Library / Tipiṭaka / તિપિટક • Tipiṭaka / થેરગાથા-અટ્ઠકથા • Theragāthā-aṭṭhakathā |
૯. પિલિન્દવચ્છત્થેરગાથાવણ્ણના
9. Pilindavacchattheragāthāvaṇṇanā
સ્વાગતન્તિ આયસ્મતો પિલિન્દવચ્છત્થેરસ્સ ગાથા. કા ઉપ્પત્તિ? અયં કિર પદુમુત્તરબુદ્ધકાલે હંસવતીનગરે મહાભોગકુલે નિબ્બત્તો હેટ્ઠા વુત્તનયેનેવ સત્થુ સન્તિકે ધમ્મં સુણન્તો સત્થારં એકં ભિક્ખું દેવતાનં પિયમનાપભાવેન અગ્ગટ્ઠાને ઠપેન્તં દિસ્વા તં ઠાનન્તરં પત્થેત્વા યાવજીવં કુસલં કત્વા તતો ચુતો દેવમનુસ્સેસુ સંસરન્તો સુમેધસ્સ ભગવતો કાલે મનુસ્સલોકે નિબ્બત્તિત્વા ભગવતિ પરિનિબ્બુતે સત્થુ થૂપસ્સ પૂજં કત્વા સઙ્ઘે ચ મહાદાનં પવત્તેત્વા તતો ચુતો દેવમનુસ્સેસુ એવ સંસરન્તો અનુપ્પન્ને બુદ્ધે ચક્કવત્તી રાજા હુત્વા મહાજનં પઞ્ચસુ સીલેસુ પતિટ્ઠાપેત્વા સગ્ગપરાયણં અકાસિ. સો અનુપ્પન્નેયેવ અમ્હાકં ભગવતિ સાવત્થિયં બ્રાહ્મણગેહે નિબ્બત્તિ. ‘‘પિલિન્દો’’તિસ્સ નામં અકંસુ. વચ્છોતિ પન ગોત્તં . તેન સો અપરભાગે ‘‘પિલિન્દવચ્છો’’તિ પઞ્ઞાયિત્થ. સંસારે પન સંવેગબહુલતાય પરિબ્બાજકપબ્બજ્જં પબ્બજિત્વા ચૂળગન્ધારં નામ વિજ્જં સાધેત્વા તાય વિજ્જાય આકાસચારી પરચિત્તવિદૂ ચ હુત્વા રાજગહે લાભગ્ગયસગ્ગપ્પત્તો પટિવસતિ.
Svāgatanti āyasmato pilindavacchattherassa gāthā. Kā uppatti? Ayaṃ kira padumuttarabuddhakāle haṃsavatīnagare mahābhogakule nibbatto heṭṭhā vuttanayeneva satthu santike dhammaṃ suṇanto satthāraṃ ekaṃ bhikkhuṃ devatānaṃ piyamanāpabhāvena aggaṭṭhāne ṭhapentaṃ disvā taṃ ṭhānantaraṃ patthetvā yāvajīvaṃ kusalaṃ katvā tato cuto devamanussesu saṃsaranto sumedhassa bhagavato kāle manussaloke nibbattitvā bhagavati parinibbute satthu thūpassa pūjaṃ katvā saṅghe ca mahādānaṃ pavattetvā tato cuto devamanussesu eva saṃsaranto anuppanne buddhe cakkavattī rājā hutvā mahājanaṃ pañcasu sīlesu patiṭṭhāpetvā saggaparāyaṇaṃ akāsi. So anuppanneyeva amhākaṃ bhagavati sāvatthiyaṃ brāhmaṇagehe nibbatti. ‘‘Pilindo’’tissa nāmaṃ akaṃsu. Vacchoti pana gottaṃ . Tena so aparabhāge ‘‘pilindavaccho’’ti paññāyittha. Saṃsāre pana saṃvegabahulatāya paribbājakapabbajjaṃ pabbajitvā cūḷagandhāraṃ nāma vijjaṃ sādhetvā tāya vijjāya ākāsacārī paracittavidū ca hutvā rājagahe lābhaggayasaggappatto paṭivasati.
અથ યદા અમ્હાકં ભગવા અભિસમ્બુદ્ધો હુત્વા અનુક્કમેન રાજગહં ઉપગતો, તતો પટ્ઠાય બુદ્ધાનુભાવેન તસ્સ સા વિજ્જા ન સમ્પજ્જતિ, અત્તનો કિચ્ચં ન સાધેતિ. સો ચિન્તેસિ – ‘‘સુતં ખો પન મેતં આચરિયપાચરિયાનં ભાસમાનાનં ‘યત્થ મહાગન્ધારવિજ્જા ધરતિ, તત્થ ચૂળગન્ધારવિજ્જા ન સમ્પજ્જતી’તિ, સમણસ્સ પન ગોતમસ્સ આગતકાલતો પટ્ઠાય નાયં મમ વિજ્જા સમ્પજ્જતિ, નિસ્સંસયં સમણો ગોતમો મહાગન્ધારવિજ્જં જાનાતિ, યંનૂનાહં તં પયિરુપાસિત્વા તસ્સ સન્તિકે તં વિજ્જં પરિયાપુણેય્ય’’ન્તિ. સો ભગવન્તં ઉપસઙ્કમિત્વા એતદવોચ – ‘‘અહં, મહાસમણ, તવ સન્તિકે એકં વિજ્જં પરિયાપુણિતુકામો, ઓકાસં મે કરોહી’’તિ. ભગવા ‘‘તેન હિ પબ્બજા’’તિ આહ. સો ‘‘વિજ્જાય પરિકમ્મં પબ્બજ્જા’’તિ મઞ્ઞમાનો પબ્બજિ. તસ્સ ભગવા ધમ્મં કથેત્વા ચરિતાનુકૂલં કમ્મટ્ઠાનં અદાસિ. સો ઉપનિસ્સયસમ્પન્નતાય નચિરસ્સેવ વિપસ્સનં વડ્ઢેત્વા અરહત્તં પાપુણિ. યા પન પુરિમજાતિયં તસ્સોવાદે ઠત્વા સગ્ગે નિબ્બત્તા દેવતા, તં કતઞ્ઞુતં નિસ્સાય સઞ્જાતબહુમાના સાયં પાતં થેરં પયિરુપાસિત્વા ગચ્છન્તિ. તસ્મા થેરો દેવતાનં પિયમનાપતાય અગ્ગતં પત્તો. તેન વુત્તં અપદાને (અપ॰ થેર ૧.૨.૫૫-૬૭) –
Atha yadā amhākaṃ bhagavā abhisambuddho hutvā anukkamena rājagahaṃ upagato, tato paṭṭhāya buddhānubhāvena tassa sā vijjā na sampajjati, attano kiccaṃ na sādheti. So cintesi – ‘‘sutaṃ kho pana metaṃ ācariyapācariyānaṃ bhāsamānānaṃ ‘yattha mahāgandhāravijjā dharati, tattha cūḷagandhāravijjā na sampajjatī’ti, samaṇassa pana gotamassa āgatakālato paṭṭhāya nāyaṃ mama vijjā sampajjati, nissaṃsayaṃ samaṇo gotamo mahāgandhāravijjaṃ jānāti, yaṃnūnāhaṃ taṃ payirupāsitvā tassa santike taṃ vijjaṃ pariyāpuṇeyya’’nti. So bhagavantaṃ upasaṅkamitvā etadavoca – ‘‘ahaṃ, mahāsamaṇa, tava santike ekaṃ vijjaṃ pariyāpuṇitukāmo, okāsaṃ me karohī’’ti. Bhagavā ‘‘tena hi pabbajā’’ti āha. So ‘‘vijjāya parikammaṃ pabbajjā’’ti maññamāno pabbaji. Tassa bhagavā dhammaṃ kathetvā caritānukūlaṃ kammaṭṭhānaṃ adāsi. So upanissayasampannatāya nacirasseva vipassanaṃ vaḍḍhetvā arahattaṃ pāpuṇi. Yā pana purimajātiyaṃ tassovāde ṭhatvā sagge nibbattā devatā, taṃ kataññutaṃ nissāya sañjātabahumānā sāyaṃ pātaṃ theraṃ payirupāsitvā gacchanti. Tasmā thero devatānaṃ piyamanāpatāya aggataṃ patto. Tena vuttaṃ apadāne (apa. thera 1.2.55-67) –
‘‘નિબ્બુતે લોકનાથમ્હિ, સુમેધે અગ્ગપુગ્ગલે;
‘‘Nibbute lokanāthamhi, sumedhe aggapuggale;
પસન્નચિત્તો સુમનો, થૂપપૂજં અકાસહં.
Pasannacitto sumano, thūpapūjaṃ akāsahaṃ.
‘‘યે ચ ખીણાસવા તત્થ, છળભિઞ્ઞા મહિદ્ધિકા;
‘‘Ye ca khīṇāsavā tattha, chaḷabhiññā mahiddhikā;
તેહં તત્થ સમાનેત્વા, સઙ્ઘભત્તં અકાસહં.
Tehaṃ tattha samānetvā, saṅghabhattaṃ akāsahaṃ.
‘‘સુમેધસ્સ ભગવતો, ઉપટ્ઠાકો તદા અહુ;
‘‘Sumedhassa bhagavato, upaṭṭhāko tadā ahu;
સુમેધો નામ નામેન, અનુમોદિત્થ સો તદા.
Sumedho nāma nāmena, anumodittha so tadā.
‘‘તેન ચિત્તપ્પસાદેન, વિમાનં ઉપપજ્જહં;
‘‘Tena cittappasādena, vimānaṃ upapajjahaṃ;
છળાસીતિસહસ્સાનિ, અચ્છરાયો રમિંસુ મે.
Chaḷāsītisahassāni, accharāyo ramiṃsu me.
‘‘મમેવ અનુવત્તન્તિ, સબ્બકામેહિ તા સદા;
‘‘Mameva anuvattanti, sabbakāmehi tā sadā;
અઞ્ઞે દેવે અભિભોમિ, પુઞ્ઞકમ્મસ્સિદં ફલં.
Aññe deve abhibhomi, puññakammassidaṃ phalaṃ.
‘‘પઞ્ચવીસમ્હિ કપ્પમ્હિ, વરુણો નામ ખત્તિયો;
‘‘Pañcavīsamhi kappamhi, varuṇo nāma khattiyo;
વિસુદ્ધભોજનો આસિં, ચક્કવત્તી અહં તદા.
Visuddhabhojano āsiṃ, cakkavattī ahaṃ tadā.
‘‘ન તે બીજં પવપ્પન્તિ, નપિ નીયન્તિ નઙ્ગલા;
‘‘Na te bījaṃ pavappanti, napi nīyanti naṅgalā;
અકટ્ઠપાકિમં સાલિં, પરિભુઞ્જન્તિ માનુસા.
Akaṭṭhapākimaṃ sāliṃ, paribhuñjanti mānusā.
‘‘તત્થ રજ્જં કરિત્વાન, દેવત્તં પુન ગચ્છહં;
‘‘Tattha rajjaṃ karitvāna, devattaṃ puna gacchahaṃ;
તદાપિ એદિસા મય્હં, નિબ્બત્તા ભોગસમ્પદા.
Tadāpi edisā mayhaṃ, nibbattā bhogasampadā.
‘‘ન મં મિત્તા અમિત્તા વા, હિંસન્તિ સબ્બપાણિનો;
‘‘Na maṃ mittā amittā vā, hiṃsanti sabbapāṇino;
સબ્બેસમ્પિ પિયો હોમિ, પુઞ્ઞકમ્મસ્સિદં ફલં.
Sabbesampi piyo homi, puññakammassidaṃ phalaṃ.
‘‘તિંસકપ્પસહસ્સમ્હિ , યં દાનમદદિં તદા;
‘‘Tiṃsakappasahassamhi , yaṃ dānamadadiṃ tadā;
દુગ્ગતિં નાભિજાનામિ, ગન્ધાલેપસ્સિદં ફલં.
Duggatiṃ nābhijānāmi, gandhālepassidaṃ phalaṃ.
‘‘ઇમસ્મિં ભદ્દકે કપ્પે, એકો આસિં જનાધિપો;
‘‘Imasmiṃ bhaddake kappe, eko āsiṃ janādhipo;
મહાનુભાવો રાજાહં, ચક્કવત્તી મહબ્બલો.
Mahānubhāvo rājāhaṃ, cakkavattī mahabbalo.
‘‘સોહં પઞ્ચસુ સીલેસુ, ઠપેત્વા જનતં બહું;
‘‘Sohaṃ pañcasu sīlesu, ṭhapetvā janataṃ bahuṃ;
પાપેત્વા સુગતિંયેવ, દેવતાનં પિયો અહું.
Pāpetvā sugatiṃyeva, devatānaṃ piyo ahuṃ.
‘‘કિલેસા ઝાપિતા મય્હં…પે॰… કતં બુદ્ધસ્સ સાસન’’ન્તિ.
‘‘Kilesā jhāpitā mayhaṃ…pe… kataṃ buddhassa sāsana’’nti.
તથા દેવતાહિ અતિવિય પિયાયિતબ્બભાવતો ઇમં થેરં ભગવા દેવતાનં પિયમનાપભાવેન અગ્ગટ્ઠાને ઠપેસિ – ‘‘એતદગ્ગં, ભિક્ખવે, મમ સાવકાનં ભિક્ખૂનં દેવતાનં પિયમનાપાનં યદિદં પિલિન્દવચ્છો’’તિ (અ॰ નિ॰ ૧.૨૦૯, ૨૧૫) સો એકદિવસં ભિક્ખુસઙ્ઘમજ્ઝે નિસિન્નો અત્તનો ગુણે પચ્ચવેક્ખિત્વા તેસં કારણભૂતં વિજ્જાનિમિત્તં ભગવતો સન્તિકે આગમનં પસંસન્તો ‘‘સ્વાગતં નાપગત’’ન્તિ ગાથં અભાસિ.
Tathā devatāhi ativiya piyāyitabbabhāvato imaṃ theraṃ bhagavā devatānaṃ piyamanāpabhāvena aggaṭṭhāne ṭhapesi – ‘‘etadaggaṃ, bhikkhave, mama sāvakānaṃ bhikkhūnaṃ devatānaṃ piyamanāpānaṃ yadidaṃ pilindavaccho’’ti (a. ni. 1.209, 215) so ekadivasaṃ bhikkhusaṅghamajjhe nisinno attano guṇe paccavekkhitvā tesaṃ kāraṇabhūtaṃ vijjānimittaṃ bhagavato santike āgamanaṃ pasaṃsanto ‘‘svāgataṃ nāpagata’’nti gāthaṃ abhāsi.
૯. તત્થ સ્વાગતન્તિ સુન્દરં આગમનં, ઇદં મમાતિ સમ્બન્ધો. અથ વા સ્વાગતન્તિ સુટ્ઠુ આગતં, મયાતિ વિભત્તિ વિપરિણામેતબ્બા. નાપગતન્તિ ન અપગતં હિતાભિવુદ્ધિતો ન અપેતં. નયિદં દુમન્તિતં મમાતિ ઇદં મમ દુટ્ઠુ કથિતં, દુટ્ઠુ વા વીમંસિતં ન હોતિ. ઇદં વુત્તં હોતિ – યં ભગવતો સન્તિકે મમાગમનં, યં વા મયા તત્થ આગતં, તં સ્વાગતં, સ્વાગતત્તાયેવ ન દુરાગતં. યં ‘‘ભગવતો સન્તિકે ધમ્મં સુત્વા પબ્બજિસ્સામી’’તિ મમ મન્તિતં ગદિતં કથિતં, ચિત્તેન વા વીમંસિતં ઇદમ્પિ ન દુમ્મન્તિન્તિ. ઇદાનિ તત્થ કારણં દસ્સેન્તો ‘‘સંવિભત્તેસૂ’’તિઆદિમાહ. સંવિભત્તેસૂતિ પકારતો વિભત્તેસુ. ધમ્મેસૂતિ ઞેય્યધમ્મેસુ સમથધમ્મેસુ વા, નાનાતિત્થિયેહિ પકતિઆદિવસેન, સમ્માસમ્બુદ્ધેહિ દુક્ખાદિવસેન સંવિભજિત્વા વુત્તધમ્મેસુ. યં સેટ્ઠં તદુપાગમિન્તિ યં તત્થ સેટ્ઠં, તં ચતુસચ્ચધમ્મં, તસ્સ વા બોધકં સાસનધમ્મં ઉપાગમિં, ‘‘અયં ધમ્મો અયં વિનયો’’તિ ઉપગચ્છિં. સમ્માસમ્બુદ્ધેહિ એવ વા કુસલાદિવસેન ખન્ધાદિવસેન યથાસભાવતો સંવિભત્તેસુ સભાવધમ્મેસુ યં તત્થ સેટ્ઠં ઉત્તમં પવરં, તં મગ્ગફલનિબ્બાનધમ્મં ઉપાગમિં, અત્તપચ્ચક્ખતો ઉપગચ્છિં સચ્છાકાસિં, તસ્મા સ્વાગતં મમ ન અપગતં સુમન્તિતં ન દુમ્મન્તિતન્તિ યોજના.
9. Tattha svāgatanti sundaraṃ āgamanaṃ, idaṃ mamāti sambandho. Atha vā svāgatanti suṭṭhu āgataṃ, mayāti vibhatti vipariṇāmetabbā. Nāpagatanti na apagataṃ hitābhivuddhito na apetaṃ. Nayidaṃ dumantitaṃ mamāti idaṃ mama duṭṭhu kathitaṃ, duṭṭhu vā vīmaṃsitaṃ na hoti. Idaṃ vuttaṃ hoti – yaṃ bhagavato santike mamāgamanaṃ, yaṃ vā mayā tattha āgataṃ, taṃ svāgataṃ, svāgatattāyeva na durāgataṃ. Yaṃ ‘‘bhagavato santike dhammaṃ sutvā pabbajissāmī’’ti mama mantitaṃ gaditaṃ kathitaṃ, cittena vā vīmaṃsitaṃ idampi na dummantinti. Idāni tattha kāraṇaṃ dassento ‘‘saṃvibhattesū’’tiādimāha. Saṃvibhattesūti pakārato vibhattesu. Dhammesūti ñeyyadhammesu samathadhammesu vā, nānātitthiyehi pakatiādivasena, sammāsambuddhehi dukkhādivasena saṃvibhajitvā vuttadhammesu. Yaṃ seṭṭhaṃ tadupāgaminti yaṃ tattha seṭṭhaṃ, taṃ catusaccadhammaṃ, tassa vā bodhakaṃ sāsanadhammaṃ upāgamiṃ, ‘‘ayaṃ dhammo ayaṃ vinayo’’ti upagacchiṃ. Sammāsambuddhehi eva vā kusalādivasena khandhādivasena yathāsabhāvato saṃvibhattesu sabhāvadhammesu yaṃ tattha seṭṭhaṃ uttamaṃ pavaraṃ, taṃ maggaphalanibbānadhammaṃ upāgamiṃ, attapaccakkhato upagacchiṃ sacchākāsiṃ, tasmā svāgataṃ mama na apagataṃ sumantitaṃ na dummantitanti yojanā.
પિલિન્દવચ્છત્થેરગાથાવણ્ણના નિટ્ઠિતા.
Pilindavacchattheragāthāvaṇṇanā niṭṭhitā.
Related texts:
તિપિટક (મૂલ) • Tipiṭaka (Mūla) / સુત્તપિટક • Suttapiṭaka / ખુદ્દકનિકાય • Khuddakanikāya / થેરગાથાપાળિ • Theragāthāpāḷi / ૯. પિલિન્દવચ્છત્થેરગાથા • 9. Pilindavacchattheragāthā