તોતિ ‘‘મહાભૂતે પટિચ્ચ ચિત્તસમુટ્ઠાનં રૂપં કટત્તારૂપં ઉપાદારૂપ’’ન્તિ ઇમિના અબ્યાકતે ખન્ધે મહાભૂતે ચ પટિચ્ચ ઉપાદારૂપાનં ઉપ્પત્તિવચનેન કુસલે ખન્ધે મહાભૂતે ચ પટિચ્ચ ઉપાદારૂપાનં ઉપ્પત્તિ અત્થતો વુત્તો હોતીતિ અત્થો.
Bhūte paṭicca upādārūpanti paduddhāro kato, ‘‘mahābhūte paṭicca upādārūpa’’nti pana pāṭhoti aṭṭhakathāyañca tameva vuttaṃ. Ayaṃ hetthattho – ‘‘mahābhūte paṭicca upādārūpa’’nti imasmiṃ pāṭhe vuttanayena upādārūpampi kusale khandhe mahābhūte ca paṭicca uppajjatīti. Ko pana so nayoti taṃ dassetuṃ ‘‘mahābhūte…pe… sandhāyāhā’’ti vuttaṃ. Tattha atthato ayaṃ nayo vuttoti ‘‘mahābhūte paṭicca cittasamuṭṭhānaṃ rūpaṃ kaṭattārūpaṃ upādārūpa’’nti iminā abyākate khandhe mahābhūte ca paṭicca upādārūpānaṃ uppattivacanena kusale khandhe mahābhūte ca paṭicca upādārūpānaṃ uppatti atthato vutto hotīti attho.
૫૪. રૂપેન વિના પચ્ચયુપ્પન્નં ન લબ્ભતીતિ એતેન યા પુચ્છા અરૂપમિસ્સકાવસાના, તાપિ ઇધ ન ગય્હન્તિ, પગેવ રૂપાવસાનાતિ દસ્સેતિ.
54. Rūpenavinā paccayuppannaṃ na labbhatīti etena yā pucchā arūpamissakāvasānā, tāpi idha na gayhanti, pageva rūpāvasānāti dasseti.
૫૭. તાય સમાનલક્ખણાતિ પઞ્ચક્ખન્ધપટિસન્ધિતાય ગબ્ભસેય્યકપટિસન્ધિયા સમાનલક્ખણા. પરિપુણ્ણધમ્માનન્તિ પરિયત્તિવિભાગાનં પઞ્ચક્ખન્ધધમ્માનં. એત્થાતિ એતસ્મિં સહજાતપચ્ચયનિદ્દેસે.
57. Tāya samānalakkhaṇāti pañcakkhandhapaṭisandhitāya gabbhaseyyakapaṭisandhiyā samānalakkhaṇā. Paripuṇṇadhammānanti pariyattivibhāgānaṃ pañcakkhandhadhammānaṃ. Etthāti etasmiṃ sahajātapaccayaniddese.
ચિત્તકમ્મસમુટ્ઠાનરૂપન્તિ ચિત્તસમુટ્ઠાનરૂપં કમ્મસમુટ્ઠાનરૂપઞ્ચ. પુન આહારસમુટ્ઠાનન્તિ એત્થ પુનગહણં ઉતુસમુટ્ઠાનાપેક્ખં. ન હિ તં પુબ્બે બાહિરગ્ગહણેન અગ્ગહિતં, આહારસમુટ્ઠાનં પન અગ્ગહિતમેવ, ઉતુસમુટ્ઠાનસ્સ કસ્મા પુનગહણન્તિ આહ ‘‘એતેહી’’તિઆદિ. તત્થાતિ અસઞ્ઞસત્તેસુ. તસ્સાતિ ઉતુસમુટ્ઠાનસ્સ. આદિમ્હીતિ બાહિરઆહારસમુટ્ઠાનઉતુસમુટ્ઠાનઅસઞ્ઞસત્તવસેન આગતવારેહિ પઠમવારે. અવિસેસવચનન્તિ બાહિરાદિવિસેસં અકત્વા વુત્તવચનં, અરૂપમ્પિ પચ્ચયં લભન્તં અત્થં હેતાદિકે પચ્ચયે લભન્તં સહ સઙ્ગણ્હિત્વાતિ યોજના. તસ્સાતિ, તત્થાતિ ચ પદદ્વયેન યથાવુત્તં પઠમવારમેવ પચ્ચામસતિ. તંસમાનગતિકન્તિ ચિત્તસમુટ્ઠાનગતિકં. ઇધાપીતિ ઇમસ્મિં સહજાતપચ્ચયનિદ્દેસેપિ. કમ્મપચ્ચયવિભઙ્ગે વિયાતિ નાનાક્ખણિકકમ્મપચ્ચયનિદ્દેસે વિય. તથા હિ વુત્તં અટ્ઠકથાયં ‘‘તંસમુટ્ઠાનન્તિ ઇમિના પટિસન્ધિક્ખણે કટત્તારૂપમ્પિ સઙ્ગણ્હાતી’’તિ. અયઞ્ચ અત્થવિસેસો એત્થ એકંસેન ઇચ્છિતબ્બોતિ દસ્સેન્તો ‘‘ન હિ…પે॰… અત્થી’’તિ આહ.
Cittakammasamuṭṭhānarūpanti cittasamuṭṭhānarūpaṃ kammasamuṭṭhānarūpañca. Puna āhārasamuṭṭhānanti ettha punagahaṇaṃ utusamuṭṭhānāpekkhaṃ. Na hi taṃ pubbe bāhiraggahaṇena aggahitaṃ, āhārasamuṭṭhānaṃ pana aggahitameva, utusamuṭṭhānassa kasmā punagahaṇanti āha ‘‘etehī’’tiādi. Tatthāti asaññasattesu. Tassāti utusamuṭṭhānassa. Ādimhīti bāhiraāhārasamuṭṭhānautusamuṭṭhānaasaññasattavasena āgatavārehi paṭhamavāre. Avisesavacananti bāhirādivisesaṃ akatvā vuttavacanaṃ, arūpampi paccayaṃ labhantaṃ atthaṃ hetādike paccaye labhantaṃ saha saṅgaṇhitvāti yojanā. Tassāti, tatthāti ca padadvayena yathāvuttaṃ paṭhamavārameva paccāmasati. Taṃsamānagatikanti cittasamuṭṭhānagatikaṃ. Idhāpīti imasmiṃ sahajātapaccayaniddesepi. Kammapaccayavibhaṅge viyāti nānākkhaṇikakammapaccayaniddese viya. Tathā hi vuttaṃ aṭṭhakathāyaṃ ‘‘taṃsamuṭṭhānanti iminā paṭisandhikkhaṇe kaṭattārūpampi saṅgaṇhātī’’ti. Ayañca atthaviseso ettha ekaṃsena icchitabboti dassento ‘‘na hi…pe… atthī’’ti āha.
અવિસેસેત્વાતિ ‘‘ઉતુસમુટ્ઠાન’’ન્તિઆદિના વિસેસં અકત્વા. ઉપાદારૂપન્તિ વિસેસેત્વાવ કસ્મા પન વુત્તાનીતિ યોજના. હેતુપચ્ચયાદીસૂતિ આદિ-સદ્દેન સહજાતપચ્ચયાદિં સઙ્ગણ્હાતિ. સહાતિ ચિત્તસમુટ્ઠાનરૂપં કટત્તારૂપન્તિ એવં એકતો. વિસુન્તિ ચિત્તસમુટ્ઠાનં રૂપં કટત્તારૂપતો વિસેસેત્વા. તત્થ બાહિરગ્ગહણાદીહિ વિયાતિ યથા ‘‘બાહિરં એકં મહાભૂત’’ન્તિઆદીસુ બાહિરઆહારસમુટ્ઠાનઉતુસમુટ્ઠાનગ્ગહણેહિ મહાભૂતાનિ વિસેસિતાનિ, એવં એત્થ ‘‘મહાભૂતે પટિચ્ચા’’તિ એતસ્મિં નિદ્દેસે મહાભૂતાનં કેનચિ વિસેસનેન અવિસેસિતત્તા ચિત્તસમુટ્ઠાનરૂપભાવકટત્તારૂપભાવેહિ વિસેસેત્વાવ વુત્તાનીતિ યોજના.
Avisesetvāti ‘‘utusamuṭṭhāna’’ntiādinā visesaṃ akatvā. Upādārūpanti visesetvāva kasmā pana vuttānīti yojanā. Hetupaccayādīsūti ādi-saddena sahajātapaccayādiṃ saṅgaṇhāti. Sahāti cittasamuṭṭhānarūpaṃ kaṭattārūpanti evaṃ ekato. Visunti cittasamuṭṭhānaṃ rūpaṃ kaṭattārūpato visesetvā. Tattha bāhiraggahaṇādīhi viyāti yathā ‘‘bāhiraṃ ekaṃ mahābhūta’’ntiādīsu bāhiraāhārasamuṭṭhānautusamuṭṭhānaggahaṇehi mahābhūtāni visesitāni, evaṃ ettha ‘‘mahābhūte paṭiccā’’ti etasmiṃ niddese mahābhūtānaṃ kenaci visesanena avisesitattā cittasamuṭṭhānarūpabhāvakaṭattārūpabhāvehi visesetvāva vuttānīti yojanā.
ઇદાનિ અઞ્ઞેનપિ કારણેન તેસં વિસેસિતબ્બતં દસ્સેતું ‘‘અપિચા’’તિઆદિ વુત્તં. તત્થ ન કોચિ પચ્ચયોતિ ઇદં પટ્ઠાને આગતનિયામેન રૂપં ઉપનિસ્સયપચ્ચયં ન લભતીતિ કત્વા વુત્તં. તેનાહ ‘‘હેતાદીસૂ’’તિ. તદવિનાભાવતો પન તસ્સ ચિત્તકમ્માનં કારણભાવો વેદિતબ્બો, યતો ઇદ્ધિચિત્તનિબ્બત્તાનિ કમ્મપચ્ચયાનિ ચાતિ વુત્તાનિ. નનુ ચિત્તં આહારઉતુસમુટ્ઠાનાનં પચ્ચયો હોતીતિ? સચ્ચં હોતિ, સો પન ઉપત્થમ્ભકત્તેન, ન જનકત્તેનાતિ દસ્સેન્તો આહ ‘‘આહાર…પે॰… જનક’’ન્તિ . કિં પન તેસં જનકન્તિ આહ ‘‘મહાભૂતાનેવ…પે॰… જનકાની’’તિ. ચિત્તેન કમ્મુના ચ વિના અભાવે યથાક્કમં ચિત્તકમ્મસમુટ્ઠાનઉપાદારૂપાનન્તિ અત્થો. ચિત્તસમુટ્ઠાનરૂપકટત્તારૂપભૂતાનેવાતિ ચિત્તકમ્મસમુટ્ઠાનમહાભૂતનિબ્બત્તાનેવ મહાભૂતાનં તેસં આસન્નકારણત્તા. અઞ્ઞાનીતિ ઉતુઆહારસમુટ્ઠાનાનિ ઉપાદારૂપાનિ વદતિ. વિસેસનં કતં ‘‘ચિત્તસમુટ્ઠાનં રૂપં કટત્તારૂપં ઉપાદારૂપ’’ન્તિ. સમાનજાતિકેન રૂપેન ઉતુના આહારેન ચાતિ અત્થો. પાકટવિસેસનાનેવાતિ ઇદં યેહિ મહાભૂતેહિ તાનિ નિબ્બત્તાનિ, તેસં ‘‘આહારસમુટ્ઠાનં ઉતુસમુટ્ઠાન’’ન્તિ વિસેસિતત્તા વુત્તં. ન વિસેસનં અરહન્તિ ન વિસેસિતબ્બાનિ કારણવિસેસનેનેવ વિસેસસ્સ સિદ્ધત્તા, ‘‘મહાભૂતે પટિચ્ચ ઉપાદારૂપ’’ન્ત્વેવ વત્તબ્બન્તિ અત્થો. એતાનિ પન ચિત્તજકમ્મજરૂપાનિ.
Idāni aññenapi kāraṇena tesaṃ visesitabbataṃ dassetuṃ ‘‘apicā’’tiādi vuttaṃ. Tattha nakoci paccayoti idaṃ paṭṭhāne āgataniyāmena rūpaṃ upanissayapaccayaṃ na labhatīti katvā vuttaṃ. Tenāha ‘‘hetādīsū’’ti. Tadavinābhāvato pana tassa cittakammānaṃ kāraṇabhāvo veditabbo, yato iddhicittanibbattāni kammapaccayāni cāti vuttāni. Nanu cittaṃ āhārautusamuṭṭhānānaṃ paccayo hotīti? Saccaṃ hoti, so pana upatthambhakattena, na janakattenāti dassento āha ‘‘āhāra…pe… janaka’’nti . Kiṃ pana tesaṃ janakanti āha ‘‘mahābhūtāneva…pe… janakānī’’ti. Cittena kammunā ca vinā abhāve yathākkamaṃ cittakammasamuṭṭhānaupādārūpānanti attho. Cittasamuṭṭhānarūpakaṭattārūpabhūtānevāti cittakammasamuṭṭhānamahābhūtanibbattāneva mahābhūtānaṃ tesaṃ āsannakāraṇattā. Aññānīti utuāhārasamuṭṭhānāni upādārūpāni vadati. Visesanaṃ kataṃ ‘‘cittasamuṭṭhānaṃ rūpaṃ kaṭattārūpaṃ upādārūpa’’nti. Samānajātikena rūpena utunā āhārena cāti attho. Pākaṭavisesanānevāti idaṃ yehi mahābhūtehi tāni nibbattāni, tesaṃ ‘‘āhārasamuṭṭhānaṃ utusamuṭṭhāna’’nti visesitattā vuttaṃ. Na visesanaṃ arahanti na visesitabbāni kāraṇavisesaneneva visesassa siddhattā, ‘‘mahābhūte paṭicca upādārūpa’’ntveva vattabbanti attho. Etāni pana cittajakammajarūpāni.
સવિસેસેનાતિ યેન વિસેસેન વિસેસિતા, તં દસ્સેન્તો ચિત્તં સન્ધાયાહ ‘‘સહજાતાદિપચ્ચયભાવતો’’તિ, ઇતરં પન સન્ધાય ‘‘મૂલકારણભાવતો’’તિ, કમ્મૂપનિસ્સયપચ્ચયભાવતોતિ અત્થો. ઇતરાનીતિ આહારઉતુસમુટ્ઠાનાનિપિ ઉપાદારૂપાનિ. મહાભૂતવિસેસનેનેવ વિસેસિતાનીતિ ‘‘આહારસમુટ્ઠાનં એકં મહાભૂતં પટિચ્ચ ઉતુસમુટ્ઠાનં એકં મહાભૂતં પટિચ્ચા’’તિ મહાભૂતવિસેસનેનેવ જનકપચ્ચયેન આહારેન ઉતુના ચ વિસેસિતાનિ. ઇધાતિ ‘‘ચિત્તસમુટ્ઠાનં રૂપં કટત્તારૂપં ઉપાદારૂપ’’ન્તિ ઇમસ્મિં વચને. એત્થ હિ ઉપાદારૂપાનં ચિત્તકમ્મસમુટ્ઠાનતાવચનેન તંનિસ્સયાનમ્પિ તબ્ભાવો પકાસિતોતિ. અઞ્ઞતરવિસેસનં ઉભયવિસેસનં હોતિ ઉભયેસં અવિનિબ્ભોગેન પવત્તનતો.
Savisesenāti yena visesena visesitā, taṃ dassento cittaṃ sandhāyāha ‘‘sahajātādipaccayabhāvato’’ti, itaraṃ pana sandhāya ‘‘mūlakāraṇabhāvato’’ti, kammūpanissayapaccayabhāvatoti attho. Itarānīti āhārautusamuṭṭhānānipi upādārūpāni. Mahābhūtavisesaneneva visesitānīti ‘‘āhārasamuṭṭhānaṃ ekaṃ mahābhūtaṃ paṭicca utusamuṭṭhānaṃ ekaṃ mahābhūtaṃ paṭiccā’’ti mahābhūtavisesaneneva janakapaccayena āhārena utunā ca visesitāni. Idhāti ‘‘cittasamuṭṭhānaṃ rūpaṃ kaṭattārūpaṃ upādārūpa’’nti imasmiṃ vacane. Ettha hi upādārūpānaṃ cittakammasamuṭṭhānatāvacanena taṃnissayānampi tabbhāvo pakāsitoti. Aññataravisesanaṃ ubhayavisesanaṃ hoti ubhayesaṃ avinibbhogena pavattanato.
૫૮. પુબ્બેતિ હેતુપચ્ચયાદીસુ. વિસું પચ્ચયભાવેનાતિ ‘‘પટિસન્ધિક્ખણે વિપાકાબ્યાકતં એકં ખન્ધં પટિચ્ચ તયો ખન્ધા કટત્તા ચ રૂપ’’ન્તિઆદિના વત્થુસ્સ વિસું પચ્ચયભાવેન. એત્થ ચ વિસુંયેવ પચ્ચયભાવેન દસ્સિતાનીતિ ન સક્કા વત્તું, ‘‘ખન્ધે પટિચ્ચ વત્થુ, વત્થું પટિચ્ચ ખન્ધા’’તિ પચ્ચયુપ્પન્નભાવો વિય ખન્ધાનં એકતોપિ પચ્ચયભાવો દસ્સિતો. તેનેવ હિ તસ્મિં અત્થે અત્તનો અરુચિં વિભાવેન્તો આહ ‘‘ઇમિના અધિપ્પાયેનાહા’’તિ. યો પનત્થો અત્તનો રુચ્ચતિ, તં દસ્સેતું ‘‘ખન્ધે પટિચ્ચ વત્થૂતિ ઇદં પના’’તિઆદિ વુત્તં. ખન્ધાનં પચ્ચયભૂતાનં પટિચ્ચટ્ઠફરણતાદસ્સનં , વત્થુસ્સ પચ્ચયભૂતસ્સ પટિચ્ચટ્ઠફરણતાદસ્સનં, ન ખન્ધાનન્તિ સમ્બન્ધો. ઇધેવાતિ ઇમસ્મિં અઞ્ઞમઞ્ઞપચ્ચયે એવ. હેતુપચ્ચયાદીસુપિ અયમેવ નયો, તત્થ હિ પટિચ્ચટ્ઠફરણસ્સ સમાનતા. દસ્સિતાય પટિચ્ચટ્ઠદ્વયફરણતાય. ખન્ધવત્થૂનઞ્ચ દસ્સિતાયેવાતિ ખન્ધવત્થૂનઞ્ચ એકતો પટિચ્ચટ્ઠફરણતા દસ્સિતાયેવ.
58. Pubbeti hetupaccayādīsu. Visuṃ paccayabhāvenāti ‘‘paṭisandhikkhaṇe vipākābyākataṃ ekaṃ khandhaṃ paṭicca tayo khandhā kaṭattā ca rūpa’’ntiādinā vatthussa visuṃ paccayabhāvena. Ettha ca visuṃyeva paccayabhāvena dassitānīti na sakkā vattuṃ, ‘‘khandhe paṭicca vatthu, vatthuṃ paṭicca khandhā’’ti paccayuppannabhāvo viya khandhānaṃ ekatopi paccayabhāvo dassito. Teneva hi tasmiṃ atthe attano aruciṃ vibhāvento āha ‘‘iminā adhippāyenāhā’’ti. Yo panattho attano ruccati, taṃ dassetuṃ ‘‘khandhe paṭicca vatthūti idaṃ panā’’tiādi vuttaṃ. Khandhānaṃ paccayabhūtānaṃ paṭiccaṭṭhapharaṇatādassanaṃ , vatthussa paccayabhūtassa paṭiccaṭṭhapharaṇatādassanaṃ, na khandhānanti sambandho. Idhevāti imasmiṃ aññamaññapaccaye eva. Hetupaccayādīsupi ayameva nayo, tattha hi paṭiccaṭṭhapharaṇassa samānatā. Dassitāya paṭiccaṭṭhadvayapharaṇatāya. Khandhavatthūnañca dassitāyevāti khandhavatthūnañca ekato paṭiccaṭṭhapharaṇatā dassitāyeva.
એવમાદીતિ આદિ-સદ્દેન ‘‘અકુસલં ધમ્મં પટિચ્ચા’’તિ એવમાદિ સઙ્ગય્હતિ. નનુ ભવિતબ્બન્તિ યોજના. હેતુપચ્ચયાદીહિ વિયાતિ સદિસૂદાહરણન્તિ તં દસ્સેન્તો ‘‘ન હી’’તિઆદિમાહ. યં ‘‘એકં, તયો, દ્વે ચ ખન્ધે પટિચ્ચા’’તિ વુત્તં પચ્ચયજાતન્તિ અત્થો. પચ્ચયટ્ઠો હિ પટિચ્ચટ્ઠો. તેનાહ ‘‘તે હેતુપચ્ચયભૂતા એવ ન હોન્તી’’તિ. એતેન ન પટિચ્ચટ્ઠફરણકસ્સ એકન્તિકો હેતુઆદિપચ્ચયભાવોતિ દસ્સેતિ. તેનાહ ‘‘એસ નયો આરમ્મણપચ્ચયાદીસૂ’’તિ. ન હિ આરમ્મણપચ્ચયભૂતો ધમ્મો પટિચ્ચટ્ઠં ફરતિ. વુત્તઞ્ચ ‘‘કુસલં ધમ્મં પટિચ્ચ કુસલો ધમ્મો ઉપ્પજ્જતિ આરમ્મણપચ્ચયા’’તિ.
Evamādīti ādi-saddena ‘‘akusalaṃ dhammaṃ paṭiccā’’ti evamādi saṅgayhati. Nanu bhavitabbanti yojanā. Hetupaccayādīhi viyāti sadisūdāharaṇanti taṃ dassento ‘‘na hī’’tiādimāha. Yaṃ ‘‘ekaṃ, tayo, dve ca khandhe paṭiccā’’ti vuttaṃ paccayajātanti attho. Paccayaṭṭho hi paṭiccaṭṭho. Tenāha ‘‘te hetupaccayabhūtā eva na hontī’’ti. Etena na paṭiccaṭṭhapharaṇakassa ekantiko hetuādipaccayabhāvoti dasseti. Tenāha ‘‘esa nayo ārammaṇapaccayādīsū’’ti. Na hi ārammaṇapaccayabhūto dhammo paṭiccaṭṭhaṃ pharati. Vuttañca ‘‘kusalaṃ dhammaṃ paṭicca kusalo dhammo uppajjati ārammaṇapaccayā’’ti.
પચ્ચયન્તરેનપિ ઉપકારકતામત્તમ્પિ ગહેત્વા પટિચ્ચવારે વારન્તરે ચ હેતુઆદિપચ્ચયા દસ્સિતાતિ ઉપચયેન યથાવુત્તં વિભાવેન્તો ‘‘પચ્ચયવારે ચા’’તિઆદિમાહ. તંપચ્ચયાતિ વત્થુપચ્ચયા, યથારહં પચ્ચયભૂતં વત્થું લભિત્વાતિ અત્થો. તેતિ કુસલે ખન્ધે પટિચ્ચ. તેસન્તિ મહાભૂતાનં ખન્ધાનં. પચ્ચયભાવાભાવતોતિ ઇદં ખન્ધાનં હેતુસહજાતાદિપચ્ચયભાવસ્સ મહાભૂતેસુ દિટ્ઠત્તા વુત્તં. યદિ એવં અઞ્ઞમઞ્ઞપચ્ચયાપિ તે તેસં ભવેય્યુન્તિ પરસ્સ આસઙ્કનિરાસઙ્કં કરોન્તો ‘‘અઞ્ઞમઞ્ઞસદ્દો હી’’તિઆદિમાહ. નિરપેક્ખોતિ અઞ્ઞનિરપેક્ખો. ન હિ હેતુધમ્મો ધમ્મન્તરાપેક્ખો હુત્વા હેતુપચ્ચયો હોતિ, સદ્દસીસેનેત્થ અત્થો વુત્તો. અઞ્ઞતરાપેક્ખોતિ અત્તના સહકારિકારણભૂતં, ઇતરં વા યં કિઞ્ચિ અઞ્ઞતરં અપેક્ખતીતિ અઞ્ઞતરાપેક્ખો. યથાવુત્તેતરેતરાપેક્ખોતિ અરૂપક્ખન્ધાદિભેદં પાળિયં વુત્તપ્પકારં ઇતરેતરં મિથુ પચ્ચયભૂતં અપેક્ખતીતિ ઇતરેતરાપેક્ખો. પચ્ચયપચ્ચયુપ્પન્ના ચ ખન્ધા મહાભૂતા ઇધ યથાવુત્તા ભવેય્યુન્તિ કસ્મા વુત્તં. ન હિ ખન્ધા મહાભૂતા અઞ્ઞમઞ્ઞં અઞ્ઞમઞ્ઞપચ્ચયભાવેન વુત્તા, અથ ખન્ધા ચ મહાભૂતા ચાતિ વિસું વિસું ગય્હેય્યું, એવં સતિ ‘‘મહાભૂતા ખન્ધાનં ન કોચિ પચ્ચયો’’તિ ન વત્તબ્બં.
Paccayantarenapi upakārakatāmattampi gahetvā paṭiccavāre vārantare ca hetuādipaccayā dassitāti upacayena yathāvuttaṃ vibhāvento ‘‘paccayavāre cā’’tiādimāha. Taṃpaccayāti vatthupaccayā, yathārahaṃ paccayabhūtaṃ vatthuṃ labhitvāti attho. Teti kusale khandhe paṭicca. Tesanti mahābhūtānaṃ khandhānaṃ. Paccayabhāvābhāvatoti idaṃ khandhānaṃ hetusahajātādipaccayabhāvassa mahābhūtesu diṭṭhattā vuttaṃ. Yadi evaṃ aññamaññapaccayāpi te tesaṃ bhaveyyunti parassa āsaṅkanirāsaṅkaṃ karonto ‘‘aññamaññasaddo hī’’tiādimāha. Nirapekkhoti aññanirapekkho. Na hi hetudhammo dhammantarāpekkho hutvā hetupaccayo hoti, saddasīsenettha attho vutto. Aññatarāpekkhoti attanā sahakārikāraṇabhūtaṃ, itaraṃ vā yaṃ kiñci aññataraṃ apekkhatīti aññatarāpekkho. Yathāvuttetaretarāpekkhoti arūpakkhandhādibhedaṃ pāḷiyaṃ vuttappakāraṃ itaretaraṃ mithu paccayabhūtaṃ apekkhatīti itaretarāpekkho. Paccayapaccayuppannā ca khandhā mahābhūtā idha yathāvuttā bhaveyyunti kasmā vuttaṃ. Na hi khandhā mahābhūtā aññamaññaṃ aññamaññapaccayabhāvena vuttā, atha khandhā ca mahābhūtā cāti visuṃ visuṃ gayheyyuṃ, evaṃ sati ‘‘mahābhūtā khandhānaṃ na koci paccayo’’ti na vattabbaṃ.
યસ્સ સયં પચ્ચયો, તતો તેન તન્નિસ્સિતેન વાતિ યસ્સ ધમ્મસ્સ સયં અત્તના પચ્ચયો હોતિ, તતો ધમ્મતો સયં ઉપ્પજ્જમાનં કથં તેન ધમ્મેન તન્નિસ્સિતેન વા અઞ્ઞમઞ્ઞપચ્ચયેન એવંભૂતં તં ધમ્મજાતં અઞ્ઞમઞ્ઞપચ્ચયા ઉપ્પજ્જતીતિ વત્તબ્બતં અરહતીતિ વુત્તમેવત્થં ઉદાહરણેન વિભાવેતિ ‘‘યથા’’તિઆદિના. તત્થ ‘‘ખન્ધે પટિચ્ચ ખન્ધા’’તિ ઇદં ‘‘તેન અઞ્ઞમઞ્ઞપચ્ચયેન ઉપ્પજ્જમાન’’ન્તિ ઇમસ્સ ઉદાહરણં, ‘‘વત્થું પચ્ચયા ખન્ધા’’તિ ઇદં પન ‘‘તન્નિસ્સિતેન અઞ્ઞમઞ્ઞપચ્ચયેન ઉપ્પજ્જમાન’’ન્તિ એતસ્સ. તસ્માતિ વુત્તમેવ અત્થં કારણભાવેન પચ્ચામસતિ. અત્તનો પચ્ચયસ્સ પચ્ચયત્તાભાવતોતિ અત્તનો પચ્ચયભૂતસ્સ અરૂપક્ખન્ધસ્સ પચ્ચયભાવાભાવતો. ન હિ મહાભૂતા યતો ખન્ધતો ઉપ્પન્ના, તેસં પચ્ચયા હોન્તિ. તદપેક્ખત્તાતિ ઇતરેતરપચ્ચયભાવાપેક્ખત્તા. ખન્ધે પટિચ્ચ પચ્ચયા ચાતિ પટિચ્ચવારે વુત્તનિયામેનેવ ખન્ધે પટિચ્ચ, પચ્ચયવારે વુત્તનિયામેન ખન્ધે પચ્ચયા ચ. નઅઞ્ઞમઞ્ઞપચ્ચયા ચ વુત્તાતિ અઞ્ઞમઞ્ઞપચ્ચયતો અઞ્ઞસ્મા નિસ્સયપચ્ચયાદિતો મહાભૂતાનં ઉપ્પત્તિ વુત્તા ચાતિ અત્થો. વત્થું પચ્ચયા ઉપ્પજ્જમાનાતિ વત્થું પુરેજાતપચ્ચયં કત્વા ઉપ્પજ્જમાના. તન્નિસ્સિતેન ચ અઞ્ઞમઞ્ઞપચ્ચયેનાતિ તં વત્થું નિસ્સિતેન ખન્ધેન અઞ્ઞમઞ્ઞપચ્ચયભૂતેન ઉપ્પજ્જન્તિ, તસ્મા યથાવુત્તેન કારણેન વત્થું પચ્ચયા…પે॰… વુત્તા, ઇમિના પરિયાયેન પન ઉજુકં પવત્તિયં વત્થુસ્સ અઞ્ઞમઞ્ઞપચ્ચયભાવોતિ અત્થો.
Yassasayaṃ paccayo, tato tena tannissitena vāti yassa dhammassa sayaṃ attanā paccayo hoti, tato dhammato sayaṃ uppajjamānaṃ kathaṃ tena dhammena tannissitena vā aññamaññapaccayena evaṃbhūtaṃ taṃ dhammajātaṃ aññamaññapaccayā uppajjatīti vattabbataṃ arahatīti vuttamevatthaṃ udāharaṇena vibhāveti ‘‘yathā’’tiādinā. Tattha ‘‘khandhe paṭicca khandhā’’ti idaṃ ‘‘tena aññamaññapaccayena uppajjamāna’’nti imassa udāharaṇaṃ, ‘‘vatthuṃ paccayā khandhā’’ti idaṃ pana ‘‘tannissitena aññamaññapaccayena uppajjamāna’’nti etassa. Tasmāti vuttameva atthaṃ kāraṇabhāvena paccāmasati. Attano paccayassa paccayattābhāvatoti attano paccayabhūtassa arūpakkhandhassa paccayabhāvābhāvato. Na hi mahābhūtā yato khandhato uppannā, tesaṃ paccayā honti. Tadapekkhattāti itaretarapaccayabhāvāpekkhattā. Khandhe paṭicca paccayā cāti paṭiccavāre vuttaniyāmeneva khandhe paṭicca, paccayavāre vuttaniyāmena khandhe paccayā ca. Naaññamaññapaccayā ca vuttāti aññamaññapaccayato aññasmā nissayapaccayādito mahābhūtānaṃ uppatti vuttā cāti attho. Vatthuṃ paccayā uppajjamānāti vatthuṃ purejātapaccayaṃ katvā uppajjamānā. Tannissitena ca aññamaññapaccayenāti taṃ vatthuṃ nissitena khandhena aññamaññapaccayabhūtena uppajjanti, tasmā yathāvuttena kāraṇena vatthuṃ paccayā…pe… vuttā, iminā pariyāyena pana ujukaṃ pavattiyaṃ vatthussa aññamaññapaccayabhāvoti attho.
૫૯. સા ન ગહિતાતિ યા ‘‘ચક્ખાયતનં નિસ્સાયા’’તિઆદિના ચક્ખાયતનાદીનં નિસ્સયપચ્ચયતા વુત્તા, સા ઇધ પટિચ્ચવારે ન વુત્તાતિ અત્થો સહજાતત્થો પટિચ્ચત્થોતિ કત્વા. તેનાહ ‘‘ચક્ખાયતનાદીનિ…પે॰… અધિપ્પાયો’’તિ. યેસં પન અરૂપક્ખન્ધમહાભૂતનામરૂપચિત્તચેતસિકમહાભૂતરૂપિધમ્માનં વસેન છધા નિસ્સયપચ્ચયો ઇચ્છિતો, તેસં વસેન ઇધ વિભત્તો એવ. કથં રૂપિવસેન વિભત્તોતિ ચે? ‘‘વત્થું પટિચ્ચ ખન્ધા’’તિ હદયવત્થુવસેન સરૂપતો દસ્સિતો એવ. ઇતરેસમ્પિ વસેન ‘‘અબ્યાકતં ધમ્મં પટિચ્ચ અબ્યાકતો ધમ્મો ઉપ્પજ્જતિ નિસ્સયપચ્ચયા’’તિ એત્થ દસ્સિતો. યથા હિ ‘‘કુસલં ધમ્મં પટિચ્ચ કુસલો ધમ્મો ઉપ્પજ્જતિ આરમ્મણપચ્ચયા’’તિઆદીસુ રૂપાયતનાદીનં અસતિપિ પટિચ્ચટ્ઠફરણે આરમ્મણપચ્ચયભાવો દસ્સિતો હોતિ, એવમિધાપિ ચક્ખાયતનાદીનં નિસ્સયપચ્ચયભાવો દસ્સિતો હોતિ. તેન વુત્તં ‘‘નિસ્સય…પે॰… ન ગહિતાની’’તિ.
59. Sā na gahitāti yā ‘‘cakkhāyatanaṃ nissāyā’’tiādinā cakkhāyatanādīnaṃ nissayapaccayatā vuttā, sā idha paṭiccavāre na vuttāti attho sahajātattho paṭiccatthoti katvā. Tenāha ‘‘cakkhāyatanādīni…pe… adhippāyo’’ti. Yesaṃ pana arūpakkhandhamahābhūtanāmarūpacittacetasikamahābhūtarūpidhammānaṃ vasena chadhā nissayapaccayo icchito, tesaṃ vasena idha vibhatto eva. Kathaṃ rūpivasena vibhattoti ce? ‘‘Vatthuṃ paṭicca khandhā’’ti hadayavatthuvasena sarūpato dassito eva. Itaresampi vasena ‘‘abyākataṃ dhammaṃ paṭicca abyākato dhammo uppajjati nissayapaccayā’’ti ettha dassito. Yathā hi ‘‘kusalaṃ dhammaṃ paṭicca kusalo dhammo uppajjati ārammaṇapaccayā’’tiādīsu rūpāyatanādīnaṃ asatipi paṭiccaṭṭhapharaṇe ārammaṇapaccayabhāvo dassito hoti, evamidhāpi cakkhāyatanādīnaṃ nissayapaccayabhāvo dassito hoti. Tena vuttaṃ ‘‘nissaya…pe… na gahitānī’’ti.
૬૦. દ્વીસુ ઉપનિસ્સયેસૂતિ અનન્તરપકતૂપનિસ્સયેસુ. કુસલાપિ પન મહગ્ગતાતિ પિ-સદ્દેન અબ્યાકતે મહગ્ગતે આકડ્ઢતિ ‘‘કુસલાપિ મહગ્ગતા આરમ્મણૂપનિસ્સયં ન લભન્તિ, પગેવ અબ્યાકતા’’તિ. કદાચિ ન લભન્તિ, યદા ગરું કત્વા ન પવત્તન્તીતિ અત્થો.
60. Dvīsuupanissayesūti anantarapakatūpanissayesu. Kusalāpi pana mahaggatāti pi-saddena abyākate mahaggate ākaḍḍhati ‘‘kusalāpi mahaggatā ārammaṇūpanissayaṃ na labhanti, pageva abyākatā’’ti. Kadāci na labhanti, yadā garuṃ katvā na pavattantīti attho.
૬૧. અઞ્ઞત્થ હેતુપચ્ચયાદીસુ. પચ્ચયં અનિદ્દિસિત્વાતિ પચ્ચયં ધમ્મં સરૂપતો અનિદ્દિસિત્વા. ન હિ હેતુપચ્ચયનિદ્દેસાદીસુ અલોભાદિકુસલાદિસરૂપવિસેસતો હેતુઆદિધમ્મા દસ્સિતા. કુસલાદીસૂતિ ઇદં અલોભાદિવિસેસનં. તેન યથા અલોભાદીસુ અયમેવ પચ્ચયોતિ નિયમો નત્થિ, એવં તબ્બિસેસેસુ કુસલાદીસૂતિ દસ્સેતિ. ઇધ પન પુરેજાતપચ્ચયે. વત્થુનવત્થુધમ્મેસૂતિ નિદ્ધારણે ભુમ્મં. પુરેજાતપચ્ચયા ઉપ્પજ્જમાનાનન્તિ ઇમિના પટિસન્ધિક્ખણે, આરુપ્પે ઉપ્પજ્જમાને ચ ખન્ધે નિવત્તેતિ. કસ્મા પનેત્થ વત્થુપુરેજાતમેવ ગહિતં, ન આરમ્મણપુરેજાતન્તિ ચોદનં મનસિ કત્વા આહ ‘‘આરમ્મણપુરેજાતમ્પિ હિ વત્થુપુરેજાતે અવિજ્જમાને ન લબ્ભતી’’તિ. તસ્સાતિ પટિસન્ધિવિપાકસ્સ. ન ઉદ્ધટોતિ વુત્તમેવત્થં પાકટં કાતું ‘‘નેવવિપાક…પે॰… તીણીતિ વુત્ત’’ન્તિ વુત્તં. અલાભતોતિ યદિ લબ્ભેય્ય, ‘‘ચત્તારી’’તિ વત્તબ્બં સિયાતિ દસ્સેતિ. તત્થાતિ વિપાકત્તિકે. તીણીતિ ‘‘વિપાકં ધમ્મં પટિચ્ચ વિપાકો ધમ્મો ઉપ્પજ્જતિ પુરેજાતપચ્ચયા, વિપાકધમ્મધમ્મં, નેવવિપાકનવિપાકધમ્મધમ્મં પટિચ્ચા’’તિ ઇમાનિ તીણિ.
61. Aññattha hetupaccayādīsu. Paccayaṃ aniddisitvāti paccayaṃ dhammaṃ sarūpato aniddisitvā. Na hi hetupaccayaniddesādīsu alobhādikusalādisarūpavisesato hetuādidhammā dassitā. Kusalādīsūti idaṃ alobhādivisesanaṃ. Tena yathā alobhādīsu ayameva paccayoti niyamo natthi, evaṃ tabbisesesu kusalādīsūti dasseti. Idha pana purejātapaccaye. Vatthunavatthudhammesūti niddhāraṇe bhummaṃ. Purejātapaccayā uppajjamānānanti iminā paṭisandhikkhaṇe, āruppe uppajjamāne ca khandhe nivatteti. Kasmā panettha vatthupurejātameva gahitaṃ, na ārammaṇapurejātanti codanaṃ manasi katvā āha ‘‘ārammaṇapurejātampi hi vatthupurejāte avijjamāne na labbhatī’’ti. Tassāti paṭisandhivipākassa. Na uddhaṭoti vuttamevatthaṃ pākaṭaṃ kātuṃ ‘‘nevavipāka…pe… tīṇīti vutta’’nti vuttaṃ. Alābhatoti yadi labbheyya, ‘‘cattārī’’ti vattabbaṃ siyāti dasseti. Tatthāti vipākattike. Tīṇīti ‘‘vipākaṃ dhammaṃ paṭicca vipāko dhammo uppajjati purejātapaccayā, vipākadhammadhammaṃ, nevavipākanavipākadhammadhammaṃ paṭiccā’’ti imāni tīṇi.
૬૩. તદુપાદારૂપાનન્તિ તે મહાભૂતે નિસ્સાય પવત્તઉપાદારૂપાનં. વદતીતિ એકક્ખણિકનાનાક્ખણિકકમ્મપચ્ચયં વદતિ અવિનિબ્ભોગવસેન પવત્તમાનાનં તેસં પચ્ચયેન વિસેસાભાવતો. પવત્તિયં કટત્તારૂપાનન્તિ વિસેસનં પટિસન્ધિક્ખણે કટત્તારૂપાનં એકક્ખણિકસ્સપિ કમ્મપચ્ચયસ્સ ઇચ્છિતત્તા. તેનેવ હિ અટ્ઠકથાયં ‘‘તથા પટિસન્ધિક્ખણે મહાભૂતાન’’ન્તિ દુવિધોપિ કમ્મપચ્ચયો વુત્તો.
63. Tadupādārūpānanti te mahābhūte nissāya pavattaupādārūpānaṃ. Vadatīti ekakkhaṇikanānākkhaṇikakammapaccayaṃ vadati avinibbhogavasena pavattamānānaṃ tesaṃ paccayena visesābhāvato. Pavattiyaṃ kaṭattārūpānanti visesanaṃ paṭisandhikkhaṇe kaṭattārūpānaṃ ekakkhaṇikassapi kammapaccayassa icchitattā. Teneva hi aṭṭhakathāyaṃ ‘‘tathā paṭisandhikkhaṇe mahābhūtāna’’nti duvidhopi kammapaccayo vutto.
૬૪. યં યં પટિસન્ધિયં લબ્ભતીતિ ચક્ખુન્દ્રિયાદીસુ યં યં ઇન્દ્રિયરૂપં પટિસન્ધિયં લબ્ભતિ, તસ્સ તસ્સ વસેન ઇન્દ્રિયરૂપઞ્ચ વત્થુરૂપઞ્ચ ‘‘કટત્તારૂપ’’ન્તિ વુત્તં.
64. Yaṃ yaṃ paṭisandhiyaṃ labbhatīti cakkhundriyādīsu yaṃ yaṃ indriyarūpaṃ paṭisandhiyaṃ labbhati, tassa tassa vasena indriyarūpañca vatthurūpañca ‘‘kaṭattārūpa’’nti vuttaṃ.
૬૯. કેસઞ્ચીતિ પઞ્ચવોકારે પટિસન્ધિક્ખન્ધાદીનં. તેસઞ્હિ વત્થુ નિયમતો વિપ્પયુત્તપચ્ચયો હોતિ. સમાનવિપ્પયુત્તપચ્ચયાતિ સદિસવિપ્પયુત્તપચ્ચયા. કુસલાકુસલા હિ ખન્ધા એકચ્ચે ચ અબ્યાકતા યસ્સ વિપ્પયુત્તપચ્ચયા હોન્તિ, ન સયં તતો વિપ્પયુત્તપચ્ચયં લભન્તિ ચિત્તસમુટ્ઠાનાનં વિપ્પયુત્તપચ્ચયાભાવતો વત્થુનાવ વિપ્પયુત્તપચ્ચયેન ઉપ્પજ્જનતો. એકચ્ચે પન અબ્યાકતા યસ્સ વિપ્પયુત્તપચ્ચયા હોન્તિ, સયમ્પિ તતો વિપ્પયુત્તપચ્ચયં લભન્તિ યથા પટિસન્ધિક્ખણે વત્થુક્ખન્ધા. તેન વુત્તં ‘‘કેસઞ્ચિ ખન્ધા…પે॰… નાનાવિપ્પયુત્તપચ્ચયાપી’’તિ. પચ્ચયં પચ્ચયં કરોતીતિ પચ્ચયધમ્મં વત્થું ખન્ધે ચ અત્તનો પચ્ચયભૂતં કરોતિ, યથાવુત્તં પચ્ચયધમ્મં પચ્ચયં કત્વા પવત્તતીતિ અત્થો. તંકિરિયાકરણતોતિ વિપ્પયુત્તપચ્ચયકિચ્ચકરણતો. પટિચ્ચ ઉપ્પત્તિ નત્થીતિ પટિચ્ચટ્ઠફરણં નત્થિ સહજાતટ્ઠો પટિચ્ચટ્ઠોતિ કત્વા. ‘‘પટિચ્ચ ઉપ્પજ્જન્તી’’તિ એત્તકમેવાહ, કિં પટિચ્ચ? ખન્ધેતિ પાકટોયમત્થોતિ. તેનાહ ‘‘કિં પન પટિચ્ચા’’તિઆદિ. પચ્ચાસત્તિઞાયેન અનન્તરસ્સ વિધિ પટિસેધો વા હોતીતિ ગણ્હેય્યાતિ તં નિવારેતું વુત્તન્તિ દસ્સેન્તો ‘‘અનન્તરત્તા…પે॰… વુત્તં હોતી’’તિ આહ.
69. Kesañcīti pañcavokāre paṭisandhikkhandhādīnaṃ. Tesañhi vatthu niyamato vippayuttapaccayo hoti. Samānavippayuttapaccayāti sadisavippayuttapaccayā. Kusalākusalā hi khandhā ekacce ca abyākatā yassa vippayuttapaccayā honti, na sayaṃ tato vippayuttapaccayaṃ labhanti cittasamuṭṭhānānaṃ vippayuttapaccayābhāvato vatthunāva vippayuttapaccayena uppajjanato. Ekacce pana abyākatā yassa vippayuttapaccayā honti, sayampi tato vippayuttapaccayaṃ labhanti yathā paṭisandhikkhaṇe vatthukkhandhā. Tena vuttaṃ ‘‘kesañci khandhā…pe… nānāvippayuttapaccayāpī’’ti. Paccayaṃ paccayaṃ karotīti paccayadhammaṃ vatthuṃ khandhe ca attano paccayabhūtaṃ karoti, yathāvuttaṃ paccayadhammaṃ paccayaṃ katvā pavattatīti attho. Taṃkiriyākaraṇatoti vippayuttapaccayakiccakaraṇato. Paṭicca uppatti natthīti paṭiccaṭṭhapharaṇaṃ natthi sahajātaṭṭho paṭiccaṭṭhoti katvā. ‘‘Paṭicca uppajjantī’’ti ettakamevāha, kiṃ paṭicca? Khandheti pākaṭoyamatthoti. Tenāha ‘‘kiṃ pana paṭiccā’’tiādi. Paccāsattiñāyena anantarassa vidhi paṭisedho vā hotīti gaṇheyyāti taṃ nivāretuṃ vuttanti dassento ‘‘anantarattā…pe… vuttaṃ hotī’’ti āha.
૭૧-૭૨. સઙ્ખિપિત્વા દસ્સિતાનં વસેનેતં વુત્તન્તિ સઙ્ખિપિત્વા દસ્સિતાનં પચ્ચયાનં વસેન એતં ‘‘ઇમે તેવીસતિ પચ્ચયા’’તિઆદિવચનં વાચનામગ્ગં દસ્સેન્તેહિપિ પાળિયં વુત્તન્તિ અટ્ઠકથાયં વુત્તં. એકેનપીતિ કુસલાદીસુ ચ પદેસુ એકેનપિ પદેન, તસ્મિં તસ્મિં વા પચ્ચયનિદ્દેસે વાક્યસઙ્ખાતેન એકેનપિ પદેન. તયો પચ્ચયાતિ હેતુઆરમ્મણાધિપતિપચ્ચયા. તે ચત્તારો પચ્છાજાતઞ્ચ વજ્જેત્વાતિ એત્થ યથાવુત્તે ચત્તારો પચ્ચયે વિત્થારિતત્તા ‘‘વજ્જેત્વા’’તિ વુત્તં, પચ્છાજાતં પન સબ્બેન સબ્બં અગ્ગહિતત્તા. એત્તકા હિ એકૂનવીસતિ પચ્ચયા યથાવુત્તે પચ્ચયે વજ્જેત્વા અવસિટ્ઠા. યે પનાતિ પદકારકે વદતિ. સઙ્ખિપિત્વાતિ પદસ્સ ‘‘પાળિયં વિત્થારિતં અવિત્થારિતઞ્ચ સબ્બં સઙ્ગહેત્વા વુત્ત’’ન્તિ અત્થં વદન્તિ. ‘‘તેવીસતિ પચ્ચયા’’તિ પાઠેન ભવિતબ્બં ‘‘સબ્બં સઙ્ગહેત્વા’’તિ વુત્તત્તા. પચ્છાજાતપચ્ચયોયેવ હિ વજ્જેતબ્બોતિ. એવં વાદન્તરે વત્તબ્બં વત્વા ઇદાનિ પાળિયા અવિપરીતં અત્થં દસ્સેતું ‘‘આદિમ્હિ પના’’તિઆદિ વુત્તં.
71-72. Saṅkhipitvā dassitānaṃ vasenetaṃ vuttanti saṅkhipitvā dassitānaṃ paccayānaṃ vasena etaṃ ‘‘ime tevīsati paccayā’’tiādivacanaṃ vācanāmaggaṃ dassentehipi pāḷiyaṃ vuttanti aṭṭhakathāyaṃ vuttaṃ. Ekenapīti kusalādīsu ca padesu ekenapi padena, tasmiṃ tasmiṃ vā paccayaniddese vākyasaṅkhātena ekenapi padena. Tayo paccayāti hetuārammaṇādhipatipaccayā. Te cattāro pacchājātañca vajjetvāti ettha yathāvutte cattāro paccaye vitthāritattā ‘‘vajjetvā’’ti vuttaṃ, pacchājātaṃ pana sabbena sabbaṃ aggahitattā. Ettakā hi ekūnavīsati paccayā yathāvutte paccaye vajjetvā avasiṭṭhā. Ye panāti padakārake vadati. Saṅkhipitvāti padassa ‘‘pāḷiyaṃ vitthāritaṃ avitthāritañca sabbaṃ saṅgahetvā vutta’’nti atthaṃ vadanti. ‘‘Tevīsati paccayā’’ti pāṭhena bhavitabbaṃ ‘‘sabbaṃ saṅgahetvā’’ti vuttattā. Pacchājātapaccayoyeva hi vajjetabboti. Evaṃ vādantare vattabbaṃ vatvā idāni pāḷiyā aviparītaṃ atthaṃ dassetuṃ ‘‘ādimhi panā’’tiādi vuttaṃ.
વિભઙ્ગવારવણ્ણના નિટ્ઠિતા.
Vibhaṅgavāravaṇṇanā niṭṭhitā.
(૨) સઙ્ખ્યાવારવણ્ણના
(2) Saṅkhyāvāravaṇṇanā
૭૩. યથા અઞ્ઞમઞ્ઞપચ્ચયે વિસેસો વિભઙ્ગે અત્થીતિ ઇદં હેતુપચ્ચયાદિવિભઙ્ગતો વિસેસભાવસામઞ્ઞેન વુત્તં. ન હિ યાદિસો અઞ્ઞમઞ્ઞપચ્ચયવિભઙ્ગે વિસેસો, તાદિસો પુરેજાતપચ્ચયવિભઙ્ગે. તથા હિ અઞ્ઞમઞ્ઞપચ્ચયે પટિસન્ધિ લબ્ભતિ, ન પુરેજાતપચ્ચયે. ‘‘વિપાકાબ્યાકતં એકં ખન્ધં પટિચ્ચા’’તિઆદિકે વિભઙ્ગેતિ ઇમિના યસ્મિં પચ્ચયે વિપાકાબ્યાકતં ઉદ્ધટં, તં નિદસ્સનવસેન દસ્સેતિ. ઇદં વુત્તં હોતિ – યથા હેતુપચ્ચયાદીસુ ‘‘વિપાકાબ્યાકતં એકં ખન્ધં પટિચ્ચા’’તિઆદિના વિભઙ્ગે વિપાકાબ્યાકતં ઉદ્ધટં અત્થિ, એવં વિપાકાબ્યાકતાભાવં આસેવનપચ્ચયે વિસેસં દસ્સેતીતિ.
73. Yathāaññamaññapaccaye viseso vibhaṅge atthīti idaṃ hetupaccayādivibhaṅgato visesabhāvasāmaññena vuttaṃ. Na hi yādiso aññamaññapaccayavibhaṅge viseso, tādiso purejātapaccayavibhaṅge. Tathā hi aññamaññapaccaye paṭisandhi labbhati, na purejātapaccaye. ‘‘Vipākābyākataṃ ekaṃ khandhaṃ paṭiccā’’tiādike vibhaṅgeti iminā yasmiṃ paccaye vipākābyākataṃ uddhaṭaṃ, taṃ nidassanavasena dasseti. Idaṃ vuttaṃ hoti – yathā hetupaccayādīsu ‘‘vipākābyākataṃ ekaṃ khandhaṃ paṭiccā’’tiādinā vibhaṅge vipākābyākataṃ uddhaṭaṃ atthi, evaṃ vipākābyākatābhāvaṃ āsevanapaccaye visesaṃ dassetīti.
૭૪. એતસ્મિં અનુલોમેતિ ઇમસ્મિં પટિચ્ચવારે પચ્ચયાનુલોમે. સુદ્ધિકનયેતિ પઠમે નયે. દસ્સિતગણનતોતિ ‘‘નવ, તીણિ, એક’’ન્તિ એવં સઙ્ખેપતો દસ્સિતગણનતો. તતો પરેસુ નયેસૂતિ તતો પઠમનયતો પરેસુ દુતિયાદિનયેસુ. અઞ્ઞિસ્સાતિ નવાદિભેદતો અઞ્ઞિસ્સા ગણનાય. અબહુગણનેન યુત્તસ્સ બહુગણનસ્સ પચ્ચયસ્સ, તેન અબહુગણનેન. સમાનગણનતા ચાતિ ચ-સદ્દો બ્યતિરેકો. તેન પચ્ચનીયતો અનુલોમે યો વિસેસો વુચ્ચતિ, તં જોતેતિ. તેનાહ ‘‘અનુલોમેયેવ દટ્ઠબ્બા’’તિ. અનુલોમેયેવાતિ અવધારણેન નિવત્તિતં દસ્સેતું ‘‘પચ્ચનીયે…પે॰… વક્ખતી’’તિ વુત્તં.
74. Etasmiṃ anulometi imasmiṃ paṭiccavāre paccayānulome. Suddhikanayeti paṭhame naye. Dassitagaṇanatoti ‘‘nava, tīṇi, eka’’nti evaṃ saṅkhepato dassitagaṇanato. Tato paresu nayesūti tato paṭhamanayato paresu dutiyādinayesu. Aññissāti navādibhedato aññissā gaṇanāya. Abahugaṇanena yuttassa bahugaṇanassa paccayassa, tena abahugaṇanena. Samānagaṇanatā cāti ca-saddo byatireko. Tena paccanīyato anulome yo viseso vuccati, taṃ joteti. Tenāha ‘‘anulomeyeva daṭṭhabbā’’ti. Anulomeyevāti avadhāraṇena nivattitaṃ dassetuṃ ‘‘paccanīye…pe… vakkhatī’’ti vuttaṃ.
૭૬-૭૯. તે પન તેરસમૂલકાદિકે નયે સાસેવનસવિપાકેસુ દ્વીસુ દ્વાવીસતિમૂલકેસુ સાસેવનમેવ ગહેત્વા ઇતરં પજહન્તો આહ ‘‘પચ્છાજાતવિપાકાનં પરિહીનત્તા’’તિ. વિરોધાભાવે સતીતિ ઇદં ‘‘સિયા કુસલં ધમ્મં પટિચ્ચ અકુસલો ધમ્મો ઉપ્પજ્જેય્યા’’તિઆદીસુ વિય પરિકપ્પવચનં સન્ધાય વુત્તં. તેનાહ ‘‘પુચ્છાય દસ્સિતનયેના’’તિ. તસ્સ ચ તેવીસતિમૂલકસ્સ. નામન્તિ તેવીસતિમૂલકન્તિ નામં. દ્વાવીસતિ…પે॰… વુત્તન્તિ એતેન દ્વાવીસતિમૂલકોવ પરમત્થતો લબ્ભતિ, ન તેવીસતિમૂલકોતિ દસ્સેતિ.
76-79. Te pana terasamūlakādike naye sāsevanasavipākesu dvīsu dvāvīsatimūlakesu sāsevanameva gahetvā itaraṃ pajahanto āha ‘‘pacchājātavipākānaṃ parihīnattā’’ti. Virodhābhāve satīti idaṃ ‘‘siyā kusalaṃ dhammaṃ paṭicca akusalo dhammo uppajjeyyā’’tiādīsu viya parikappavacanaṃ sandhāya vuttaṃ. Tenāha ‘‘pucchāya dassitanayenā’’ti. Tassa ca tevīsatimūlakassa. Nāmanti tevīsatimūlakanti nāmaṃ. Dvāvīsati…pe… vuttanti etena dvāvīsatimūlakova paramatthato labbhati, na tevīsatimūlakoti dasseti.
અઞ્ઞપદાનીતિ હેતુઅધિપતિપદાદીનિ. સુદ્ધિકનયોતિ પઠમનયો, યં અટ્ઠકથાયં ‘‘એકમૂલ’’ન્તિ વુત્તં. આરમ્મણમૂલકાદીસુ ન લબ્ભતીતિ દુમૂલકાદીસુ તં ન યોજીયતિ. હેટ્ઠિમં હેટ્ઠિમં સોધેત્વા એવ હિ અભિધમ્મપાળિ પવત્તા, તસ્મા ‘‘આરમ્મણે…પે॰… પઞ્હા’’તિ વુત્તન્તિ સમ્બન્ધો. તત્થાતિ ‘‘તીણિયેવ પઞ્હા’’તિ પાઠે. ‘‘વત્તુ અધિપ્પાયાનુવિધાયી સદ્દપ્પયોગો’’તિ કત્વા અધિપ્પાયં વિભાવેન્તો આહ ‘‘તતો ઉદ્ધં ગણનં નિવારેતિ, ન અધો પટિક્ખિપતી’’તિ. ગણનાય ઉપનિક્ખિત્તપઞ્ઞત્તિભાવતો હેટ્ઠાગણનં અમુઞ્ચિત્વાવ ઉપરિગણના સમ્ભવતીતિ આહ ‘‘તીસુ એકસ્સ અન્તોગધતાય ચ ‘તીણિયેવા’તિ વુત્ત’’ન્તિ. અત્તનો વચનન્તિ ‘‘તત્રિદં લક્ખણ’’ન્તિઆદિના વુત્તં અત્તનો વચનં.
Aññapadānīti hetuadhipatipadādīni. Suddhikanayoti paṭhamanayo, yaṃ aṭṭhakathāyaṃ ‘‘ekamūla’’nti vuttaṃ. Ārammaṇamūlakādīsu na labbhatīti dumūlakādīsu taṃ na yojīyati. Heṭṭhimaṃ heṭṭhimaṃ sodhetvā eva hi abhidhammapāḷi pavattā, tasmā ‘‘ārammaṇe…pe… pañhā’’ti vuttanti sambandho. Tatthāti ‘‘tīṇiyeva pañhā’’ti pāṭhe. ‘‘Vattu adhippāyānuvidhāyī saddappayogo’’ti katvā adhippāyaṃ vibhāvento āha ‘‘tato uddhaṃ gaṇanaṃ nivāreti, na adho paṭikkhipatī’’ti. Gaṇanāya upanikkhittapaññattibhāvato heṭṭhāgaṇanaṃ amuñcitvāva uparigaṇanā sambhavatīti āha ‘‘tīsu ekassa antogadhatāya ca ‘tīṇiyevā’ti vutta’’nti. Attano vacananti ‘‘tatridaṃ lakkhaṇa’’ntiādinā vuttaṃ attano vacanaṃ.
૮૦-૮૫. અવિગતા…પે॰… વુત્તેપિ વિપલ્લાસયોજનં અકત્વાતિ અધિપ્પાયો. સા દસ્સિતા હોતીતિ સા વિપલ્લાસયોજનં અકત્વા દસ્સિયમાના યદિપિ દસ્સિતા હોતિ, ન એવં આવિકરણવસેન દસ્સિતા હોતિ તાદિસસ્સ લિઙ્ગનસ્સ અભાવતો યથા વિપલ્લાસયોજનાયન્તિ અધિપ્પાયો. તેનાહ ‘‘વિપલ્લાસ…પે॰… હોતી’’તિ. એવમેવ અધિપ્પાયો યોજેતબ્બોતિ ‘‘યે…પે॰… તં દસ્સેતુ’’ન્તિ એત્થ ‘‘યદિપિ અવિગતાનન્તર’’ન્તિઆદિના યથા અધિપ્પાયો યોજિતો, એવમેવ ‘‘તેનેતં આવિકરોતી’’તિ એત્થાપિ અધિપ્પાયો યોજેતબ્બો. કિં વુત્તં હોતિ? યથા તત્થ ‘‘ઊનતરગણનેહિ સમાનગણનેહિ ચ સદ્ધિં સંસન્દને ઊનતરા સમાના ચ ગણના હોતી’’તિ અયમત્થો ઞાપનવસેન દસ્સિતો, એવમિધાપીતિ. તેન વુત્તં અટ્ઠકથાયં ‘‘આરમ્મણપચ્ચયો યેન યેન બહુતરગણનેન વા સમાનગણનેન વા પચ્ચયેન સદ્ધિં તિકદુકાદિભેદં ગચ્છતિ, સબ્બત્થ તીણેવ પઞ્હવિસ્સજ્જનાનિ વેદિતબ્બાની’’તિ. ન કેવલમત્થવિસેસાવિકરણત્થમેવેત્થ તથા યોજના કતા, અથ ખો દેસનાક્કમોયેવ સોતિ દસ્સેતું ‘‘પચ્ચનીયાદીસુપિ પના’’તિઆદિમાહ. તત્થ મૂલપદન્તિ આરમ્મણપચ્ચયાદિકં તસ્મિં તસ્મિં નયે મૂલભૂતં પદં. તત્થાતિ પચ્ચનીયાદીસુ. એતં લક્ખણન્તિ ‘‘તત્રિદં લક્ખણ’’ન્તિઆદિના વુત્તલક્ખણં. તસ્માતિ યસ્મા પુબ્બેનાપરં પાળિ એવમેવ પવત્તા, તસ્મા એવ. તેન મૂલપદં આદિમ્હિયેવ ઠપેત્વા દેસના ઞાયાગતાતિ દસ્સેતિ. યદિ એવં લિઙ્ગનેન અત્થવિસેસાવિકરણં કથન્તિ આહ ‘‘ન ચ વિઞ્ઞાતે અત્થે વચનેન લિઙ્ગેન ચ પયોજનં અત્થી’’તિ.
80-85. Avigatā…pe… vuttepi vipallāsayojanaṃ akatvāti adhippāyo. Sā dassitā hotīti sā vipallāsayojanaṃ akatvā dassiyamānā yadipi dassitā hoti, na evaṃ āvikaraṇavasena dassitā hoti tādisassa liṅganassa abhāvato yathā vipallāsayojanāyanti adhippāyo. Tenāha ‘‘vipallāsa…pe… hotī’’ti. Evameva adhippāyo yojetabboti ‘‘ye…pe… taṃ dassetu’’nti ettha ‘‘yadipi avigatānantara’’ntiādinā yathā adhippāyo yojito, evameva ‘‘tenetaṃ āvikarotī’’ti etthāpi adhippāyo yojetabbo. Kiṃ vuttaṃ hoti? Yathā tattha ‘‘ūnataragaṇanehi samānagaṇanehi ca saddhiṃ saṃsandane ūnatarā samānā ca gaṇanā hotī’’ti ayamattho ñāpanavasena dassito, evamidhāpīti. Tena vuttaṃ aṭṭhakathāyaṃ ‘‘ārammaṇapaccayo yena yena bahutaragaṇanena vā samānagaṇanena vā paccayena saddhiṃ tikadukādibhedaṃ gacchati, sabbattha tīṇeva pañhavissajjanāni veditabbānī’’ti. Na kevalamatthavisesāvikaraṇatthamevettha tathā yojanā katā, atha kho desanākkamoyeva soti dassetuṃ ‘‘paccanīyādīsupi panā’’tiādimāha. Tattha mūlapadanti ārammaṇapaccayādikaṃ tasmiṃ tasmiṃ naye mūlabhūtaṃ padaṃ. Tatthāti paccanīyādīsu. Etaṃ lakkhaṇanti ‘‘tatridaṃ lakkhaṇa’’ntiādinā vuttalakkhaṇaṃ. Tasmāti yasmā pubbenāparaṃ pāḷi evameva pavattā, tasmā eva. Tena mūlapadaṃ ādimhiyeva ṭhapetvā desanā ñāyāgatāti dasseti. Yadi evaṃ liṅganena atthavisesāvikaraṇaṃ kathanti āha ‘‘na ca viññāte atthe vacanena liṅgena ca payojanaṃ atthī’’ti.
પચ્ચયાનુલોમવણ્ણના નિટ્ઠિતા.
Paccayānulomavaṇṇanā niṭṭhitā.
Related texts:
તિપિટક (મૂલ) • Tipiṭaka (Mūla) / અભિધમ્મપિટક • Abhidhammapiṭaka / પટ્ઠાનપાળિ • Paṭṭhānapāḷi / ૧. કુસલત્તિકં • 1. Kusalattikaṃ
ટીકા • Tīkā / અભિધમ્મપિટક (ટીકા) • Abhidhammapiṭaka (ṭīkā) / પઞ્ચપકરણ-મૂલટીકા • Pañcapakaraṇa-mūlaṭīkā / ૧. પટિચ્ચવારવણ્ણના • 1. Paṭiccavāravaṇṇanā
