Library / Tipiṭaka / તિપિટક • Tipiṭaka / પઞ્ચપકરણ-અટ્ઠકથા • Pañcapakaraṇa-aṭṭhakathā

    મહાવગ્ગો

    Mahāvaggo

    ૧. પુગ્ગલકથા

    1. Puggalakathā

    ૧. સુદ્ધસચ્ચિકટ્ઠો

    1. Suddhasaccikaṭṭho

    ૧. અનુલોમપચ્ચનીકવણ્ણના

    1. Anulomapaccanīkavaṇṇanā

    . તત્થ પુગ્ગલો ઉપલબ્ભતિ સચ્ચિકટ્ઠપરમત્થેનાતિ અયં પુચ્છા. આમન્તાતિ અયં પટિજાનના. કસ્સ પનાયં પુચ્છા, કસ્સ પટિજાનનાતિ? અસુકસ્સાતિ ન વત્તબ્બા. ભગવતા હિ ઇમસ્મિં પકરણે નાનપ્પકારાનં લદ્ધીનં વિસોધનત્થં તન્તિવસેન માતિકા ઠપિતા. સા થેરેન સત્થારા દિન્નનયે ઠત્વા તન્તિવસેન વિભત્તા. ન હિ થેરો યત્તકા એત્થ વાદમગ્ગા દસ્સિતા, તત્તકેહિ વાદીહિ સદ્ધિં વાદેન વિગ્ગાહિકકથં કથેસિ. એવં સન્તેપિ પન તાસં તાસં કથાનં અત્થસ્સ સુખાવધારણત્થં સકવાદીપુચ્છા, પરવાદીપુચ્છા, સકવાદીપટિઞ્ઞા, પરવાદીપટિઞ્ઞાતિ એવં વિભાગં દસ્સેત્વાવ અત્થવણ્ણનં કરિસ્સામ.

    1. Tattha puggalo upalabbhati saccikaṭṭhaparamatthenāti ayaṃ pucchā. Āmantāti ayaṃ paṭijānanā. Kassa panāyaṃ pucchā, kassa paṭijānanāti? Asukassāti na vattabbā. Bhagavatā hi imasmiṃ pakaraṇe nānappakārānaṃ laddhīnaṃ visodhanatthaṃ tantivasena mātikā ṭhapitā. Sā therena satthārā dinnanaye ṭhatvā tantivasena vibhattā. Na hi thero yattakā ettha vādamaggā dassitā, tattakehi vādīhi saddhiṃ vādena viggāhikakathaṃ kathesi. Evaṃ santepi pana tāsaṃ tāsaṃ kathānaṃ atthassa sukhāvadhāraṇatthaṃ sakavādīpucchā, paravādīpucchā, sakavādīpaṭiññā, paravādīpaṭiññāti evaṃ vibhāgaṃ dassetvāva atthavaṇṇanaṃ karissāma.

    પુગ્ગલો ઉપલબ્ભતિ સચ્ચિકટ્ઠપરમત્થેનાતિ હિ અયં સકવાદીપુચ્છા. તાય ‘‘યે અત્થિ પુગ્ગલોતિ એવંલદ્ધિકા પુગ્ગલવાદિનો, તે એવં પુચ્છિતબ્બા’’તિ દીપેતિ. કે પન પુગ્ગલવાદિનોતિ? સાસને વજ્જિપુત્તકા ચેવ સમિતિયા ચ બહિદ્ધા ચ બહૂ અઞ્ઞતિત્થિયા. તત્થ પુગ્ગલોતિ અત્તા, સત્તો જીવો. ઉપલબ્ભતીતિ પઞ્ઞાય ઉપગન્ત્વા લબ્ભતિ, ઞાયતીતિ અત્થો. સચ્ચિકટ્ઠપરમત્થેનાતિ એત્થ સચ્ચિકટ્ઠોતિ માયામરીચિઆદયો વિય અભૂતાકારેન અગ્ગહેતબ્બો ભૂતટ્ઠો. પરમત્થોતિ અનુસ્સવાદિવસેન અગ્ગહેતબ્બો ઉત્તમત્થો. ઉભયેનાપિ યો પરતો ‘‘પુગ્ગલો ઉપલબ્ભતિ સચ્ચિકટ્ઠપરમત્થેન, રૂપઞ્ચ ઉપલબ્ભતી’’તિઆદિના ખન્ધાયતનધાતુઇન્દ્રિયવસેન સત્તપઞ્ઞાસવિધો ધમ્મપ્પભેદો દસ્સિતો . યથા સો ભૂતેન સભાવટ્ઠેન ઉપલબ્ભતિ, એવં તવ પુગ્ગલો ઉપલબ્ભતીતિ પુચ્છતિ. પરવાદી આમન્તાતિ પટિજાનાતિ. પટિજાનનઞ્હિ કત્થચિ ‘‘આમ, ભન્તે’’તિ આગચ્છતિ, કત્થચિ ‘‘આમો’’તિ પટિજાનનં આગચ્છતિ. ઇધ પન ‘‘આમન્તા’’તિ આગતં. તત્રાયં અધિપ્પાયો – સો હિ યં તં પરતો વુત્તં ભગવતા – ‘‘અત્થિ પુગ્ગલો અત્તહિતાય પટિપન્નો’’તિ સુત્તં આગતં, તં ગહેત્વા યસ્મા પન ભગવા સચ્ચવાદી ન વિસંવાદનપુરેક્ખારો વાચં ભાસતિ, નાપિ અનુસ્સવાદિવસેન ધમ્મં દેસેતિ, સદેવકં પન લોકં સયં અભિઞ્ઞા સચ્છિકત્વા પવેદેતિ, તસ્મા યો તેન વુત્તો ‘‘અત્થિ પુગ્ગલો અત્તહિતાય પટિપન્નો’’તિ, સો સચ્ચિકટ્ઠપરમત્થેનેવ અત્થીતિ લદ્ધિં ગહેત્વા ‘‘આમન્તા’’તિ પટિજાનાતિ.

    Puggalo upalabbhati saccikaṭṭhaparamatthenāti hi ayaṃ sakavādīpucchā. Tāya ‘‘ye atthi puggaloti evaṃladdhikā puggalavādino, te evaṃ pucchitabbā’’ti dīpeti. Ke pana puggalavādinoti? Sāsane vajjiputtakā ceva samitiyā ca bahiddhā ca bahū aññatitthiyā. Tattha puggaloti attā, satto jīvo. Upalabbhatīti paññāya upagantvā labbhati, ñāyatīti attho. Saccikaṭṭhaparamatthenāti ettha saccikaṭṭhoti māyāmarīciādayo viya abhūtākārena aggahetabbo bhūtaṭṭho. Paramatthoti anussavādivasena aggahetabbo uttamattho. Ubhayenāpi yo parato ‘‘puggalo upalabbhati saccikaṭṭhaparamatthena, rūpañca upalabbhatī’’tiādinā khandhāyatanadhātuindriyavasena sattapaññāsavidho dhammappabhedo dassito . Yathā so bhūtena sabhāvaṭṭhena upalabbhati, evaṃ tava puggalo upalabbhatīti pucchati. Paravādī āmantāti paṭijānāti. Paṭijānanañhi katthaci ‘‘āma, bhante’’ti āgacchati, katthaci ‘‘āmo’’ti paṭijānanaṃ āgacchati. Idha pana ‘‘āmantā’’ti āgataṃ. Tatrāyaṃ adhippāyo – so hi yaṃ taṃ parato vuttaṃ bhagavatā – ‘‘atthi puggalo attahitāya paṭipanno’’ti suttaṃ āgataṃ, taṃ gahetvā yasmā pana bhagavā saccavādī na visaṃvādanapurekkhāro vācaṃ bhāsati, nāpi anussavādivasena dhammaṃ deseti, sadevakaṃ pana lokaṃ sayaṃ abhiññā sacchikatvā pavedeti, tasmā yo tena vutto ‘‘atthi puggalo attahitāya paṭipanno’’ti, so saccikaṭṭhaparamattheneva atthīti laddhiṃ gahetvā ‘‘āmantā’’ti paṭijānāti.

    અથસ્સ તાદિસસ્સ લેસવચનસ્સ છલવાદસ્સ ઓકાસં અદદમાનો સકવાદી યો સચ્ચિકટ્ઠોતિઆદિમાહ. તત્રાયં અધિપ્પાયો – ય્વાયં પરતો ‘‘સપ્પચ્ચયો અપ્પચ્ચયો, સઙ્ખતો અસઙ્ખતો, સસ્સતો, અસસ્સતો સનિમિત્તો અનિમિત્તો’’તિ એવં પરિદીપિતો રૂપાદિસત્તપઞ્ઞાસવિધો ધમ્મપ્પભેદો આગતો; ન સમ્મુતિસચ્ચવસેન, નાપિ અનુસ્સવાદિવસેન ગહેતબ્બો. અત્તનો પન ભૂતતાય એવ સચ્ચિકટ્ઠો, અત્તપચ્ચક્ખતાય ચ પરમત્થો. તં સન્ધાયાહ – ‘‘યો સચ્ચિકટ્ઠો પરમત્થો, તતો સો પુગ્ગલો ઉપલબ્ભતિ સચ્ચિકટ્ઠપરમત્થેના’’તિ.

    Athassa tādisassa lesavacanassa chalavādassa okāsaṃ adadamāno sakavādī yo saccikaṭṭhotiādimāha. Tatrāyaṃ adhippāyo – yvāyaṃ parato ‘‘sappaccayo appaccayo, saṅkhato asaṅkhato, sassato, asassato sanimitto animitto’’ti evaṃ paridīpito rūpādisattapaññāsavidho dhammappabhedo āgato; na sammutisaccavasena, nāpi anussavādivasena gahetabbo. Attano pana bhūtatāya eva saccikaṭṭho, attapaccakkhatāya ca paramattho. Taṃ sandhāyāha – ‘‘yo saccikaṭṭho paramattho, tato so puggalo upalabbhati saccikaṭṭhaparamatthenā’’ti.

    તતોતિ કરણવચનમેતં, તસ્મા તેન સચ્ચિકટ્ઠપરમત્થેન સો પુગ્ગલો ઉપલબ્ભતીતિ અયમેત્થ અત્થો. ઇદં વુત્તં હોતિ – રુપ્પનાદિભેદેન વા સપ્પચ્ચયાદિભેદેન વા આકારેન યો સચ્ચિકટ્ઠપરમત્થો ઉપલબ્ભતિ, કિં તે પુગ્ગલોપિ તેનાકારેન ઉપલબ્ભતીતિ? ન હેવં વત્તબ્બેતિ અવજાનના પરવાદિસ્સ. સો હિ તથારૂપં પુગ્ગલં અનિચ્છન્તો અવજાનાતિ. તત્રાયં પદચ્છેદો – ‘ન હિ એવં વત્તબ્બે’તિ, ન હિ એવન્તિપિ વટ્ટતિ. દ્વિન્નમ્પિ એવં ન વત્તબ્બોતિ અત્થો.

    Tatoti karaṇavacanametaṃ, tasmā tena saccikaṭṭhaparamatthena so puggalo upalabbhatīti ayamettha attho. Idaṃ vuttaṃ hoti – ruppanādibhedena vā sappaccayādibhedena vā ākārena yo saccikaṭṭhaparamattho upalabbhati, kiṃ te puggalopi tenākārena upalabbhatīti? Na hevaṃ vattabbeti avajānanā paravādissa. So hi tathārūpaṃ puggalaṃ anicchanto avajānāti. Tatrāyaṃ padacchedo – ‘na hi evaṃ vattabbe’ti, na hi evantipi vaṭṭati. Dvinnampi evaṃ na vattabboti attho.

    આજાનાહિ નિગ્ગહન્તિ સકવાદિવચનં. યસ્મા તે પુરિમાય વત્તબ્બપટિઞ્ઞાય પચ્છિમા નવત્તબ્બપટિઞ્ઞા, પચ્છિમાય ચ પુરિમા ન સન્ધિયતિ, તસ્માપિ નિગ્ગહં પત્તો. તં નિગ્ગહં દોસં અપરાધં સમ્પટિચ્છાહીતિ અત્થો. એવં નિગ્ગહં આજાનાપેત્વા ઇદાનિ તં ઠપનાય ચેવ અનુલોમપટિલોમતો પાપનારોપનાનઞ્ચ વસેન પાકટં કરોન્તો હઞ્ચિ પુગ્ગલોતિઆદિમાહ. તત્થ હઞ્ચિ પુગ્ગલો ઉપલબ્ભતીતિ યદિ પુગ્ગલો ઉપલબ્ભતિ, સચે પુગ્ગલો ઉપલબ્ભતિ સચ્ચિકટ્ઠપરમત્થેનાતિ અત્થો. અયં તાવ પરવાદીપક્ખસ્સ ઠપનતો નિગ્ગહપાપનારોપનાનં લક્ખણભૂતા અનુલોમઠપના નામ. તેન વત રેતિઆદિ અનુલોમપક્ખે નિગ્ગહસ્સ પાપિતત્તા અનુલોમપાપના નામ. તત્થ તેનાતિ કારણવચનં. વતાતિ ઓકપ્પનવચનં. રેતિ આમન્તનવચનં. ઇદં વુત્તં હોતિ – તેન, રે વત્તબ્બે વત, રે હમ્ભો, ભદ્રમુખ, તેન કારણેન વત્તબ્બોયેવાતિ. યં તત્થ વદેસીતિઆદિ અનુલોમપક્ખે નિગ્ગહસ્સ આરોપિતત્તા અનુલોમરોપના નામ. યં તસ્સ પરિયોસાને મિચ્છાતિપદં તસ્સ પુરતો ઇદં તે’તિ આહરિતબ્બં. ઇદં તે મિચ્છાતિ અયઞ્હેત્થ અત્થો. પરતો ચ પાળિયં એતં આગતમેવ.

    Ājānāhi niggahanti sakavādivacanaṃ. Yasmā te purimāya vattabbapaṭiññāya pacchimā navattabbapaṭiññā, pacchimāya ca purimā na sandhiyati, tasmāpi niggahaṃ patto. Taṃ niggahaṃ dosaṃ aparādhaṃ sampaṭicchāhīti attho. Evaṃ niggahaṃ ājānāpetvā idāni taṃ ṭhapanāya ceva anulomapaṭilomato pāpanāropanānañca vasena pākaṭaṃ karonto hañci puggalotiādimāha. Tattha hañci puggalo upalabbhatīti yadi puggalo upalabbhati, sace puggalo upalabbhati saccikaṭṭhaparamatthenāti attho. Ayaṃ tāva paravādīpakkhassa ṭhapanato niggahapāpanāropanānaṃ lakkhaṇabhūtā anulomaṭhapanā nāma. Tena vata retiādi anulomapakkhe niggahassa pāpitattā anulomapāpanā nāma. Tattha tenāti kāraṇavacanaṃ. Vatāti okappanavacanaṃ. Reti āmantanavacanaṃ. Idaṃ vuttaṃ hoti – tena, re vattabbe vata, re hambho, bhadramukha, tena kāraṇena vattabboyevāti. Yaṃ tattha vadesītiādi anulomapakkhe niggahassa āropitattā anulomaropanā nāma. Yaṃ tassa pariyosāne micchātipadaṃ tassa purato idaṃ te’ti āharitabbaṃ. Idaṃ te micchāti ayañhettha attho. Parato ca pāḷiyaṃ etaṃ āgatameva.

    નો ચે પન વત્તબ્બેતિઆદિ ‘‘ન હેવં વત્તબ્બે’’તિ પટિક્ખિત્તપક્ખસ્સ ઠપિતત્તા પટિલોમતો નિગ્ગહપાપનારોપનાનં લક્ખણભૂતા પટિલોમઠપના નામ. નો ચ વત રેતિઆદિ પટિલોમપક્ખે નિગ્ગહસ્સ પાપિતત્તા પટિલોમપાપના નામ. પુન યં તત્થ વદેસીતિઆદિ પટિલોમપક્ખે નિગ્ગહસ્સ આરોપિતત્તા પટિલોમરોપના નામ. ઇધાપિ પરિયોસાને મિચ્છાતિપદસ્સ પુરતો ઇદં તેતિ આહરિતબ્બમેવ. પરતોપિ એવરૂપેસુ ઠાનેસુ એસેવ નયો.

    No ce pana vattabbetiādi ‘‘na hevaṃ vattabbe’’ti paṭikkhittapakkhassa ṭhapitattā paṭilomato niggahapāpanāropanānaṃ lakkhaṇabhūtā paṭilomaṭhapanā nāma. No ca vata retiādi paṭilomapakkhe niggahassa pāpitattā paṭilomapāpanā nāma. Puna yaṃ tattha vadesītiādi paṭilomapakkhe niggahassa āropitattā paṭilomaropanā nāma. Idhāpi pariyosāne micchātipadassa purato idaṃ teti āharitabbameva. Paratopi evarūpesu ṭhānesu eseva nayo.

    તત્રાયં આદિતો પટ્ઠાય સઙ્ખેપત્થો – યદિ પુગ્ગલો ઉપલબ્ભતિ સચ્ચિકટ્ઠપરમત્થેન, તેન વત ભો સો ઉપલબ્ભતીતિ વત્તબ્બો. યં પન તત્થ વદેસિ ‘‘વત્તબ્બો ખો પુરિમપઞ્હે ‘સચ્ચિકટ્ઠપરમત્થેન ઉપલબ્ભતી’તિ, નો ચ વત્તબ્બો દુતિયપઞ્હે ‘તતો સો પુગ્ગલો ઉપલબ્ભતી’’’તિ, ઇદં તે મિચ્છાતિ એવં તાવ અનુલોમતો ઠપનાપાપનારોપના હોન્તિ. અથ ન વત્તબ્બો દુતિયપઞ્હે ‘‘તતો સો ઉપલબ્ભતી’’તિ, પુરિમપઞ્હેપિ ન વત્તબ્બોવ. યં પનેત્થ વદેસિ ‘‘વત્તબ્બો ખો પુરિમપઞ્હે ‘સચ્ચિકટ્ઠપરમત્થેન ઉપલબ્ભતી’તિ, નો ચ વત્તબ્બો દુતિયપઞ્હે ‘તતો સો પુગ્ગલો ઉપલબ્ભતી’’’તિ, ઇદં તે મિચ્છાતિ એવં પટિલોમતો ઠપનાપાપનારોપના હોન્તિ. એવમેતં નિગ્ગહસ્સ ચ અનુલોમપટિલોમતો ચતુન્નં પાપનારોપનાનઞ્ચ વુત્તત્તા ઉપલબ્ભતીતિઆદિકં અનુલોમપઞ્ચકં નામ. એત્થ ચ કિઞ્ચાપિ અનુલોમતો પાપનારોપનાહિ એકો, પટિલોમતો પાપનારોપનાહિ એકોતિ દ્વે નિગ્ગહા કતા. ‘આજાનાહિ નિગ્ગહ’ન્તિ એતસ્સેવ પનેત્થ પુગ્ગલો ઉપલબ્ભતીતિ પઠમં વાદં નિસ્સાય પઠમસ્સ નિગ્ગહસ્સ દ્વીહાકારેહિ આરોપિતત્તા એકોવાયં નિગ્ગહોતિ પઠમો નિગ્ગહો.

    Tatrāyaṃ ādito paṭṭhāya saṅkhepattho – yadi puggalo upalabbhati saccikaṭṭhaparamatthena, tena vata bho so upalabbhatīti vattabbo. Yaṃ pana tattha vadesi ‘‘vattabbo kho purimapañhe ‘saccikaṭṭhaparamatthena upalabbhatī’ti, no ca vattabbo dutiyapañhe ‘tato so puggalo upalabbhatī’’’ti, idaṃ te micchāti evaṃ tāva anulomato ṭhapanāpāpanāropanā honti. Atha na vattabbo dutiyapañhe ‘‘tato so upalabbhatī’’ti, purimapañhepi na vattabbova. Yaṃ panettha vadesi ‘‘vattabbo kho purimapañhe ‘saccikaṭṭhaparamatthena upalabbhatī’ti, no ca vattabbo dutiyapañhe ‘tato so puggalo upalabbhatī’’’ti, idaṃ te micchāti evaṃ paṭilomato ṭhapanāpāpanāropanā honti. Evametaṃ niggahassa ca anulomapaṭilomato catunnaṃ pāpanāropanānañca vuttattā upalabbhatītiādikaṃ anulomapañcakaṃ nāma. Ettha ca kiñcāpi anulomato pāpanāropanāhi eko, paṭilomato pāpanāropanāhi ekoti dve niggahā katā. ‘Ājānāhi niggaha’nti etasseva panettha puggalo upalabbhatīti paṭhamaṃ vādaṃ nissāya paṭhamassa niggahassa dvīhākārehi āropitattā ekovāyaṃ niggahoti paṭhamo niggaho.

    . ઇદાનિ પચ્ચનીકનયો હોતિ. તત્થ પુચ્છા પરવાદિસ્સ. સો હિ ‘‘અત્થિ પુગ્ગલો અત્તહિતાય પટિપન્નો’’તિ ગહિતત્તા ‘‘નુપલબ્ભતી’’તિ અસમ્પટિચ્છન્તો એવં પુચ્છતિ. સકવાદી યથા રૂપાદિધમ્મા ઉપલબ્ભન્તિ, એવં અનુપલબ્ભનીયતો આમન્તાતિ પટિજાનાતિ. પુન ઇતરો અત્તના અધિપ્પેતં સચ્ચિકટ્ઠંયેવ સન્ધાય યો સચ્ચિકટ્ઠોતિઆદિમાહ. સમ્મુતિસચ્ચપરમત્થસચ્ચાનિ વા એકતો કત્વાપિ એવમાહ. સકવાદી ‘પુગ્ગલો’તિ ઉપાદાપઞ્ઞત્તિસબ્ભાવતોપિ દ્વિન્નં સચ્ચાનં એકતો કત્વા પુચ્છિતત્તાપિ ન હેવન્તિ પટિક્ખિપતિ.

    2. Idāni paccanīkanayo hoti. Tattha pucchā paravādissa. So hi ‘‘atthi puggalo attahitāya paṭipanno’’ti gahitattā ‘‘nupalabbhatī’’ti asampaṭicchanto evaṃ pucchati. Sakavādī yathā rūpādidhammā upalabbhanti, evaṃ anupalabbhanīyato āmantāti paṭijānāti. Puna itaro attanā adhippetaṃ saccikaṭṭhaṃyeva sandhāya yo saccikaṭṭhotiādimāha. Sammutisaccaparamatthasaccāni vā ekato katvāpi evamāha. Sakavādī ‘puggalo’ti upādāpaññattisabbhāvatopi dvinnaṃ saccānaṃ ekato katvā pucchitattāpi na hevanti paṭikkhipati.

    ઇદાનિ કિઞ્ચાપિ તેન પઠમં પરમત્થસચ્ચવસેન નુપલબ્ભનીયતા સમ્પટિચ્છિતા, પચ્છા સમ્મુતિસચ્ચવસેન વોમિસ્સકવસેન વા પટિક્ખિત્તા. પરવાદી પન ‘નુપલબ્ભતી’તિ વચનસામઞ્ઞમત્તં છલવાદં નિસ્સાય યં તયા પઠમં પટિઞ્ઞાતં, તં પચ્છા પટિક્ખિત્તન્તિ ભણ્ડનસ્સ પટિભણ્ડનં વિય અત્તનો કતસ્સ નિગ્ગહકમ્મસ્સ પટિકમ્મં કરોન્તો આજાનાહિ પટિકમ્મન્તિ આહ. ઇદાનિ યથાસ્સ અનુલોમપઞ્ચકે સકવાદિના વાદટ્ઠપનં કત્વા અનુલોમપટિલોમતો પાપનારોપનાહિ નિગ્ગહો પાકટો કતો, એવં પટિકમ્મં પાકટં કરોન્તો હઞ્ચિ પુગ્ગલોતિઆદિમાહ. તં હેટ્ઠા વુત્તનયેનેવ અત્થતો વેદિતબ્બં. યસ્મા પનેત્થ ઠપના નામ પરવાદીપક્ખસ્સ ઠપનતો ‘‘અયં તવ દોસો’’તિ દસ્સેતું ઠપનમત્તમેવ હોતિ, ન નિગ્ગહસ્સ વા પટિકમ્મસ્સ વા પાકટભાવકરણં, પાપનારોપનાહિ પનસ્સ પાકટકરણં હોતિ. તસ્મા ઇદં અનુલોમપટિલોમતો પાપનારોપનાનં વસેન ચતૂહાકારેહિ. પટિકમ્મસ્સ કતત્તા પટિકમ્મચતુક્કં નામાતિ એકં ચતુક્કં વેદિતબ્બં.

    Idāni kiñcāpi tena paṭhamaṃ paramatthasaccavasena nupalabbhanīyatā sampaṭicchitā, pacchā sammutisaccavasena vomissakavasena vā paṭikkhittā. Paravādī pana ‘nupalabbhatī’ti vacanasāmaññamattaṃ chalavādaṃ nissāya yaṃ tayā paṭhamaṃ paṭiññātaṃ, taṃ pacchā paṭikkhittanti bhaṇḍanassa paṭibhaṇḍanaṃ viya attano katassa niggahakammassa paṭikammaṃ karonto ājānāhi paṭikammanti āha. Idāni yathāssa anulomapañcake sakavādinā vādaṭṭhapanaṃ katvā anulomapaṭilomato pāpanāropanāhi niggaho pākaṭo kato, evaṃ paṭikammaṃ pākaṭaṃ karonto hañci puggalotiādimāha. Taṃ heṭṭhā vuttanayeneva atthato veditabbaṃ. Yasmā panettha ṭhapanā nāma paravādīpakkhassa ṭhapanato ‘‘ayaṃ tava doso’’ti dassetuṃ ṭhapanamattameva hoti, na niggahassa vā paṭikammassa vā pākaṭabhāvakaraṇaṃ, pāpanāropanāhi panassa pākaṭakaraṇaṃ hoti. Tasmā idaṃ anulomapaṭilomato pāpanāropanānaṃ vasena catūhākārehi. Paṭikammassa katattā paṭikammacatukkaṃ nāmāti ekaṃ catukkaṃ veditabbaṃ.

    . એવં પટિકમ્મં કત્વા ઇદાનિ ય્વાસ્સ અનુલોમપઞ્ચકે સકવાદિના નિગ્ગહો કતો, તસ્સ તમેવ છલવાદં નિસ્સાય દુક્કટભાવં દસ્સેન્તો ત્વઞ્ચે પન મઞ્ઞસીતિઆદિમાહ. તત્થ ત્વં ચે પન મઞ્ઞસીતિ યદિ ત્વં મઞ્ઞસિ. વત્તબ્બે ખોતિ ઇદં પચ્ચનીકે આમન્તાતિ પટિઞ્ઞં સન્ધાય વુત્તં . નો ચ વત્તબ્બેતિ ઇદં પન ન હેવાતિ અવજાનનં સન્ધાય વુત્તં. તેન તવ તત્થાતિ તેન કારણેન ત્વંયેવ તસ્મિં નુપલબ્ભતીતિ પક્ખે – ‘‘હેવં પટિજાનન્તન્તિ આમન્તા’’તિ એવં પટિજાનન્તો. હેવં નિગ્ગહેતબ્બેતિ પુન ન હેવાતિ અવજાનન્તો એવં નિગ્ગહેતબ્બો. અથ તં નિગ્ગણ્હામાતિ અથેવં નિગ્ગહારહં તં નિગ્ગણ્હામ. સુનિગ્ગહિતો ચ હોસીતિ સકેન મતેન નિગ્ગહિતત્તા સુનિગ્ગહિતો ચ ભવસિ.

    3. Evaṃ paṭikammaṃ katvā idāni yvāssa anulomapañcake sakavādinā niggaho kato, tassa tameva chalavādaṃ nissāya dukkaṭabhāvaṃ dassento tvañce pana maññasītiādimāha. Tattha tvaṃ ce pana maññasīti yadi tvaṃ maññasi. Vattabbe khoti idaṃ paccanīke āmantāti paṭiññaṃ sandhāya vuttaṃ . No ca vattabbeti idaṃ pana na hevāti avajānanaṃ sandhāya vuttaṃ. Tena tava tatthāti tena kāraṇena tvaṃyeva tasmiṃ nupalabbhatīti pakkhe – ‘‘hevaṃ paṭijānantanti āmantā’’ti evaṃ paṭijānanto. Hevaṃ niggahetabbeti puna na hevāti avajānanto evaṃ niggahetabbo. Atha taṃ niggaṇhāmāti athevaṃ niggahārahaṃ taṃ niggaṇhāma. Suniggahito ca hosīti sakena matena niggahitattā suniggahito ca bhavasi.

    એવમસ્સ નિગ્ગહેતબ્બભાવં દસ્સેત્વા ઇદાનિ તં નિગ્ગણ્હન્તો હઞ્ચીતિઆદિમાહ. તત્થ ઠપનાપાપનારોપના હેટ્ઠા વુત્તનયેનેવ વેદિતબ્બા. પરિયોસાને પન ઇદં તે મિચ્છાતિ ઇદં તવ વચનં મિચ્છા હોતીતિ અત્થો. ઇદં છલવાદેન ચતૂહિ આકારેહિ નિગ્ગહસ્સ કતત્તા નિગ્ગહચતુક્કં નામ.

    Evamassa niggahetabbabhāvaṃ dassetvā idāni taṃ niggaṇhanto hañcītiādimāha. Tattha ṭhapanāpāpanāropanā heṭṭhā vuttanayeneva veditabbā. Pariyosāne pana idaṃ te micchāti idaṃ tava vacanaṃ micchā hotīti attho. Idaṃ chalavādena catūhi ākārehi niggahassa katattā niggahacatukkaṃ nāma.

    . એવં નિગ્ગહં કત્વાપિ ઇદાનિ ‘‘યદિ અયં મયા તવ મતેન કતો નિગ્ગહો દુન્નિગ્ગહો, યો મમ તયા હેટ્ઠા અનુલોમપઞ્ચકે કતો નિગ્ગહો, સોપિ દુન્નિગ્ગહો’’તિ દસ્સેન્તો એસે ચે દુન્નિગ્ગહિતેતિઆદિમાહ. તત્થ એસે ચે દુન્નિગ્ગહિતેતિ એસો ચે તવ વાદો મયા દુન્નિગ્ગહિતો. અથ વા એસો ચે તવ મયા કતો નિગ્ગહો દુન્નિગ્ગહો. હેવમેવં તત્થ દક્ખાતિ તત્થાપિ તયા મમ હેટ્ઠા કતે નિગ્ગહે એવમેવં પસ્સ. ઇદાનિ ય્વાસ્સ હેટ્ઠા સકવાદિના નિગ્ગહો કતો, તં ‘‘વત્તબ્બે ખો’’તિઆદિવચનેન દસ્સેત્વા પુન તં નિગ્ગહં અનિગ્ગહભાવં ઉપનેન્તો નો ચ મયં તયાતિઆદિમાહ. તત્થ નો ચ મયં તયા તત્થ હેતાય પટિઞ્ઞાયાતિઆદીસુ અયમત્થો – યસ્મા સો તયા મમ કતો નિગ્ગહો દુન્નિગ્ગહો, તસ્મા મયં તયા તત્થ અનુલોમપઞ્ચકે આમન્તાતિ એતાય પટિઞ્ઞાય એવં પટિજાનન્તા પુન ન હેવાતિ પટિક્ખેપે કતેપિ ‘‘આજાનાહિ નિગ્ગહ’’ન્તિ એવં ન નિગ્ગહેતબ્બોયેવ. એવં અનિગ્ગહેતબ્બમ્પિ મં નિગ્ગણ્હાસિ, ઈદિસેન પન નિગ્ગહેન દુન્નિગ્ગહિતા મયં હોમ.

    4. Evaṃ niggahaṃ katvāpi idāni ‘‘yadi ayaṃ mayā tava matena kato niggaho dunniggaho, yo mama tayā heṭṭhā anulomapañcake kato niggaho, sopi dunniggaho’’ti dassento ese ce dunniggahitetiādimāha. Tattha ese ce dunniggahiteti eso ce tava vādo mayā dunniggahito. Atha vā eso ce tava mayā kato niggaho dunniggaho. Hevamevaṃ tattha dakkhāti tatthāpi tayā mama heṭṭhā kate niggahe evamevaṃ passa. Idāni yvāssa heṭṭhā sakavādinā niggaho kato, taṃ ‘‘vattabbe kho’’tiādivacanena dassetvā puna taṃ niggahaṃ aniggahabhāvaṃ upanento no ca mayaṃ tayātiādimāha. Tattha no ca mayaṃ tayā tattha hetāya paṭiññāyātiādīsu ayamattho – yasmā so tayā mama kato niggaho dunniggaho, tasmā mayaṃ tayā tattha anulomapañcake āmantāti etāya paṭiññāya evaṃ paṭijānantā puna na hevāti paṭikkhepe katepi ‘‘ājānāhi niggaha’’nti evaṃ na niggahetabboyeva. Evaṃ aniggahetabbampi maṃ niggaṇhāsi, īdisena pana niggahena dunniggahitā mayaṃ homa.

    ઇદાનિ યં નિગ્ગહં સન્ધાય ‘‘દુન્નિગ્ગહિતા ચ હોમા’’તિ અવોચ, તં દસ્સેતું હઞ્ચિ પુગ્ગલો…પે॰… ઇદં તે મિચ્છાતિઆહ. એવમિદં અનુલોમપટિલોમતો ચતૂહિ પાપનારોપનાહિ નિગ્ગહસ્સ ઉપનીતત્તા ઉપનયનચતુક્કં નામ હોતિ.

    Idāni yaṃ niggahaṃ sandhāya ‘‘dunniggahitā ca homā’’ti avoca, taṃ dassetuṃ hañci puggalo…pe… idaṃ te micchātiāha. Evamidaṃ anulomapaṭilomato catūhi pāpanāropanāhi niggahassa upanītattā upanayanacatukkaṃ nāma hoti.

    . ઇદાનિ ‘‘ન હેવં નિગ્ગહેતબ્બે’’તિઆદિકં નિગ્ગમનચતુક્કં નામ હોતિ. તત્થ ન હેવં નિગ્ગહેતબ્બેતિ યથાહં તયા નિગ્ગહિતો, ન હિ એવં નિગ્ગહેતબ્બો. એતસ્સ હિ નિગ્ગહસ્સ દુન્નિગ્ગહભાવો મયા સાધિતો. તેન હીતિ તેન કારણેન, યસ્મા એસ નિગ્ગહો દુન્નિગ્ગહો, તસ્મા યં મં નિગ્ગણ્હાસિ હઞ્ચિ પુગ્ગલો…પે॰… ઇદં તે મિચ્છાતિ, ઇદં નિગ્ગણ્હનં તવ મિચ્છાતિ અત્થો. તેન હિ યે કતે નિગ્ગહેતિ યેન કારણેન ઇદં મિચ્છા, તેન કારણેન યો તયા નિગ્ગહો કતો, સો દુક્કટો. યં મયા પટિકમ્મં કતં, તદેવ સુકતં. યાપિ ચેસા પટિકમ્મચતુક્કાદિવસેન કથામગ્ગસમ્પટિપાદના કતા, સાપિ સુકતા. એવમેતં પુગ્ગલો ઉપલબ્ભતીતિઆદિકસ્સ અનુલોમપઞ્ચકસ્સ નુપલબ્ભતીતિઆદિકાનં પટિકમ્મનિગ્ગહોપનયનનિગ્ગમનચતુક્કાનં વસેન અનુલોમપચ્ચનીકપઞ્ચકં નામ નિદ્દિટ્ઠન્તિ વેદિતબ્બં. એત્તાવતા સકવાદિનો પુબ્બપક્ખે સતિ પરવાદિનો વચનસામઞ્ઞમત્તેન છલવાદેન જયો હોતિ.

    5. Idāni ‘‘na hevaṃ niggahetabbe’’tiādikaṃ niggamanacatukkaṃ nāma hoti. Tattha na hevaṃ niggahetabbeti yathāhaṃ tayā niggahito, na hi evaṃ niggahetabbo. Etassa hi niggahassa dunniggahabhāvo mayā sādhito. Tena hīti tena kāraṇena, yasmā esa niggaho dunniggaho, tasmā yaṃ maṃ niggaṇhāsi hañci puggalo…pe… idaṃ te micchāti, idaṃ niggaṇhanaṃ tava micchāti attho. Tena hi ye kate niggaheti yena kāraṇena idaṃ micchā, tena kāraṇena yo tayā niggaho kato, so dukkaṭo. Yaṃ mayā paṭikammaṃ kataṃ, tadeva sukataṃ. Yāpi cesā paṭikammacatukkādivasena kathāmaggasampaṭipādanā katā, sāpi sukatā. Evametaṃ puggalo upalabbhatītiādikassa anulomapañcakassa nupalabbhatītiādikānaṃ paṭikammaniggahopanayananiggamanacatukkānaṃ vasena anulomapaccanīkapañcakaṃ nāma niddiṭṭhanti veditabbaṃ. Ettāvatā sakavādino pubbapakkhe sati paravādino vacanasāmaññamattena chalavādena jayo hoti.

    ૨. પચ્ચનીકાનુલોમવણ્ણના

    2. Paccanīkānulomavaṇṇanā

    . ઇદાનિ યથા પરવાદિનો પુબ્બપક્ખે સતિ સકવાદિનો ધમ્મેનેવ તથેન સુજયો હોતિ, તથા વાદુપ્પત્તિં દસ્સેતું પુગ્ગલો નુપલબ્ભતીતિ પચ્ચનીકાનુલોમપઞ્ચકં આરદ્ધં. તત્થ પચ્ચનીકે પુચ્છા પરવાદિસ્સ, રૂપાદિભેદં સચ્ચિકટ્ઠપરમત્થં સન્ધાય પટિઞ્ઞા સકવાદિસ્સ. સુદ્ધસમ્મુતિસચ્ચં વા પરમત્થમિસ્સકં વા સમ્મુતિસચ્ચં સન્ધાય યો સચ્ચિકટ્ઠોતિ પુન અનુયોગો પરવાદિસ્સ, સમ્મુતિવસેન નુપલબ્ભતીતિ નવત્તબ્બત્તા મિસ્સકવસેન વા અનુયોગસ્સ સંકિણ્ણત્તા ન હેવન્તિ પટિક્ખેપો સકવાદિસ્સ. પટિઞ્ઞાતં પટિક્ખિપતીતિ વચનસામઞ્ઞમત્તેન આજાનાહિ નિગ્ગહન્તિઆદિવચનં પરવાદિસ્સ. એવમયં પુગ્ગલો નુપલબ્ભતીતિ દુતિયવાદં નિસ્સાય દુતિયો નિગ્ગહો હોતીતિ વેદિતબ્બો. એવં તેન છલેન નિગ્ગહો આરોપિતો.

    6. Idāni yathā paravādino pubbapakkhe sati sakavādino dhammeneva tathena sujayo hoti, tathā vāduppattiṃ dassetuṃ puggalo nupalabbhatīti paccanīkānulomapañcakaṃ āraddhaṃ. Tattha paccanīke pucchā paravādissa, rūpādibhedaṃ saccikaṭṭhaparamatthaṃ sandhāya paṭiññā sakavādissa. Suddhasammutisaccaṃ vā paramatthamissakaṃ vā sammutisaccaṃ sandhāya yo saccikaṭṭhoti puna anuyogo paravādissa, sammutivasena nupalabbhatīti navattabbattā missakavasena vā anuyogassa saṃkiṇṇattā na hevanti paṭikkhepo sakavādissa. Paṭiññātaṃ paṭikkhipatīti vacanasāmaññamattena ājānāhi niggahantiādivacanaṃ paravādissa. Evamayaṃ puggalo nupalabbhatīti dutiyavādaṃ nissāya dutiyo niggaho hotīti veditabbo. Evaṃ tena chalena niggaho āropito.

    ૭-૧૦. ઇદાનિ ધમ્મેન સમેન અત્તનો વાદે જયં દસ્સેતું અનુલોમનયે પુચ્છા સકવાદિસ્સ, અત્તનો લદ્ધિં નિસ્સાય પટિઞ્ઞા પરવાદિસ્સ. લદ્ધિયા ઓકાસં અદત્વા પરમત્થવસેન પુન અનુયોગો સકવાદિસ્સ, પરમત્થવસેન પુગ્ગલસ્સ અભાવતો પટિક્ખેપો પરવાદિસ્સ. તતો પરં ધમ્મેન સમેન અત્તનો જયદસ્સનત્થં આજાનાહિ પટિકમ્મન્તિઆદિ સબ્બં સકવાદીવચનમેવ હોતિ. તત્થ સબ્બેસં પટિકમ્મનિગ્ગહોપનયનનિગ્ગમનચતુક્કાનં હેટ્ઠા વુત્તનયેનેવ અત્થો વેદિતબ્બો. એવમિદં પુગ્ગલો નુપલબ્ભતીતિઆદિકસ્સ પચ્ચનીકપઞ્ચકસ્સ ઉપલબ્ભતીતિઆદીનં પટિકમ્મનિગ્ગહોપનયનનિગ્ગમનચતુક્કાનઞ્ચ વસેન પચ્ચનીકાનુલોમપઞ્ચકં નામ નિદ્દિટ્ઠં હોતિ. એવમેતાનિ પઠમસચ્ચિકટ્ઠે દ્વે પઞ્ચકાનિ નિદ્દિટ્ઠાનિ. તત્થ પુરિમપઞ્ચકે પરવાદિસ્સ સકવાદિના કતો નિગ્ગહો સુનિગ્ગહો. સકવાદિસ્સ પન પરવાદિના છલવાદં નિસ્સાય પટિકમ્મં કત્વા અત્તના સાધિતો જયો દુજ્જયો. દુતિયપઞ્ચકે સકવાદિસ્સ પરવાદિના કતો નિગ્ગહો દુન્નિગ્ગહો. પરવાદિસ્સ પન સકવાદિના ધમ્મવાદં નિસ્સાય પટિકમ્મં કત્વા અત્તના સાધિતો જયો સુજયોતિ પઠમસચ્ચિકટ્ઠો. તત્થેતં વુચ્ચતિ –

    7-10. Idāni dhammena samena attano vāde jayaṃ dassetuṃ anulomanaye pucchā sakavādissa, attano laddhiṃ nissāya paṭiññā paravādissa. Laddhiyā okāsaṃ adatvā paramatthavasena puna anuyogo sakavādissa, paramatthavasena puggalassa abhāvato paṭikkhepo paravādissa. Tato paraṃ dhammena samena attano jayadassanatthaṃ ājānāhi paṭikammantiādi sabbaṃ sakavādīvacanameva hoti. Tattha sabbesaṃ paṭikammaniggahopanayananiggamanacatukkānaṃ heṭṭhā vuttanayeneva attho veditabbo. Evamidaṃ puggalo nupalabbhatītiādikassa paccanīkapañcakassa upalabbhatītiādīnaṃ paṭikammaniggahopanayananiggamanacatukkānañca vasena paccanīkānulomapañcakaṃ nāma niddiṭṭhaṃ hoti. Evametāni paṭhamasaccikaṭṭhe dve pañcakāni niddiṭṭhāni. Tattha purimapañcake paravādissa sakavādinā kato niggaho suniggaho. Sakavādissa pana paravādinā chalavādaṃ nissāya paṭikammaṃ katvā attanā sādhito jayo dujjayo. Dutiyapañcake sakavādissa paravādinā kato niggaho dunniggaho. Paravādissa pana sakavādinā dhammavādaṃ nissāya paṭikammaṃ katvā attanā sādhito jayo sujayoti paṭhamasaccikaṭṭho. Tatthetaṃ vuccati –

    ‘‘નિગ્ગહો પરવાદિસ્સ, સુદ્ધો પઠમપઞ્ચકે;

    ‘‘Niggaho paravādissa, suddho paṭhamapañcake;

    અસુદ્ધો પન તસ્સેવ, પટિકમ્મજયો તહિં.

    Asuddho pana tasseva, paṭikammajayo tahiṃ.

    ‘‘નિગ્ગહો સકવાદિસ્સ, અસુદ્ધો દુતિયપઞ્ચકે;

    ‘‘Niggaho sakavādissa, asuddho dutiyapañcake;

    વિસુદ્ધો પન તસ્સેવ, પટિકમ્મજયો તહિં.

    Visuddho pana tasseva, paṭikammajayo tahiṃ.

    ‘‘તસ્મા દ્વીસુપિ ઠાનેસુ, જયોવ સકવાદિનો;

    ‘‘Tasmā dvīsupi ṭhānesu, jayova sakavādino;

    ધમ્મેન હિ જયો નામ, અધમ્મેન કુતો જયો.

    Dhammena hi jayo nāma, adhammena kuto jayo.

    ‘‘સચ્ચિકટ્ઠે યથા ચેત્થ, પઞ્ચકદ્વયમણ્ડિતે;

    ‘‘Saccikaṭṭhe yathā cettha, pañcakadvayamaṇḍite;

    ધમ્માધમ્મવસેનેવ, વુત્તો જયપરાજયો.

    Dhammādhammavaseneva, vutto jayaparājayo.

    ‘‘ઇતો પરેસુ સબ્બેસુ, સચ્ચિકટ્ઠેસુ પણ્ડિતો;

    ‘‘Ito paresu sabbesu, saccikaṭṭhesu paṇḍito;

    એવમેવ વિભાવેય્ય, ઉભો જયપરાજયે’’તિ.

    Evameva vibhāveyya, ubho jayaparājaye’’ti.

    ૨. ઓકાસસચ્ચિકટ્ઠો

    2. Okāsasaccikaṭṭho

    ૧. અનુલોમપચ્ચનીકવણ્ણના

    1. Anulomapaccanīkavaṇṇanā

    ૧૧. એવં સુદ્ધિકસચ્ચિકટ્ઠં વિત્થારેત્વા ઇદાનિ તમેવ અપરેહિ ઓકાસાદીહિ નયેહિ વિત્થારેતું પુન પુગ્ગલો ઉપલબ્ભતીતિઆદિ આરદ્ધં. તત્થ પુચ્છા સકવાદિસ્સ, પટિઞ્ઞા પરવાદિસ્સ. પુન સબ્બત્થાતિ સરીરં સન્ધાય અનુયોગો સકવાદિસ્સ, રૂપસ્મિં અત્તાનં સમનુપસ્સનાદોસઞ્ચ ‘અઞ્ઞં જીવં અઞ્ઞં સરીર’ન્તિ આપજ્જનદોસઞ્ચ દિસ્વા પટિક્ખેપો પરવાદિસ્સ. સેસમેત્થ અનુલોમપચ્ચનીકપઞ્ચકે હેટ્ઠા વુત્તનયેનેવ વેદિતબ્બં. પાઠો પન સઙ્ખિત્તો . તત્થ યસ્મા સરીરં સન્ધાય ‘‘સબ્બત્થ ન ઉપલબ્ભતી’’તિ વુત્તે સરીરતો બહિ ઉપલબ્ભતીતિ આપજ્જતિ. તસ્મા પચ્ચનીકે પટિક્ખેપો સકવાદિસ્સ, પઠમં અનુજાનિત્વા પચ્છા અવજાનાતીતિ છલવાદસ્સ વસેન પટિકમ્મં પરવાદિસ્સ. સેસં પાકટમેવ.

    11. Evaṃ suddhikasaccikaṭṭhaṃ vitthāretvā idāni tameva aparehi okāsādīhi nayehi vitthāretuṃ puna puggalo upalabbhatītiādi āraddhaṃ. Tattha pucchā sakavādissa, paṭiññā paravādissa. Puna sabbatthāti sarīraṃ sandhāya anuyogo sakavādissa, rūpasmiṃ attānaṃ samanupassanādosañca ‘aññaṃ jīvaṃ aññaṃ sarīra’nti āpajjanadosañca disvā paṭikkhepo paravādissa. Sesamettha anulomapaccanīkapañcake heṭṭhā vuttanayeneva veditabbaṃ. Pāṭho pana saṅkhitto . Tattha yasmā sarīraṃ sandhāya ‘‘sabbattha na upalabbhatī’’ti vutte sarīrato bahi upalabbhatīti āpajjati. Tasmā paccanīke paṭikkhepo sakavādissa, paṭhamaṃ anujānitvā pacchā avajānātīti chalavādassa vasena paṭikammaṃ paravādissa. Sesaṃ pākaṭameva.

    ૩. કાલસચ્ચિકટ્ઠો

    3. Kālasaccikaṭṭho

    ૧. અનુલોમપચ્ચનીકવણ્ણના

    1. Anulomapaccanīkavaṇṇanā

    ૧૨. દુતિયનયે સબ્બદાતિ પુરિમપચ્છિમજાતિકાલઞ્ચ ધરમાનપરિનિબ્બુતકાલઞ્ચ સન્ધાય અનુયોગો સકવાદિસ્સ, સ્વેવ ખત્તિયો સો બ્રાહ્મણોતિઆદીનં આપત્તિદોસઞ્ચ ધરમાનપરિનિબ્બુતાનં વિસેસાભાવદોસઞ્ચ દિસ્વા પટિક્ખેપો પરવાદિસ્સ. સેસં પઠમનયે વુત્તસદિસમેવ.

    12. Dutiyanaye sabbadāti purimapacchimajātikālañca dharamānaparinibbutakālañca sandhāya anuyogo sakavādissa, sveva khattiyo so brāhmaṇotiādīnaṃ āpattidosañca dharamānaparinibbutānaṃ visesābhāvadosañca disvā paṭikkhepo paravādissa. Sesaṃ paṭhamanaye vuttasadisameva.

    ૪. અવયવસચ્ચિકટ્ઠો

    4. Avayavasaccikaṭṭho

    ૧. અનુલોમપચ્ચનીકવણ્ણના

    1. Anulomapaccanīkavaṇṇanā

    ૧૩. તતિયનયે સબ્બેસૂતિ ખન્ધાયતનાદીનિ સન્ધાય અનુયોગો સકવાદિસ્સ, રૂપસ્મિં અત્તા, ચક્ખુસ્મિં અત્તાતિઆદિદોસભયેન પટિક્ખેપો પરવાદિસ્સ. સેસં તાદિસમેવાતિ.

    13. Tatiyanaye sabbesūti khandhāyatanādīni sandhāya anuyogo sakavādissa, rūpasmiṃ attā, cakkhusmiṃ attātiādidosabhayena paṭikkhepo paravādissa. Sesaṃ tādisamevāti.

    ઓકાસદિસચ્ચિકટ્ઠાદિ

    Okāsadisaccikaṭṭhādi

    ૨. પચ્ચનીકાનુલોમવણ્ણના

    2. Paccanīkānulomavaṇṇanā

    ૧૪. એવમેતાનિ તીણિ અનુલોમપચ્ચનીકપઞ્ચકે અનુલોમમત્તવસેનેવ તાવ પટિપાટિયા ભાજેત્વા પુન પચ્ચનીકાનુલોમપઞ્ચકે પચ્ચનીકમત્તવસેનેવ ભાજેતું પુગ્ગલો નુપલબ્ભતીતિઆદિ આરદ્ધં. તત્થ અનુલોમપઞ્ચકસ્સ પાળિયં સઙ્ખિપિત્વા આગતે પચ્ચનીકે વુત્તનયેનેવ પચ્ચનીકસ્સ ચ પાળિયં સઙ્ખિપિત્વા આગતે અનુલોમે વુત્તનયેનેવ અત્થો વેદિતબ્બો. એત્તાવતા સુદ્ધિકસ્સ ચેવ ઇમેસઞ્ચ તિણ્ણન્તિ ચતુન્નં સચ્ચિકટ્ઠાનં એકેકસ્મિં સચ્ચિકટ્ઠે અનુલોમપચ્ચનીકસ્સ પચ્ચનીકાનુલોમસ્સ ચાતિ દ્વિન્નં દ્વિન્નં પચ્ચનીકાનં વસેન અયં અટ્ઠમુખા નામ વાદયુત્તિ નિદ્દિટ્ઠા હોતીતિ વેદિતબ્બા. યા એકેકસ્મિં મુખે એકેકસ્સ નિગ્ગહસ્સ વસેન અટ્ઠકનિગ્ગહોતિ પાળિયં લિખિયતિ. તત્થેતં વુચ્ચતિ –

    14. Evametāni tīṇi anulomapaccanīkapañcake anulomamattavaseneva tāva paṭipāṭiyā bhājetvā puna paccanīkānulomapañcake paccanīkamattavaseneva bhājetuṃ puggalo nupalabbhatītiādi āraddhaṃ. Tattha anulomapañcakassa pāḷiyaṃ saṅkhipitvā āgate paccanīke vuttanayeneva paccanīkassa ca pāḷiyaṃ saṅkhipitvā āgate anulome vuttanayeneva attho veditabbo. Ettāvatā suddhikassa ceva imesañca tiṇṇanti catunnaṃ saccikaṭṭhānaṃ ekekasmiṃ saccikaṭṭhe anulomapaccanīkassa paccanīkānulomassa cāti dvinnaṃ dvinnaṃ paccanīkānaṃ vasena ayaṃ aṭṭhamukhā nāma vādayutti niddiṭṭhā hotīti veditabbā. Yā ekekasmiṃ mukhe ekekassa niggahassa vasena aṭṭhakaniggahoti pāḷiyaṃ likhiyati. Tatthetaṃ vuccati –

    ‘‘એવં ચતુબ્બિધે પઞ્હે, પઞ્ચકદ્વયભેદતો;

    ‘‘Evaṃ catubbidhe pañhe, pañcakadvayabhedato;

    એસા અટ્ઠમુખા નામ, વાદયુત્તિ પકાસિતા.

    Esā aṭṭhamukhā nāma, vādayutti pakāsitā.

    ‘‘અટ્ઠેવ નિગ્ગહા તત્થ, ચત્તારો તેસુ ધમ્મિકા;

    ‘‘Aṭṭheva niggahā tattha, cattāro tesu dhammikā;

    અધમ્મિકા ચ ચત્તારો, સબ્બત્થ સકવાદિનો;

    Adhammikā ca cattāro, sabbattha sakavādino;

    જયો પરાજયો ચેવ, સબ્બત્થ પરવાદિનો’’તિ.

    Jayo parājayo ceva, sabbattha paravādino’’ti.

    સચ્ચિકટ્ઠવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

    Saccikaṭṭhavaṇṇanā niṭṭhitā.

    ૫. સુદ્ધિકસંસન્દનવણ્ણના

    5. Suddhikasaṃsandanavaṇṇanā

    ૧૭-૨૭. ઇદાનિ રૂપાદીહિ સદ્ધિં સચ્ચિકટ્ઠસંસન્દનં હોતિ. તત્થ રૂપઞ્ચાતિ યથા રૂપં પરમત્થતો ઉપલબ્ભતિ, કિં તે પુગ્ગલોપિ તથેવ ઉપલબ્ભતીતિ સન્ધાય પુચ્છા સકવાદિસ્સ, અત્થિ પુગ્ગલોતિ વચનમત્તં ગહેત્વા પટિઞ્ઞા પરવાદિસ્સ. યદિ તે રૂપં વિય પરમત્થતો પુગ્ગલો અત્થિ, રૂપતો વેદનાદીનં વિય પુગ્ગલસ્સાપિ અઞ્ઞત્તં આપજ્જતીતિ અનુયોગો સકવાદિસ્સ, સમયસુત્તવિરોધં દિસ્વા પટિક્ખેપો પરવાદિસ્સ. સેસં અત્થતો પાકટમેવ. ધમ્મતો પનેત્થ સત્તપઞ્ઞાસભેદસ્સ સચ્ચિકટ્ઠપરમત્થસ્સ વસેન સકવાદીપક્ખમૂલકે અનુલોમપચ્ચનીકે સત્તપઞ્ઞાસ અનુલોમપઞ્ચકાનિ દસ્સિતાનિ. પટિકમ્મચતુક્કાદીનિ સઙ્ખિત્તાનિ. પરવાદીપક્ખમૂલકેપિ પચ્ચનીકાનુલોમે સત્તપઞ્ઞાસ પટિલોમપઞ્ચકાનિ દસ્સિતાનિ. પટિકમ્મચતુક્કાદીનિ સઙ્ખિત્તાનિ. તત્થ ‘‘વુત્તં ભગવતા’’તિ વચનમત્તેન પુગ્ગલસ્સ અત્થિતં રૂપસ્સ ચ સચ્ચિકટ્ઠપરમત્થવસેન ઉપલબ્ભનીયતં દસ્સેત્વા ઉભિન્નં અઞ્ઞત્તં પટિજાનાપનત્થં વુત્તં ભગવતાતિ અનુયોગો પરવાદિસ્સ, સમ્મુતિપરમત્થાનં એકત્તનાનત્તપઞ્હસ્સ ઠપનીયત્તા પટિક્ખેપો સકવાદિસ્સ. સેસમિધાપિ અત્થતો પાકટમેવાતિ.

    17-27. Idāni rūpādīhi saddhiṃ saccikaṭṭhasaṃsandanaṃ hoti. Tattha rūpañcāti yathā rūpaṃ paramatthato upalabbhati, kiṃ te puggalopi tatheva upalabbhatīti sandhāya pucchā sakavādissa, atthi puggaloti vacanamattaṃ gahetvā paṭiññā paravādissa. Yadi te rūpaṃ viya paramatthato puggalo atthi, rūpato vedanādīnaṃ viya puggalassāpi aññattaṃ āpajjatīti anuyogo sakavādissa, samayasuttavirodhaṃ disvā paṭikkhepo paravādissa. Sesaṃ atthato pākaṭameva. Dhammato panettha sattapaññāsabhedassa saccikaṭṭhaparamatthassa vasena sakavādīpakkhamūlake anulomapaccanīke sattapaññāsa anulomapañcakāni dassitāni. Paṭikammacatukkādīni saṅkhittāni. Paravādīpakkhamūlakepi paccanīkānulome sattapaññāsa paṭilomapañcakāni dassitāni. Paṭikammacatukkādīni saṅkhittāni. Tattha ‘‘vuttaṃ bhagavatā’’ti vacanamattena puggalassa atthitaṃ rūpassa ca saccikaṭṭhaparamatthavasena upalabbhanīyataṃ dassetvā ubhinnaṃ aññattaṃ paṭijānāpanatthaṃ vuttaṃ bhagavatāti anuyogo paravādissa, sammutiparamatthānaṃ ekattanānattapañhassa ṭhapanīyattā paṭikkhepo sakavādissa. Sesamidhāpi atthato pākaṭamevāti.

    સુદ્ધિકસંસન્દનવણ્ણના.

    Suddhikasaṃsandanavaṇṇanā.

    ૬. ઓપમ્મસંસન્દનવણ્ણના

    6. Opammasaṃsandanavaṇṇanā

    ૨૮-૩૬. ઇદાનિ રૂપાદીહેવ સદ્ધિં ઓપમ્મવસેન સચ્ચિકટ્ઠસંસન્દનં હોતિ. તત્થ રૂપવેદનાનં ઉપલદ્ધિસામઞ્ઞેન અઞ્ઞત્તપુચ્છા ચ પુગ્ગલરૂપાનં ઉપલદ્ધિસામઞ્ઞપુચ્છા ચાતિ પુચ્છાદ્વયમ્પિ સકવાદિસ્સ, ઉભોપિ પટિઞ્ઞા પરવાદિસ્સ. પરવાદિના અનુઞ્ઞાતેન ઉપલદ્ધિસામઞ્ઞેન રૂપવેદનાનં વિય રૂપપુગ્ગલાનં અઞ્ઞત્તાનુયોગો સકવાદિસ્સ, પટિક્ખેપો ઇતરસ્સ. સેસમિધાપિ અત્થતો પાકટમેવ. ધમ્મતો પનેત્થ રૂપમૂલકાદીનં ચક્કાનઞ્ચ વસેન સકવાદીપક્ખે વીસાધિકાનિ નવ નિગ્ગહપઞ્ચકસતાનિ દસ્સિતાનિ. કથં? ખન્ધેસુ તાવ રૂપમૂલકે ચક્કે ચત્તારિ, તથા વેદનાદિમૂલકેસૂતિ વીસતિ. આયતનેસુ ચક્ખાયતનમૂલકે ચક્કે એકાદસ, તથા સેસેસૂતિ દ્વત્તિંસસતં. ધાતૂસુ ચક્ખુધાતુમૂલકે ચક્કે સત્તરસ, તથા સેસેસૂતિ છાધિકાનિ તીણિ સતાનિ. ઇન્દ્રિયેસુ ચક્ખુન્દ્રિયમૂલકે ચક્કે એકવીસતિ, તથા સેસેસૂતિ દ્વાસટ્ઠાધિકાનિ ચત્તારિ સતાનિ. એવં સબ્બાનિપિ વીસાધિકાનિ નવ નિગ્ગહપઞ્ચકસતાનિ હોન્તિ.

    28-36. Idāni rūpādīheva saddhiṃ opammavasena saccikaṭṭhasaṃsandanaṃ hoti. Tattha rūpavedanānaṃ upaladdhisāmaññena aññattapucchā ca puggalarūpānaṃ upaladdhisāmaññapucchā cāti pucchādvayampi sakavādissa, ubhopi paṭiññā paravādissa. Paravādinā anuññātena upaladdhisāmaññena rūpavedanānaṃ viya rūpapuggalānaṃ aññattānuyogo sakavādissa, paṭikkhepo itarassa. Sesamidhāpi atthato pākaṭameva. Dhammato panettha rūpamūlakādīnaṃ cakkānañca vasena sakavādīpakkhe vīsādhikāni nava niggahapañcakasatāni dassitāni. Kathaṃ? Khandhesu tāva rūpamūlake cakke cattāri, tathā vedanādimūlakesūti vīsati. Āyatanesu cakkhāyatanamūlake cakke ekādasa, tathā sesesūti dvattiṃsasataṃ. Dhātūsu cakkhudhātumūlake cakke sattarasa, tathā sesesūti chādhikāni tīṇi satāni. Indriyesu cakkhundriyamūlake cakke ekavīsati, tathā sesesūti dvāsaṭṭhādhikāni cattāri satāni. Evaṃ sabbānipi vīsādhikāni nava niggahapañcakasatāni honti.

    ૩૭-૪૫. પરવાદીપક્ખેપિ રૂપં ઉપલબ્ભતીતિ અનુલોમવસેનેવ રૂપવેદનાદીનં અઞ્ઞત્તપટિઞ્ઞં કારેત્વા પુન અત્થિ પુગ્ગલોતિ સુત્તં નિસ્સાય છલવસેન પુગ્ગલસ્સ રૂપાદીહિ ઉપલદ્ધિસામઞ્ઞં આરોપેત્વા અઞ્ઞત્તાનુયોગો કતો. સેસમિધાપિ અત્થતો ઉત્તાનમેવ. ધમ્મતોપિ સકવાદીપક્ખે વુત્તનયેન વીસાધિકાનિ નવ પટિકમ્મપઞ્ચકસતાનિ દસ્સિતાનિ.

    37-45. Paravādīpakkhepi rūpaṃ upalabbhatīti anulomavaseneva rūpavedanādīnaṃ aññattapaṭiññaṃ kāretvā puna atthi puggaloti suttaṃ nissāya chalavasena puggalassa rūpādīhi upaladdhisāmaññaṃ āropetvā aññattānuyogo kato. Sesamidhāpi atthato uttānameva. Dhammatopi sakavādīpakkhe vuttanayena vīsādhikāni nava paṭikammapañcakasatāni dassitāni.

    રૂપાદીહિ સદ્ધિં ઓપમ્મવસેન સચ્ચિકટ્ઠસંસન્દનં.

    Rūpādīhi saddhiṃ opammavasena saccikaṭṭhasaṃsandanaṃ.

    ૭. ચતુક્કનયસંસન્દનવણ્ણના

    7. Catukkanayasaṃsandanavaṇṇanā

    ૪૬-૫૨. ઇદાનિ યં સચ્ચિકટ્ઠપરમત્થેન ઉપલબ્ભતિ, તેન યસ્મા રૂપાદીસુ સત્તપઞ્ઞાસાય સચ્ચિકટ્ઠપરમત્થેસુ અઞ્ઞતરેન ભવિતબ્બં; રૂપાદિનિસ્સિતેન વા, અઞ્ઞત્ર વા રૂપાદીહિ, રૂપાદીનં વા નિસ્સયેન, તસ્મા ઇમિના ચતુક્કનયેન સચ્ચિકટ્ઠસંસન્દનં આરદ્ધં. તત્થ રૂપં પુગ્ગલોતિ અનુયોગો સકવાદિસ્સ, ઉચ્છેદદિટ્ઠિભયેન ન હેવાતિ પટિક્ખેપો પરવાદિસ્સ, નિગ્ગહારોપનં સકવાદિસ્સ. કિં પનેતં યુત્તં, નનુ રૂપં વેદનાતિ વુત્તમ્પિ પટિક્ખિપિતબ્બમેવાતિ? આમ પટિક્ખિપિતબ્બં. તં પન રૂપતો વેદનાય અઞ્ઞસભાવસબ્ભાવતો, ન અઞ્ઞત્તાભાવતો. અયઞ્ચ રૂપાદીસુ એકધમ્મતોપિ પુગ્ગલસ્સ અઞ્ઞત્તં ન ઇચ્છતિ, તસ્મા યુત્તં. અયઞ્ચ અનુયોગો રૂપં પુગ્ગલો…પે॰… અઞ્ઞાતાવિન્દ્રિયં પુગ્ગલોતિ સકલં પરમત્થસચ્ચં સન્ધાય આરદ્ધો. સકલં પન પચ્ચત્તલક્ખણવસેન એકતો વત્તું ન સક્કાતિ તન્તિવસેન અનુયોગલક્ખણમત્તમેતં ઠપિતં. તેન વિઞ્ઞૂ અત્થં વિભાવેન્તિ. વાદકામેન પન ઇમં લક્ખણં ગહેત્વા યથા યથા પરવાદિસ્સ ઓકાસો ન હોતિ, તથા તથા વત્તબ્બં. ઇતિ તન્તિવસેન અનુયોગલક્ખણસ્સ ઠપિતત્તાપિ યુત્તમેવ. ઇમિના નયેન સબ્બાનુયોગેસુ અત્થો વેદિતબ્બો.

    46-52. Idāni yaṃ saccikaṭṭhaparamatthena upalabbhati, tena yasmā rūpādīsu sattapaññāsāya saccikaṭṭhaparamatthesu aññatarena bhavitabbaṃ; rūpādinissitena vā, aññatra vā rūpādīhi, rūpādīnaṃ vā nissayena, tasmā iminā catukkanayena saccikaṭṭhasaṃsandanaṃ āraddhaṃ. Tattha rūpaṃ puggaloti anuyogo sakavādissa, ucchedadiṭṭhibhayena na hevāti paṭikkhepo paravādissa, niggahāropanaṃ sakavādissa. Kiṃ panetaṃ yuttaṃ, nanu rūpaṃ vedanāti vuttampi paṭikkhipitabbamevāti? Āma paṭikkhipitabbaṃ. Taṃ pana rūpato vedanāya aññasabhāvasabbhāvato, na aññattābhāvato. Ayañca rūpādīsu ekadhammatopi puggalassa aññattaṃ na icchati, tasmā yuttaṃ. Ayañca anuyogo rūpaṃ puggalo…pe… aññātāvindriyaṃ puggaloti sakalaṃ paramatthasaccaṃ sandhāya āraddho. Sakalaṃ pana paccattalakkhaṇavasena ekato vattuṃ na sakkāti tantivasena anuyogalakkhaṇamattametaṃ ṭhapitaṃ. Tena viññū atthaṃ vibhāventi. Vādakāmena pana imaṃ lakkhaṇaṃ gahetvā yathā yathā paravādissa okāso na hoti, tathā tathā vattabbaṃ. Iti tantivasena anuyogalakkhaṇassa ṭhapitattāpi yuttameva. Iminā nayena sabbānuyogesu attho veditabbo.

    અયં પન વિસેસો – રૂપસ્મિં પુગ્ગલોતિઆદીસુ યથા એકં મહાભૂતં નિસ્સાય તયો મહાભૂતા, વત્થુરૂપં નિસ્સાય વિઞ્ઞાણં રૂપસ્મિન્તિ વત્તું વટ્ટતિ, કિં તે એવં રૂપસ્મિં પુગ્ગલો? યથા ચ સભાગવિનિબ્ભોગતો વેદનાદયો સબ્બધમ્મા, અરૂપા વા પન ચત્તારો ખન્ધા, નિબ્બાનમેવ વા ‘‘અઞ્ઞત્ર રૂપા’’તિ વત્તું વટ્ટતિ, કિં તે એવં પુગ્ગલો? યથા ચ ચિત્તસમુટ્ઠાનાનં રૂપાનં નિસ્સયવસેન ‘‘વેદનાય રૂપં…પે॰… વિઞ્ઞાણસ્મિં રૂપ’’ન્તિ વત્તું વટ્ટતિ, કિં તે એવં પુગ્ગલોતિ? સબ્બાનુયોગેસુ પન ઉચ્છેદદિટ્ઠિભયેન ચેવ સમયવિરોધેન ચ પટિક્ખેપો પરવાદિસ્સ. સેસમેત્થ અત્થતો પાકટમેવ. ધમ્મતો પનેત્થ સત્તપઞ્ઞાસાય સચ્ચિકટ્ઠેસુ એકેકસ્મિં ચત્તારિ ચત્તારિ કત્વા નિગ્ગહવસેન અટ્ઠવીસાધિકાનિ દ્વે પઞ્ચકસતાનિ દસ્સિતાનિ. પરવાદીપક્ખેપિ પટિકમ્મવસેન તત્તકાનેવ. યા પનેત્થ અત્થિ પુગ્ગલોતિ વુત્તે સકવાદિસ્સ પટિઞ્ઞા, સા સુત્તે આગતેન સમ્મુતિવસેન. યો રૂપં પુગ્ગલોતિઆદીસુ પટિક્ખેપો, સો સક્કાયદિટ્ઠિપઞ્હસ્સ ઠપનીયત્તા. પરવાદિસ્સ પટિકમ્મં છલવસેનેવાતિ.

    Ayaṃ pana viseso – rūpasmiṃ puggalotiādīsu yathā ekaṃ mahābhūtaṃ nissāya tayo mahābhūtā, vatthurūpaṃ nissāya viññāṇaṃ rūpasminti vattuṃ vaṭṭati, kiṃ te evaṃ rūpasmiṃ puggalo? Yathā ca sabhāgavinibbhogato vedanādayo sabbadhammā, arūpā vā pana cattāro khandhā, nibbānameva vā ‘‘aññatra rūpā’’ti vattuṃ vaṭṭati, kiṃ te evaṃ puggalo? Yathā ca cittasamuṭṭhānānaṃ rūpānaṃ nissayavasena ‘‘vedanāya rūpaṃ…pe… viññāṇasmiṃ rūpa’’nti vattuṃ vaṭṭati, kiṃ te evaṃ puggaloti? Sabbānuyogesu pana ucchedadiṭṭhibhayena ceva samayavirodhena ca paṭikkhepo paravādissa. Sesamettha atthato pākaṭameva. Dhammato panettha sattapaññāsāya saccikaṭṭhesu ekekasmiṃ cattāri cattāri katvā niggahavasena aṭṭhavīsādhikāni dve pañcakasatāni dassitāni. Paravādīpakkhepi paṭikammavasena tattakāneva. Yā panettha atthi puggaloti vutte sakavādissa paṭiññā, sā sutte āgatena sammutivasena. Yo rūpaṃ puggalotiādīsu paṭikkhepo, so sakkāyadiṭṭhipañhassa ṭhapanīyattā. Paravādissa paṭikammaṃ chalavasenevāti.

    ચતુક્કનયસંસન્દનં.

    Catukkanayasaṃsandanaṃ.

    નિટ્ઠિતા ચ સંસન્દનકથા.

    Niṭṭhitā ca saṃsandanakathā.

    ૮. લક્ખણયુત્તિવણ્ણના

    8. Lakkhaṇayuttivaṇṇanā

    ૫૩. ઇદાનિ લક્ખણયુત્તિ નામ હોતિ. તત્થ યસ્મા ઠપેત્વા નિબ્બાનં સેસો સચ્ચિકટ્ઠપરમત્થો પચ્ચયપટિબદ્ધતાય સપ્પચ્ચયો, પચ્ચયેહિ સમાગમ્મ કતત્તા સઙ્ખતો, ઉપ્પજ્જિત્વા નિરુજ્ઝનતો સદા અભાવતો અસસ્સતો, ઉપ્પત્તિકારણસઙ્ખાતસ્સ નિમિત્તસ્સ અત્થિતાય સનિમિત્તો, નિબ્બાનં વુત્તપ્પકારાભાવતો અપ્પચ્ચયં અસઙ્ખતં સસ્સતં અનિમિત્તન્તિ ઇદં સચ્ચિકટ્ઠસ્સ લક્ખણં. તસ્મા યદિ પુગ્ગલોપિ સચ્ચિકટ્ઠપરમત્થોવ તસ્સાપિ ઇમિના લક્ખણેન ભવિતબ્બન્તિ સન્ધાય પુગ્ગલો સપ્પચ્ચયોતિઆદયો અટ્ઠપિ અનુયોગા સકવાદિસ્સ , પટિક્ખેપો પરવાદિસ્સ. આજાનાહિ નિગ્ગહન્તિઆદિ પનેત્થ સઙ્ખિત્તં. એવમેતાનિ સકવાદીપક્ખે અનુલોમપચ્ચનીકે અનુલોમમત્તવસેન અટ્ઠ પઞ્ચકાનિ વેદિતબ્બાનિ.

    53. Idāni lakkhaṇayutti nāma hoti. Tattha yasmā ṭhapetvā nibbānaṃ seso saccikaṭṭhaparamattho paccayapaṭibaddhatāya sappaccayo, paccayehi samāgamma katattā saṅkhato, uppajjitvā nirujjhanato sadā abhāvato asassato, uppattikāraṇasaṅkhātassa nimittassa atthitāya sanimitto, nibbānaṃ vuttappakārābhāvato appaccayaṃ asaṅkhataṃ sassataṃ animittanti idaṃ saccikaṭṭhassa lakkhaṇaṃ. Tasmā yadi puggalopi saccikaṭṭhaparamatthova tassāpi iminā lakkhaṇena bhavitabbanti sandhāya puggalo sappaccayotiādayo aṭṭhapi anuyogā sakavādissa , paṭikkhepo paravādissa. Ājānāhi niggahantiādi panettha saṅkhittaṃ. Evametāni sakavādīpakkhe anulomapaccanīke anulomamattavasena aṭṭha pañcakāni veditabbāni.

    ૫૪. પરવાદીપક્ખેપિ પચ્ચનીકાનુલોમે પચ્ચનીકમત્તવસેન અટ્ઠેવ. તત્થ યસ્મા પરવાદિના સુત્તવસેન સમ્મુતિસચ્ચં સાધિતં, સમ્મુતિયા ચ સપ્પચ્ચયાદિભાવો નત્થિ, તસ્મા યાથાવતો ચ પટિક્ખેપો સકવાદિસ્સ. છલવસેન પન વત્તબ્બં ‘‘આજાનાહિ પટિકમ્મ’’ન્તિઆદિ સબ્બં ઇધાપિ સઙ્ખિત્તમેવ.

    54. Paravādīpakkhepi paccanīkānulome paccanīkamattavasena aṭṭheva. Tattha yasmā paravādinā suttavasena sammutisaccaṃ sādhitaṃ, sammutiyā ca sappaccayādibhāvo natthi, tasmā yāthāvato ca paṭikkhepo sakavādissa. Chalavasena pana vattabbaṃ ‘‘ājānāhi paṭikamma’’ntiādi sabbaṃ idhāpi saṅkhittameva.

    લક્ખણયુત્તિકથાવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

    Lakkhaṇayuttikathāvaṇṇanā niṭṭhitā.

    ૯. વચનસોધનવણ્ણના

    9. Vacanasodhanavaṇṇanā

    ૫૫-૫૯. ઇદાનિ વચનસોધનં હોતિ. તત્થ યદેતં પુગ્ગલો ઉપલબ્ભતીતિ વચનં, તં સોધેતું પુગ્ગલો ઉપલબ્ભતિ, ઉપલબ્ભતિ પુગ્ગલોતિ. પુચ્છા સકવાદિસ્સ. તસ્સત્થો – યદેતં પુગ્ગલો ઉપલબ્ભતીતિ પદદ્વયં, તં એકત્થં વા ભવેય્ય નાનત્થં વા. યદિ તાવ નાનત્થં, યથા અઞ્ઞં રૂપં, અઞ્ઞા વેદના, એવં અઞ્ઞો પુગ્ગલો, અઞ્ઞો ઉપલબ્ભતીતિ આપજ્જતિ. અથેકત્થં, યથા યં ચિત્તં તં મનો, એવં સ્વેવ પુગ્ગલો, સો ઉપલબ્ભતીતિ આપજ્જતિ. તેન તં વદામિ ‘‘યદિ તે યો પુગ્ગલો, સો ઉપલબ્ભતિ, એવં સન્તે યો યો ઉપલબ્ભતિ, સો સો પુગ્ગલોતિ આપજ્જતિ, કિં સમ્પટિચ્છસિ એત’’ન્તિ? તતો પુગ્ગલવાદી યસ્મા પુગ્ગલસ્સ ઉપલબ્ભતં ઇચ્છતિ, ન ઉપલબ્ભમાનાનમ્પિ રૂપાદીનં પુગ્ગલભાવં, તસ્મા પુગ્ગલો ઉપલબ્ભતિ, ઉપલબ્ભતિ કે હિ ચિ પુગ્ગલો કે હિ ચિ ન પુગ્ગલોતિઆદિમાહ. તસ્સત્થો – મમ પુગ્ગલો અત્થિ પુગ્ગલોતિ સત્થુ વચનતો ઉપલબ્ભતિ. યો પન ઉપલબ્ભતિ, ન સો સબ્બો પુગ્ગલો, અથ ખો કે હિ ચિ પુગ્ગલો કે હિ ચિ ન પુગ્ગલોતિ. તત્થ કો-કારત્થે કે-કારો, હિ-કારો ચ નિપાતમત્તો. કોચિ પુગ્ગલો, કોચિ ન પુગ્ગલોતિ અયં પનેત્થ અત્થો. ઇદં વુત્તં હોતિ – પુગ્ગલોપિ હિ રૂપાદીસુપિ યો કોચિ ધમ્મો ઉપલબ્ભતિયેવ, તત્થ પુગ્ગલોવ પુગ્ગલો. રૂપાદીસુ પન કોચિપિ ન પુગ્ગલોતિ. તતો તં સકવાદી આહ – પુગ્ગલો કે હિ ચિ ઉપલબ્ભતિ કે હિ ચિ ન ઉપલબ્ભતીતિ. તસ્સત્થો – પુગ્ગલો ઉપલબ્ભતીતિ પદદ્વયસ્સ અત્થતો એકત્તે યદિ ઉપલબ્ભતીતિ અનુઞ્ઞાતો ધમ્મો પુગ્ગલતો અનઞ્ઞોપિ કોચિ પુગ્ગલો કોચિ ન પુગ્ગલો, પુગ્ગલોપિ તે કોચિ ઉપલબ્ભતિ, કોચિ ન ઉપલબ્ભતીતિ આપજ્જતિ, કિં સમ્પટિચ્છસિ એતન્તિ? સો પુગ્ગલસ્સ અનુપલદ્ધિં અનિચ્છન્તો ન હેવન્તિ પટિક્ખિપતિ. ઇતો પરં ‘‘આજાનાહિ નિગ્ગહ’’ન્તિઆદિ સબ્બં સઙ્ખિત્તં. વિત્થારતો પન વેદિતબ્બં. પુગ્ગલો સચ્ચિકટ્ઠોતિઆદીસુપિ એસેવ નયો. સબ્બાનિ હેતાનિ ઉપલબ્ભતિવેવચનાનેવ, અપિચ યસ્મા ‘‘પુગ્ગલો ઉપલબ્ભતિસચ્ચિકટ્ઠપરમત્થેના’’તિ અયં પુગ્ગલવાદિનો પટિઞ્ઞા, તસ્માસ્સ યથેવ પુગ્ગલો ઉપલબ્ભતીતિ લદ્ધિ, એવમેવં પુગ્ગલો સચ્ચિકટ્ઠોતિપિ આપજ્જતિ. યા પનસ્સ પુગ્ગલો અત્થીતિ લદ્ધિ, તસ્સા વિજ્જમાનોતિવેવચનમેવ, તસ્મા સબ્બાનિપેતાનિ વચનાનિ સોધિતાનિ.

    55-59. Idāni vacanasodhanaṃ hoti. Tattha yadetaṃ puggalo upalabbhatīti vacanaṃ, taṃ sodhetuṃ puggalo upalabbhati, upalabbhati puggaloti. Pucchā sakavādissa. Tassattho – yadetaṃ puggalo upalabbhatīti padadvayaṃ, taṃ ekatthaṃ vā bhaveyya nānatthaṃ vā. Yadi tāva nānatthaṃ, yathā aññaṃ rūpaṃ, aññā vedanā, evaṃ añño puggalo, añño upalabbhatīti āpajjati. Athekatthaṃ, yathā yaṃ cittaṃ taṃ mano, evaṃ sveva puggalo, so upalabbhatīti āpajjati. Tena taṃ vadāmi ‘‘yadi te yo puggalo, so upalabbhati, evaṃ sante yo yo upalabbhati, so so puggaloti āpajjati, kiṃ sampaṭicchasi eta’’nti? Tato puggalavādī yasmā puggalassa upalabbhataṃ icchati, na upalabbhamānānampi rūpādīnaṃ puggalabhāvaṃ, tasmā puggalo upalabbhati, upalabbhati ke hi ci puggalo ke hi ci na puggalotiādimāha. Tassattho – mama puggalo atthi puggaloti satthu vacanato upalabbhati. Yo pana upalabbhati, na so sabbo puggalo, atha kho ke hi ci puggalo ke hi ci na puggaloti. Tattha ko-kāratthe ke-kāro, hi-kāro ca nipātamatto. Koci puggalo, koci na puggaloti ayaṃ panettha attho. Idaṃ vuttaṃ hoti – puggalopi hi rūpādīsupi yo koci dhammo upalabbhatiyeva, tattha puggalova puggalo. Rūpādīsu pana kocipi na puggaloti. Tato taṃ sakavādī āha – puggalo ke hi ci upalabbhati ke hi ci na upalabbhatīti. Tassattho – puggalo upalabbhatīti padadvayassa atthato ekatte yadi upalabbhatīti anuññāto dhammo puggalato anaññopi koci puggalo koci na puggalo, puggalopi te koci upalabbhati, koci na upalabbhatīti āpajjati, kiṃ sampaṭicchasi etanti? So puggalassa anupaladdhiṃ anicchanto na hevanti paṭikkhipati. Ito paraṃ ‘‘ājānāhi niggaha’’ntiādi sabbaṃ saṅkhittaṃ. Vitthārato pana veditabbaṃ. Puggalo saccikaṭṭhotiādīsupi eseva nayo. Sabbāni hetāni upalabbhativevacanāneva, apica yasmā ‘‘puggalo upalabbhatisaccikaṭṭhaparamatthenā’’ti ayaṃ puggalavādino paṭiññā, tasmāssa yatheva puggalo upalabbhatīti laddhi, evamevaṃ puggalo saccikaṭṭhotipi āpajjati. Yā panassa puggalo atthīti laddhi, tassā vijjamānotivevacanameva, tasmā sabbānipetāni vacanāni sodhitāni.

    ૬૦. તત્થ યં અવસાને ‘‘પુગ્ગલો અત્થિ, અત્થિ ન સબ્બો પુગ્ગલો’’તિઆદિ વુત્તં, તત્રાયમધિપ્પાયો – યઞ્હેતં પરવાદિના ‘‘પુગ્ગલો અત્થિ, અત્થિ કેહિચિ પુગ્ગલો, કેહિચિ ન પુગ્ગલો’’તિ વુત્તં, તં યસ્મા અત્થતો પુગ્ગલો અત્થિ, અત્થિ ન સબ્બો પુગ્ગલોતિ એત્તકં હોતિ, તસ્મા નં સકવાદી સમ્પટિચ્છાપેત્વા ઇદાનિ નં એવં અનુયુઞ્જતિ. તયા હિ ‘‘અત્થિ પુગ્ગલો અત્તહિતાય પટિપન્નો’’તિ વચનમત્તં નિસ્સાય ‘‘પુગ્ગલો અત્થી’’તિ લદ્ધિ ગહિતા, યથા ચ ભગવતા એતં વુત્તં, તથા ‘‘સુઞ્ઞતો લોકં અવેક્ખસ્સુ, મોઘરાજા, સદા સતો’’તિઆદિના (સુ॰ નિ॰ ૧૧૨૫) નયેન ‘‘નત્થી’’તિપિ વુત્તં, તસ્મા યથેવ તે ‘‘પુગ્ગલો અત્થિ, અત્થિ ન સબ્બો પુગ્ગલો’’તિ લદ્ધિ, તથા પુગ્ગલો નત્થિ, નત્થિ ન સબ્બો પુગ્ગલોતિપિ આપજ્જતિ, કિં એતં સમ્પટિચ્છસીતિ? અથ નં અસમ્પટિચ્છન્તો ન હેવાતિ પટિક્ખિપતિ. સેસમેત્થ નિગ્ગહાદિવિધાનં વુત્તનયેનેવ વેદિતબ્બન્તિ.

    60. Tattha yaṃ avasāne ‘‘puggalo atthi, atthi na sabbo puggalo’’tiādi vuttaṃ, tatrāyamadhippāyo – yañhetaṃ paravādinā ‘‘puggalo atthi, atthi kehici puggalo, kehici na puggalo’’ti vuttaṃ, taṃ yasmā atthato puggalo atthi, atthi na sabbo puggaloti ettakaṃ hoti, tasmā naṃ sakavādī sampaṭicchāpetvā idāni naṃ evaṃ anuyuñjati. Tayā hi ‘‘atthi puggalo attahitāya paṭipanno’’ti vacanamattaṃ nissāya ‘‘puggalo atthī’’ti laddhi gahitā, yathā ca bhagavatā etaṃ vuttaṃ, tathā ‘‘suññato lokaṃ avekkhassu, mogharājā, sadā sato’’tiādinā (su. ni. 1125) nayena ‘‘natthī’’tipi vuttaṃ, tasmā yatheva te ‘‘puggalo atthi, atthi na sabbo puggalo’’ti laddhi, tathā puggalo natthi, natthi na sabbo puggalotipi āpajjati, kiṃ etaṃ sampaṭicchasīti? Atha naṃ asampaṭicchanto na hevāti paṭikkhipati. Sesamettha niggahādividhānaṃ vuttanayeneva veditabbanti.

    વચનસોધનવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

    Vacanasodhanavaṇṇanā niṭṭhitā.

    ૧૦. પઞ્ઞત્તાનુયોગવણ્ણના

    10. Paññattānuyogavaṇṇanā

    ૬૧-૬૬. ઇદાનિ પઞ્ઞત્તાનુયોગો નામ હોતિ. રૂપધાતુયા હિ પુગ્ગલવાદી રૂપિં પુગ્ગલં પઞ્ઞપેતિ, તથા અરૂપધાતુયા અરૂપિં. તસ્સ તં લદ્ધિં ભિન્દિતું સબ્બાપિ પુચ્છા સકવાદિસ્સ, પટિઞ્ઞા ચ પટિક્ખેપો ચ ઇતરસ્સ . સો હિ રૂપીતિ વુત્તે રૂપકાયસબ્ભાવતો ચેવ તથારૂપાય ચ પઞ્ઞત્તિયા અત્થિતાય પટિજાનાતિ. કામીતિ વુત્તે વીતરાગસબ્ભાવતો ચેવ તથારૂપાય ચ પઞ્ઞત્તિયા નત્થિતાય પટિક્ખિપતિ. અરૂપીતિ વુત્તેપિ અરૂપક્ખન્ધસબ્ભાવતો ચેવ તથારૂપાય ચ પઞ્ઞત્તિયા અત્થિતાય પટિજાનાતિ. દ્વીસુપિ નયેસુ સત્તોતિ પુગ્ગલસ્સ વેવચનવસેન વુત્તં.

    61-66. Idāni paññattānuyogo nāma hoti. Rūpadhātuyā hi puggalavādī rūpiṃ puggalaṃ paññapeti, tathā arūpadhātuyā arūpiṃ. Tassa taṃ laddhiṃ bhindituṃ sabbāpi pucchā sakavādissa, paṭiññā ca paṭikkhepo ca itarassa . So hi rūpīti vutte rūpakāyasabbhāvato ceva tathārūpāya ca paññattiyā atthitāya paṭijānāti. Kāmīti vutte vītarāgasabbhāvato ceva tathārūpāya ca paññattiyā natthitāya paṭikkhipati. Arūpīti vuttepi arūpakkhandhasabbhāvato ceva tathārūpāya ca paññattiyā atthitāya paṭijānāti. Dvīsupi nayesu sattoti puggalassa vevacanavasena vuttaṃ.

    ૬૭. ઇદાનિ યસ્મા સો ‘‘કાયે કાયાનુપસ્સી’’તિ આગતટ્ઠાને અઞ્ઞો કાયો અઞ્ઞો પુગ્ગલોતિ ઇચ્છતિ, તસ્મા તં લદ્ધિં ભિન્દિતું કાયોતિ વા સરીરન્તિ વાતિઆદિ સકવાદીપુચ્છા હોતિ. તત્થ કાયં અપ્પિયં કરિત્વાતિ કાયં અપ્પેતબ્બં અલ્લીયાપેતબ્બં એકીભાવં ઉપનેતબ્બં અવિભજિતબ્બં કત્વા પુચ્છામીતિ અત્થો. એસેસેતિ એસો સોયેવ. એસે એસેતિપિ પાઠો. એસો એસોયેવાતિ અત્થો. એકટ્ઠેતિ એકટ્ઠો. સમે સમભાગે તજ્જાતેતિ સમો સમભાગો તજ્જાતિકો. વચનમત્તેયેવેત્થ ભેદો. અત્થતો પન કાયોવ એસોતિ પુચ્છતિ. પરવાદી નાનત્તં અપસ્સન્તો આમન્તાતિ પટિજાનાતિ. પુગ્ગલોતિ વા જીવોતિ વાતિ પુચ્છાયપિ એસેવ નયો. અઞ્ઞો કાયોતિ પુટ્ઠો પન કાયાનુપસ્સનાય એવંલદ્ધિકત્તા પટિજાનાતિ. અઞ્ઞં જીવન્તિ પુટ્ઠો પન આહચ્ચ ભાસિતં સુત્તં પટિક્ખિપિતું અસક્કોન્તો અવજાનાતિ. તતો પરં ‘‘આજાનાહિ નિગ્ગહ’’ન્તિઆદિ ઉત્તાનત્થમેવ.

    67. Idāni yasmā so ‘‘kāye kāyānupassī’’ti āgataṭṭhāne añño kāyo añño puggaloti icchati, tasmā taṃ laddhiṃ bhindituṃ kāyoti vā sarīranti vātiādi sakavādīpucchā hoti. Tattha kāyaṃ appiyaṃ karitvāti kāyaṃ appetabbaṃ allīyāpetabbaṃ ekībhāvaṃ upanetabbaṃ avibhajitabbaṃ katvā pucchāmīti attho. Eseseti eso soyeva. Ese esetipi pāṭho. Eso esoyevāti attho. Ekaṭṭheti ekaṭṭho. Same samabhāge tajjāteti samo samabhāgo tajjātiko. Vacanamatteyevettha bhedo. Atthato pana kāyova esoti pucchati. Paravādī nānattaṃ apassanto āmantāti paṭijānāti. Puggaloti vā jīvoti vāti pucchāyapi eseva nayo. Añño kāyoti puṭṭho pana kāyānupassanāya evaṃladdhikattā paṭijānāti. Aññaṃ jīvanti puṭṭho pana āhacca bhāsitaṃ suttaṃ paṭikkhipituṃ asakkonto avajānāti. Tato paraṃ ‘‘ājānāhi niggaha’’ntiādi uttānatthameva.

    ૬૮. પરવાદીપક્ખે પન અઞ્ઞો કાયો અઞ્ઞો પુગ્ગલોતિ પુટ્ઠો સકવાદી ઠપનીયપઞ્હત્તા પટિક્ખિપતિ, પરવાદી છલવસેન પટિકમ્મં કરોતિ. તમ્પિ ઉત્તાનત્થમેવાતિ.

    68. Paravādīpakkhe pana añño kāyo añño puggaloti puṭṭho sakavādī ṭhapanīyapañhattā paṭikkhipati, paravādī chalavasena paṭikammaṃ karoti. Tampi uttānatthamevāti.

    પઞ્ઞત્તાનુયોગવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

    Paññattānuyogavaṇṇanā niṭṭhitā.

    ૧૧. ગતિઅનુયોગવણ્ણના

    11. Gatianuyogavaṇṇanā

    ૬૯-૭૨. ઇદાનિ ગતિપરિવત્તનમુખેન ચુતિપટિસન્ધિઅનુયોગો હોતિ. તત્થ યસ્મા પુગ્ગલવાદી ‘‘સ સત્તક્ખત્તુપરમં સન્ધાવિત્વાન પુગ્ગલો’’તિઆદીનિ (સં॰ નિ॰ ૨.૧૩૩; ઇતિવુ॰ ૨૪) સુત્તાનિ નિસ્સાય પુગ્ગલો સન્ધાવતીતિ લદ્ધિં ગહેત્વા વોહરતિ , તસ્માસ્સ તં લદ્ધિં ભિન્દિતું સન્ધાવતીતિ પુચ્છા સકવાદિસ્સ. તત્થ સન્ધાવતીતિ સંસરતિ ગમનાગમનં કરોતિ. અત્તનો લદ્ધિવસેન પટિઞ્ઞા પરવાદિસ્સ. સો પુગ્ગલોતિઆદયો અનુયોગોપિ સકવાદિસ્સ, પટિક્ખેપો ઇતરસ્સ. તત્થ સોતિ સોયેવાતિ અત્થો. એવં પન અનુયુત્તો સસ્સતદિટ્ઠિભયેન પટિક્ખિપતિ. અઞ્ઞોતિ પુટ્ઠો ઉચ્છેદદિટ્ઠિભયેન. સો ચ અઞ્ઞો ચાતિ પુટ્ઠો એકચ્ચસસ્સતદિટ્ઠિભયેન. નેવ સો ન અઞ્ઞોતિ પુટ્ઠો અમરાવિક્ખેપદિટ્ઠિભયેન. પુન ચત્તારોપિ પઞ્હે એકતો પુટ્ઠો ચતુન્નમ્પિ દિટ્ઠીનં ભયેન પટિક્ખિપિત્વા પુન યાનિસ્સ સુત્તાનિ નિસ્સાય લદ્ધિ ઉપ્પન્ના તાનિ દસ્સેન્તો તેન હિ પુગ્ગલો સન્ધાવતીતિઆદિમાહ.

    69-72. Idāni gatiparivattanamukhena cutipaṭisandhianuyogo hoti. Tattha yasmā puggalavādī ‘‘sa sattakkhattuparamaṃ sandhāvitvāna puggalo’’tiādīni (saṃ. ni. 2.133; itivu. 24) suttāni nissāya puggalo sandhāvatīti laddhiṃ gahetvā voharati , tasmāssa taṃ laddhiṃ bhindituṃ sandhāvatīti pucchā sakavādissa. Tattha sandhāvatīti saṃsarati gamanāgamanaṃ karoti. Attano laddhivasena paṭiññā paravādissa. So puggalotiādayo anuyogopi sakavādissa, paṭikkhepo itarassa. Tattha soti soyevāti attho. Evaṃ pana anuyutto sassatadiṭṭhibhayena paṭikkhipati. Aññoti puṭṭho ucchedadiṭṭhibhayena. So ca añño cāti puṭṭho ekaccasassatadiṭṭhibhayena. Neva so na aññoti puṭṭho amarāvikkhepadiṭṭhibhayena. Puna cattāropi pañhe ekato puṭṭho catunnampi diṭṭhīnaṃ bhayena paṭikkhipitvā puna yānissa suttāni nissāya laddhi uppannā tāni dassento tena hi puggalosandhāvatītiādimāha.

    ૭૬. પુન સકવાદિના ‘‘ય્વાયં તવ લદ્ધિયા સન્ધાવતિ, કિં સો અસ્મિઞ્ચ પરસ્મિઞ્ચ લોકે એકોયેવા’’તિ અધિપ્પાયેન સ્વેવાતિ નિયમેત્વા પુટ્ઠો સસ્સતભયા પટિક્ખિપિત્વા પુન દળ્હં કત્વા તથેવ પુટ્ઠો યસ્મા સો પુગ્ગલોવ ન અઞ્ઞો ભાવો, ‘‘સો તતો ચુતો ઇધૂપપન્નો’’તિઆદિસુત્તમ્પિ (પારા॰ ૧૨; દી॰ નિ॰ ૧.૨૪૫) અત્થિ, તસ્મા પટિજાનાતિ. સ્વેવ મનુસ્સોતિ પુટ્ઠો મનુસ્સસ્સેવ દેવત્તાભાવતો પટિક્ખિપતિ.

    76. Puna sakavādinā ‘‘yvāyaṃ tava laddhiyā sandhāvati, kiṃ so asmiñca parasmiñca loke ekoyevā’’ti adhippāyena svevāti niyametvā puṭṭho sassatabhayā paṭikkhipitvā puna daḷhaṃ katvā tatheva puṭṭho yasmā so puggalova na añño bhāvo, ‘‘so tato cuto idhūpapanno’’tiādisuttampi (pārā. 12; dī. ni. 1.245) atthi, tasmā paṭijānāti. Sveva manussoti puṭṭho manussasseva devattābhāvato paṭikkhipati.

    ૭૭. પુન પુટ્ઠો ‘‘અહં તેન સમયેન સુનેત્તો નામ સત્થા અહોસિ’’ન્તિઆદિસુત્તવસેન (અ॰ નિ॰ ૭.૬૬ અત્થતો સમાનં) પટિજાનાતિ. અથસ્સ સકવાદી દેવમનુસ્સુપપત્તીનં નાનત્તતો વચનં મિચ્છાતિ પકાસેન્તો મનુસ્સો હુત્વાતિઆદિમાહ.

    77. Puna puṭṭho ‘‘ahaṃ tena samayena sunetto nāma satthā ahosi’’ntiādisuttavasena (a. ni. 7.66 atthato samānaṃ) paṭijānāti. Athassa sakavādī devamanussupapattīnaṃ nānattato vacanaṃ micchāti pakāsento manusso hutvātiādimāha.

    ૭૮. તત્થ હેવં મરણં ન હેહિતીતિ એવં સન્તે મરણં ન ભવિસ્સતીતિ અત્થો. ઇતો પરં યક્ખો પેતોતિ અત્તભાવનાનત્તવસેન અનુયોગનાનત્તં વેદિતબ્બં.

    78. Tattha hevaṃ maraṇaṃ na hehitīti evaṃ sante maraṇaṃ na bhavissatīti attho. Ito paraṃ yakkho petoti attabhāvanānattavasena anuyoganānattaṃ veditabbaṃ.

    ૮૨. ખત્તિયોતિઆદીનિ જાતિવસેન ચેવ અઙ્ગવેકલ્લાદિવસેન ચ વુત્તાનિ.

    82. Khattiyotiādīni jātivasena ceva aṅgavekallādivasena ca vuttāni.

    ૮૭. પુન ન વત્તબ્બન્તિ પરવાદિના પુટ્ઠો ઇધટ્ઠકસ્સ ઉપપત્તિવસેન પરલોકસ્સ ગમનાભાવતો પટિઞ્ઞા સકવાદિસ્સ પુન સોતાપન્નસ્સ ભવન્તરેપિ સોતાપન્નભાવાવિજહનતો દુતિયપટિઞ્ઞાપિ તસ્સેવ. હઞ્ચીતિઆદિવચનં પરવાદિસ્સ.

    87. Puna na vattabbanti paravādinā puṭṭho idhaṭṭhakassa upapattivasena paralokassa gamanābhāvato paṭiññā sakavādissa puna sotāpannassa bhavantarepi sotāpannabhāvāvijahanato dutiyapaṭiññāpi tasseva. Hañcītiādivacanaṃ paravādissa.

    ૮૮. પુન દેવલોકે ઉપપન્નસ્સ મનુસ્સત્તાભાવદસ્સનેન અનુયોગો સકવાદિસ્સ.

    88. Puna devaloke upapannassa manussattābhāvadassanena anuyogo sakavādissa.

    ૮૯. તતો પરં અનઞ્ઞો અવિગતોતિ એત્થ અનઞ્ઞોતિ સબ્બાકારેન એકસદિસો. અવિગતોતિ એકેનાપિ આકારેન અવિગતોતિ અત્થો. ન હેવન્તિ દેવલોકે ઉપપન્નસ્સ મનુસ્સભાવાભાવતો એવમાહ.

    89. Tato paraṃ anañño avigatoti ettha anaññoti sabbākārena ekasadiso. Avigatoti ekenāpi ākārena avigatoti attho. Na hevanti devaloke upapannassa manussabhāvābhāvato evamāha.

    ૯૦. પુન દળ્હં કત્વા અનુયુત્તો ‘‘સ્વેવ પુગ્ગલો સન્ધાવતી’’તિ લદ્ધિયા અનુજાનાતિ. હત્થચ્છિન્નોતિઆદિ આકારવિગમનદસ્સનેન અવિગતો સન્ધાવતીતિ લદ્ધિભિન્દનત્થં વુત્તં. તત્થ અળચ્છિન્નોતિ યસ્સ અઙ્ગુટ્ઠકા છિન્ના. કણ્ડરચ્છિન્નોતિ યસ્સ મહાન્હારૂ છિન્ના.

    90. Puna daḷhaṃ katvā anuyutto ‘‘sveva puggalo sandhāvatī’’ti laddhiyā anujānāti. Hatthacchinnotiādi ākāravigamanadassanena avigato sandhāvatīti laddhibhindanatthaṃ vuttaṃ. Tattha aḷacchinnoti yassa aṅguṭṭhakā chinnā. Kaṇḍaracchinnoti yassa mahānhārū chinnā.

    ૯૧. સરૂપોતિઆદીસુ પઠમે પઞ્હે ઇમિના રૂપકાયેન સદ્ધિં અગમનં સન્ધાય પટિક્ખિપતિ. દુતિયે અન્તરાભવપુગ્ગલં સન્ધાય પટિજાનાતિ. સો હિ તસ્સ લદ્ધિયા સરૂપોવ ગન્ત્વા માતુકુચ્છિં પવિસતિ. અથસ્સ તં રૂપં ભિજ્જતિ. તં જીવન્તિ યેન રૂપસઙ્ખાતેન સરીરેન સદ્ધિં ગચ્છતિ, કિમસ્સ તદેવ જીવં તં સરીરન્તિ પુચ્છતિ. પરવાદી ઇધ સરીરનિક્ખેપા સુત્તવિરોધા ચ પટિક્ખિપતિ.

    91. Sarūpotiādīsu paṭhame pañhe iminā rūpakāyena saddhiṃ agamanaṃ sandhāya paṭikkhipati. Dutiye antarābhavapuggalaṃ sandhāya paṭijānāti. So hi tassa laddhiyā sarūpova gantvā mātukucchiṃ pavisati. Athassa taṃ rūpaṃ bhijjati. Taṃ jīvanti yena rūpasaṅkhātena sarīrena saddhiṃ gacchati, kimassa tadeva jīvaṃ taṃ sarīranti pucchati. Paravādī idha sarīranikkhepā suttavirodhā ca paṭikkhipati.

    સવેદનોતિઆદીસુ અસઞ્ઞૂપપત્તિં સન્ધાય પટિક્ખિપતિ, તદઞ્ઞં ઉપપત્તિં સન્ધાય પટિજાનાતિ. તં જીવન્તિ યેન વેદનાદિસઙ્ખાતેન સરીરેન સદ્ધિં ગચ્છતિ. કિમસ્સ તદેવ જીવં તં સરીરન્તિ પુચ્છતિ. તં જીવં તં સરીરં, અઞ્ઞં જીવં અઞ્ઞં સરીરન્તિ એતિસ્સા હિ લદ્ધિયા પઞ્ચપિ ખન્ધા સરીરન્તિ અધિપ્પેતા. પરવાદી સુત્તવિરોધા પટિક્ખિપતિ.

    Savedanotiādīsu asaññūpapattiṃ sandhāya paṭikkhipati, tadaññaṃ upapattiṃ sandhāya paṭijānāti. Taṃ jīvanti yena vedanādisaṅkhātena sarīrena saddhiṃ gacchati. Kimassa tadeva jīvaṃ taṃ sarīranti pucchati. Taṃ jīvaṃ taṃ sarīraṃ, aññaṃ jīvaṃ aññaṃ sarīranti etissā hi laddhiyā pañcapi khandhā sarīranti adhippetā. Paravādī suttavirodhā paṭikkhipati.

    ૯૨. અરૂપોતિઆદીસુ પઠમે પઞ્હે અન્તરાભવં સન્ધાય પટિક્ખિપતિ. દુતિયે અરૂપા રૂપં ઉપપજ્જમાનં સન્ધાય પટિજાનાતિ. અઞ્ઞં, જીવન્તિ યં રૂપસઙ્ખાતં સરીરં પહાય અરૂપો સન્ધાવતિ, કિં તે તં સરીરં અઞ્ઞં, અઞ્ઞં જીવન્તિ પુચ્છતિ. ઇતરો સુત્તવિરોધા પટિક્ખિપતિ.

    92. Arūpotiādīsu paṭhame pañhe antarābhavaṃ sandhāya paṭikkhipati. Dutiye arūpā rūpaṃ upapajjamānaṃ sandhāya paṭijānāti. Aññaṃ, jīvanti yaṃ rūpasaṅkhātaṃ sarīraṃ pahāya arūpo sandhāvati, kiṃ te taṃ sarīraṃ aññaṃ, aññaṃ jīvanti pucchati. Itaro suttavirodhā paṭikkhipati.

    અવેદનોતિઆદીસુ સઞ્ઞીભવં સન્ધાય પટિક્ખિપતિ, તદઞ્ઞં ઉપપત્તિં સન્ધાય પટિજાનાતિ. અઞ્ઞં જીવન્તિ યં વેદનાદિસઙ્ખાતં સરીરં પહાય અવેદનો અવિઞ્ઞાણો સન્ધાવતિ, કિં તે તં અઞ્ઞં સરીરં, અઞ્ઞં જીવન્તિ પુચ્છતિ. ઇતરો સુત્તવિરોધા પટિક્ખિપતિ.

    Avedanotiādīsu saññībhavaṃ sandhāya paṭikkhipati, tadaññaṃ upapattiṃ sandhāya paṭijānāti. Aññaṃ jīvanti yaṃ vedanādisaṅkhātaṃ sarīraṃ pahāya avedano aviññāṇo sandhāvati, kiṃ te taṃ aññaṃ sarīraṃ, aññaṃ jīvanti pucchati. Itaro suttavirodhā paṭikkhipati.

    ૯૩. રૂપં સન્ધાવતીતિઆદીસુ યે રૂપાદયો ખન્ધે ઉપાદાય પુગ્ગલં પઞ્ઞપેતિ, કિં તે તસ્મિં પુગ્ગલે સન્ધાવન્તે તમ્પિ રૂપં સન્ધાવતીતિ પુચ્છતિ. પરવાદી ‘‘અવિજ્જાનીવરણાનં સત્તાનં તણ્હાસંયોજનાનં સન્ધાવતં સંસરત’’ન્તિ સત્તસ્સેવ સન્ધાવનવચનતો પટિક્ખિપતિ. પુન પુટ્ઠો યસ્મા રૂપાદિધમ્મે વિના પુગ્ગલો નત્થિ, તસ્મા તસ્મિં સન્ધાવન્તે તેનપિ રૂપેન સન્ધાવિતબ્બન્તિ સઞ્ઞાય પટિજાનાતિ. વેદનાદીસુપિ એસેવ નયો.

    93. Rūpaṃ sandhāvatītiādīsu ye rūpādayo khandhe upādāya puggalaṃ paññapeti, kiṃ te tasmiṃ puggale sandhāvante tampi rūpaṃ sandhāvatīti pucchati. Paravādī ‘‘avijjānīvaraṇānaṃ sattānaṃ taṇhāsaṃyojanānaṃ sandhāvataṃ saṃsarata’’nti sattasseva sandhāvanavacanato paṭikkhipati. Puna puṭṭho yasmā rūpādidhamme vinā puggalo natthi, tasmā tasmiṃ sandhāvante tenapi rūpena sandhāvitabbanti saññāya paṭijānāti. Vedanādīsupi eseva nayo.

    ૯૪. રૂપં ન સન્ધાવતીતિઆદીસુ યસ્મા તે રૂપં પુગ્ગલો ન હોતિ, સ્વેવ ચ સન્ધાવતીતિ વદેસિ, તસ્મા તં પુચ્છામિ, કિં તે રૂપં ન સન્ધાવતીતિ અત્થો. ઇતરો પુગ્ગલે સન્ધાવન્તે ન સક્કા તસ્સ ઉપાદાનભૂતેન રૂપેન સન્ધાવિતુન્તિ સઞ્ઞાય પટિક્ખિપતિ. પુન પુટ્ઠો સત્તાનઞ્ઞેવ સન્ધાવનવચનતો પટિજાનાતિ. સેસમેત્થ ઉત્તાનમેવ.

    94. Rūpaṃ na sandhāvatītiādīsu yasmā te rūpaṃ puggalo na hoti, sveva ca sandhāvatīti vadesi, tasmā taṃ pucchāmi, kiṃ te rūpaṃ na sandhāvatīti attho. Itaro puggale sandhāvante na sakkā tassa upādānabhūtena rūpena sandhāvitunti saññāya paṭikkhipati. Puna puṭṭho sattānaññeva sandhāvanavacanato paṭijānāti. Sesamettha uttānameva.

    ગાથાનં પન અયમત્થો – આયસ્મતો મતેન રુક્ખં ઉપાદાય છાયા વિય, ઇન્ધનં ઉપાદાય અગ્ગિ વિય ચ, ખન્ધે ઉપાદાય પુગ્ગલો; રૂપાદીનં સન્ધાવને અસતિ તેસુ ખન્ધેસુ ભિજ્જમાનેસુ સો તવ પુગ્ગલો ભિજ્જતિ ચે, એવં સન્તે ઉચ્છેદા ભવતિ દિટ્ઠિ, ઉચ્છેદદિટ્ઠિ તે આપજ્જતિ. કતરા યા બુદ્ધેન વિવજ્જિતા અકુસલદિટ્ઠિ. યા પન ‘‘ઉચ્છેદવાદી સમણો ગોતમો’’તિ પરિયાયભાસિતા, ન તં વદામાતિ દસ્સેતિ. અથાપિ તેસુ ખન્ધેસુ ભિજ્જમાનેસુ સો પુગ્ગલો ન ભિજ્જતિ, એવં સન્તે સસ્સતો પુગ્ગલો હોતિ. તતો સો નિબ્બાનેન સમસમો આપજ્જતિ . સમસમોતિ અતિવિય સમો, સમેન વા સમો, સમભાવેનેવ સમો. યથેવ નિબ્બાનં નુપ્પજ્જતિ ન ભિજ્જતિ, એવં તે પુગ્ગલોપિ તેન સમસમોતિ.

    Gāthānaṃ pana ayamattho – āyasmato matena rukkhaṃ upādāya chāyā viya, indhanaṃ upādāya aggi viya ca, khandhe upādāya puggalo; rūpādīnaṃ sandhāvane asati tesu khandhesu bhijjamānesu so tava puggalo bhijjati ce, evaṃ sante ucchedā bhavati diṭṭhi, ucchedadiṭṭhi te āpajjati. Katarā yā buddhena vivajjitā akusaladiṭṭhi. Yā pana ‘‘ucchedavādī samaṇo gotamo’’ti pariyāyabhāsitā, na taṃ vadāmāti dasseti. Athāpi tesu khandhesu bhijjamānesu so puggalo na bhijjati, evaṃ sante sassato puggalo hoti. Tato so nibbānena samasamo āpajjati . Samasamoti ativiya samo, samena vā samo, samabhāveneva samo. Yatheva nibbānaṃ nuppajjati na bhijjati, evaṃ te puggalopi tena samasamoti.

    ગતિપરિવત્તનમુખેન ચુતિપટિસન્ધાનુયોગો નિટ્ઠિતો.

    Gatiparivattanamukhena cutipaṭisandhānuyogo niṭṭhito.

    અનુયોગવણ્ણના.

    Anuyogavaṇṇanā.

    ૧૨. ઉપાદાપઞ્ઞત્તાનુયોગવણ્ણના

    12. Upādāpaññattānuyogavaṇṇanā

    ૯૫. ઇદાનિ ઉપાદાપઞ્ઞત્તાનુયોગો હોતિ. તત્થ પુચ્છા સકવાદિસ્સ, પટિઞ્ઞાપટિક્ખેપો પરવાદિસ્સ. સો હિ રુક્ખં ઉપાદાય છાયાય વિય, ઇન્ધનં ઉપાદાય અગ્ગિસ્સ વિય ચ, રૂપાદીનિ ઉપાદાય પુગ્ગલસ્સ પઞ્ઞત્તિં પઞ્ઞાપનં અવબોધનં ઇચ્છતિ, તસ્મા ‘‘રૂપં ઉપાદાયા’’તિ પુટ્ઠો પટિજાનાતિ. પુન યથા રુક્ખુપાદાના છાયા રુક્ખો વિય, ઇન્ધનુપાદાનો ચ અગ્ગિ ઇન્ધનં વિય અનિચ્ચાદિધમ્મો, એવં તે રૂપાદિઉપાદાનો પુગ્ગલો રૂપાદયો વિય અનિચ્ચોતિ ઇમમત્થં પુટ્ઠો અત્તનો લદ્ધિયં ઠત્વા પટિક્ખિપતિ.

    95. Idāni upādāpaññattānuyogo hoti. Tattha pucchā sakavādissa, paṭiññāpaṭikkhepo paravādissa. So hi rukkhaṃ upādāya chāyāya viya, indhanaṃ upādāya aggissa viya ca, rūpādīni upādāya puggalassa paññattiṃ paññāpanaṃ avabodhanaṃ icchati, tasmā ‘‘rūpaṃ upādāyā’’ti puṭṭho paṭijānāti. Puna yathā rukkhupādānā chāyā rukkho viya, indhanupādāno ca aggi indhanaṃ viya aniccādidhammo, evaṃ te rūpādiupādāno puggalo rūpādayo viya aniccoti imamatthaṃ puṭṭho attano laddhiyaṃ ṭhatvā paṭikkhipati.

    ૯૭. નીલં રૂપં ઉપાદાય નીલોતિઆદીસુ નીલરૂપેન સદ્ધિં પુગ્ગલસ્સ એકત્તં, એકસરીરે નીલાદીનં બહૂનં વસેન બહુભાવઞ્ચ અનિચ્છન્તો પટિક્ખિપતિ.

    97. Nīlaṃ rūpaṃ upādāya nīlotiādīsu nīlarūpena saddhiṃ puggalassa ekattaṃ, ekasarīre nīlādīnaṃ bahūnaṃ vasena bahubhāvañca anicchanto paṭikkhipati.

    ૯૮. કુસલં વેદનન્તિ એત્થાપિ વેદનાય સદ્ધિં એકત્તં એકસન્તાને બહૂનં કુસલવેદનાનં વસેન બહુભાવઞ્ચ અનિચ્છન્તો પટિક્ખિપતિ. દુતિયનયે મગ્ગકુસલોતિઆદિવચનસબ્ભાવતો છેકટ્ઠં સન્ધાય પટિજાનાતિ. સફલોતિઆદીનિ પુટ્ઠો તથારૂપસ્સ વોહારસ્સ અભાવતો પટિક્ખિપતિ.

    98. Kusalaṃ vedananti etthāpi vedanāya saddhiṃ ekattaṃ ekasantāne bahūnaṃ kusalavedanānaṃ vasena bahubhāvañca anicchanto paṭikkhipati. Dutiyanaye maggakusalotiādivacanasabbhāvato chekaṭṭhaṃ sandhāya paṭijānāti. Saphalotiādīni puṭṭho tathārūpassa vohārassa abhāvato paṭikkhipati.

    ૯૯. અકુસલપક્ખે અછેકટ્ઠં સન્ધાય પટિજાનાતિ.

    99. Akusalapakkhe achekaṭṭhaṃ sandhāya paṭijānāti.

    ૧૦૦. અબ્યાકતપક્ખે સસ્સતાદિવસેન અબ્યાકતભાવં સન્ધાય પટિજાનાતિ. સેસમેત્થ હેટ્ઠા વુત્તનયેનેવ વેદિતબ્બં.

    100. Abyākatapakkhe sassatādivasena abyākatabhāvaṃ sandhāya paṭijānāti. Sesamettha heṭṭhā vuttanayeneva veditabbaṃ.

    ૧૦૪. ચક્ખું ઉપાદાયાતિઆદીસુ ‘‘ચક્ખુમા વિસમાનીવ…પે॰… પાપાનિ પરિવજ્જયે’’તિ(ઉદા॰ ૪૩) આદિવોહારસબ્ભાવતો પટિજાનાતિ. ચક્ખુમત્તાદિનિરોધેન પુગ્ગલનિરોધં અનિચ્છન્તો પટિક્ખિપતિ.

    104. Cakkhuṃupādāyātiādīsu ‘‘cakkhumā visamānīva…pe… pāpāni parivajjaye’’ti(udā. 43) ādivohārasabbhāvato paṭijānāti. Cakkhumattādinirodhena puggalanirodhaṃ anicchanto paṭikkhipati.

    ૧૦૭. રૂપં ઉપાદાય વેદનં ઉપાદાયાતિ એત્થ અઞ્ઞેપિ રૂપમૂલકા દુકતિકચતુક્કા વેદિતબ્બા. યસ્મા પન ખન્ધે ઉપાદાય પુગ્ગલસ્સ પઞ્ઞત્તિ, તસ્મા દ્વેપિ તયોપિ ચત્તારોપિ પઞ્ચપિ ઉપાદાય પઞ્ઞત્તિં પટિજાનાતિ. એકસન્તાને પન દ્વિન્નં પઞ્ચન્નં વા અભાવા પટિક્ખિપતિ. આયતનાદીસુપિ એસેવ નયો.

    107. Rūpaṃ upādāya vedanaṃ upādāyāti ettha aññepi rūpamūlakā dukatikacatukkā veditabbā. Yasmā pana khandhe upādāya puggalassa paññatti, tasmā dvepi tayopi cattāropi pañcapi upādāya paññattiṃ paṭijānāti. Ekasantāne pana dvinnaṃ pañcannaṃ vā abhāvā paṭikkhipati. Āyatanādīsupi eseva nayo.

    ૧૧૨. ઇદાનિ યં ઉપાદાય યસ્સ પઞ્ઞત્તિ, યથા તસ્સ અનિચ્ચતાય તસ્સાપિ અનિચ્ચતા, તતો ચ અઞ્ઞત્તં સિદ્ધં, એવં તસ્સ પુગ્ગલસ્સાપિ આપજ્જતીતિ દસ્સેતું યથા રુક્ખન્તિઆદિમાહ. તત્થ ઉપાદાયાતિ પટિચ્ચ આગમ્મ, ન વિના તન્તિ અત્થો. પરવાદી પન તથા અનિચ્છન્તો લદ્ધિયં ઠત્વા પટિક્ખિપતિ.

    112. Idāni yaṃ upādāya yassa paññatti, yathā tassa aniccatāya tassāpi aniccatā, tato ca aññattaṃ siddhaṃ, evaṃ tassa puggalassāpi āpajjatīti dassetuṃ yathā rukkhantiādimāha. Tattha upādāyāti paṭicca āgamma, na vinā tanti attho. Paravādī pana tathā anicchanto laddhiyaṃ ṭhatvā paṭikkhipati.

    ૧૧૫. નિગળોતિ સઙ્ખલિકબન્ધનં. નેગળિકોતિ તેન બન્ધકો યસ્સ રૂપં સો રૂપવાતિ યસ્મા યસ્સ રૂપં સો રૂપવા હોતિ, તસ્મા યથા ન નિગળો …પે॰… અઞ્ઞો રૂપવાતિ અત્થો.

    115. Nigaḷoti saṅkhalikabandhanaṃ. Negaḷikoti tena bandhako yassa rūpaṃ so rūpavāti yasmā yassa rūpaṃ so rūpavā hoti, tasmā yathā na nigaḷo …pe… añño rūpavāti attho.

    ૧૧૬. ચિત્તે ચિત્તેતિઆદીસુ સરાગાદિચિત્તવસેન સરાગાદિતં સન્ધાય ચિત્તાનુપસ્સનાવસેન પટિજાનાતિ. જાયતીતિઆદિના નયેન પુટ્ઠો પુગ્ગલસ્સ ખણિકભાવં અનિચ્છન્તો પટિક્ખિપતિ. ‘‘સો’’તિ વા ‘‘અઞ્ઞો’’તિ વા પુટ્ઠો સસ્સતુચ્છેદભયેન પટિક્ખિપતિ. પુન ન વત્તબ્બં ‘‘કુમારકો’’તિ વા ‘‘કુમારિકા’’તિ વા પુટ્ઠો લોકવોહારસમુચ્છેદભયેન વત્તબ્બન્તિ પટિજાનાતિ. સેસમેત્થ પાકટમેવ.

    116. Citte cittetiādīsu sarāgādicittavasena sarāgāditaṃ sandhāya cittānupassanāvasena paṭijānāti. Jāyatītiādinā nayena puṭṭho puggalassa khaṇikabhāvaṃ anicchanto paṭikkhipati. ‘‘So’’ti vā ‘‘añño’’ti vā puṭṭho sassatucchedabhayena paṭikkhipati. Puna na vattabbaṃ ‘‘kumārako’’ti vā ‘‘kumārikā’’ti vā puṭṭho lokavohārasamucchedabhayena vattabbanti paṭijānāti. Sesamettha pākaṭameva.

    ૧૧૮. ઇદાનિ પરવાદી અઞ્ઞેનાકારેન લદ્ધિં પતિટ્ઠાપેતુકામો ન વત્તબ્બં પુગ્ગલો ઉપલબ્ભતીતિઆદિમાહ. તત્થ ન વત્તબ્બન્તિ કિં તે ઇમિના એવં બહુના ઉપાદાપઞ્ઞત્તાનુયોગેન, ઇદં તાવ વદેહિ, કિં ન વત્તબ્બં ‘‘પુગ્ગલો ઉપલબ્ભતિ સચ્ચિકટ્ઠપરમત્થેના’’તિ. તતો સકવાદિના આમન્તાતિ વુત્તે નનુ યો પસ્સતીતિઆદિમાહ. તત્થ યોતિ પુગ્ગલો . ન્તિ રૂપં. યેનાતિ ચક્ખુના. સોતિ પુગ્ગલો. ન્તિ રૂપં. તેનાતિ ચક્ખુના. ઇદં વુત્તં હોતિ – નનુ યો યં રૂપં યેન ચક્ખુના પસ્સતિ, સો તં રૂપં તેન ચક્ખુના પસ્સન્તો પુગ્ગલોતિ. સકવાદી કિઞ્ચાપિ ચક્ખુવિઞ્ઞાણસ્સ નિસ્સયભાવં ગચ્છન્તં ચક્ખુમેવ રૂપં પસ્સતિ, તથા સોતમેવ સદ્દં સુણાતિ…પે॰… વિઞ્ઞાણમેવ ધમ્મં વિજાનાતિ, ‘‘અત્થિ અરહતો ચક્ખુ, પસ્સતિ અરહા ચક્ખુના રૂપ’’ન્તિઆદિસમ્મુતિવસેન પન આમન્તાતિ પટિજાનાતિ.

    118. Idāni paravādī aññenākārena laddhiṃ patiṭṭhāpetukāmo na vattabbaṃ puggalo upalabbhatītiādimāha. Tattha na vattabbanti kiṃ te iminā evaṃ bahunā upādāpaññattānuyogena, idaṃ tāva vadehi, kiṃ na vattabbaṃ ‘‘puggalo upalabbhati saccikaṭṭhaparamatthenā’’ti. Tato sakavādinā āmantāti vutte nanu yo passatītiādimāha. Tattha yoti puggalo . Yanti rūpaṃ. Yenāti cakkhunā. Soti puggalo. Tanti rūpaṃ. Tenāti cakkhunā. Idaṃ vuttaṃ hoti – nanu yo yaṃ rūpaṃ yena cakkhunā passati, so taṃ rūpaṃ tena cakkhunā passanto puggaloti. Sakavādī kiñcāpi cakkhuviññāṇassa nissayabhāvaṃ gacchantaṃ cakkhumeva rūpaṃ passati, tathā sotameva saddaṃ suṇāti…pe… viññāṇameva dhammaṃ vijānāti, ‘‘atthi arahato cakkhu, passati arahā cakkhunā rūpa’’ntiādisammutivasena pana āmantāti paṭijānāti.

    ૧૨૦. તતો છલવાદં નિસ્સાય પરવાદિના પુગ્ગલસ્સ વત્તબ્બતાય સાધિતાય તમેવ વાદં પરિવત્તેત્વા પુગ્ગલો ઉપલબ્ભતીતિઆદિમાહ. તત્થ યો ન પસ્સતીતિ અન્ધો અસઞ્ઞસત્તો અરૂપં ઉપપન્નો નિરોધં સમાપન્નો, અનન્ધોપિ ચ અઞ્ઞત્ર દસ્સનસમયા ન પસ્સતિ નામ. સેસવારેસુપિ એસેવ નયો. સેસં પાળિવસેનેવ અત્થતો વેદિતબ્બં.

    120. Tato chalavādaṃ nissāya paravādinā puggalassa vattabbatāya sādhitāya tameva vādaṃ parivattetvā puggalo upalabbhatītiādimāha. Tattha yo na passatīti andho asaññasatto arūpaṃ upapanno nirodhaṃ samāpanno, anandhopi ca aññatra dassanasamayā na passati nāma. Sesavāresupi eseva nayo. Sesaṃ pāḷivaseneva atthato veditabbaṃ.

    ૧૨૨. સુત્તસંસન્દનાયં દિબ્બસ્સ ચક્ખુનો રૂપગોચરત્તા રૂપં પસ્સતીતિ આહ. દુતિયવારે ‘‘સત્તે પસ્સામી’’તિવચનતો પુગ્ગલં પસ્સતીતિ આહ. તતિયવારે ‘‘રૂપં દિસ્વા પુગ્ગલં વિભાવેતી’’તિ લદ્ધિતો ઉભો પસ્સતીતિ આહ. યસ્મા પન પસ્સિતબ્બં નામ દિટ્ઠં સુતં મુતં વિઞ્ઞાતન્તિ ચતુબ્બિધે રૂપસઙ્ગહે રૂપાયતનમેવ સઙ્ગહિતં, તસ્મા સકવાદી ‘‘રૂપં પુગ્ગલો, પુગ્ગલો રૂપં, ઉભો રૂપ’’ન્તિ અનુયોગં કરોતિ. તસ્સત્થો પાકટોયેવાતિ.

    122. Suttasaṃsandanāyaṃ dibbassa cakkhuno rūpagocarattā rūpaṃ passatīti āha. Dutiyavāre ‘‘satte passāmī’’tivacanato puggalaṃ passatīti āha. Tatiyavāre ‘‘rūpaṃ disvā puggalaṃ vibhāvetī’’ti laddhito ubho passatīti āha. Yasmā pana passitabbaṃ nāma diṭṭhaṃ sutaṃ mutaṃ viññātanti catubbidhe rūpasaṅgahe rūpāyatanameva saṅgahitaṃ, tasmā sakavādī ‘‘rūpaṃ puggalo, puggalo rūpaṃ, ubho rūpa’’nti anuyogaṃ karoti. Tassattho pākaṭoyevāti.

    ઉપાદાપઞ્ઞત્તાનુયોગવણ્ણના.

    Upādāpaññattānuyogavaṇṇanā.

    ૧૩. પુરિસકારાનુયોગવણ્ણના

    13. Purisakārānuyogavaṇṇanā

    ૧૨૩. ઇદાનિ પુરિસકારાનુયોગો હોતિ. તત્થ કમ્મે સતિ નિયમતો તસ્સ કારકેનપિ ભવિતબ્બન્તિ લદ્ધિયા પુચ્છા પરવાદિસ્સ, તથારૂપાનં કમ્માનં અત્થિતાય પટિઞ્ઞા સકવાદિસ્સ. પુન કત્તા કારેતાતિ પુચ્છા પરવાદિસ્સ. તત્થ કત્તાતિ તેસં કમ્માનં કારકો. કારેતાતિ આણત્તિદેસનાદીહિ ઉપાયેહિ કારાપકો. ઇદાનિ યસ્મા પરવાદી પુગ્ગલં સન્ધાય કત્તાતિ પુચ્છતિ, ન કરણમત્તં, તસ્મા પટિક્ખેપો સકવાદિસ્સ.

    123. Idāni purisakārānuyogo hoti. Tattha kamme sati niyamato tassa kārakenapi bhavitabbanti laddhiyā pucchā paravādissa, tathārūpānaṃ kammānaṃ atthitāya paṭiññā sakavādissa. Puna kattā kāretāti pucchā paravādissa. Tattha kattāti tesaṃ kammānaṃ kārako. Kāretāti āṇattidesanādīhi upāyehi kārāpako. Idāni yasmā paravādī puggalaṃ sandhāya kattāti pucchati, na karaṇamattaṃ, tasmā paṭikkhepo sakavādissa.

    ૧૨૪. તસ્સ કત્તા કારેતાતિ એત્થ યદિ યં યં ઉપલબ્ભતિ, તસ્સ તસ્સ કત્તા પુગ્ગલો તે ઉપલબ્ભતિ, કિં તસ્સાપિ કારકો ચ કારાપકો ચ અઞ્ઞો પુગ્ગલો ઉપલબ્ભતીતિ અત્થો. પરવાદી તથા અનિચ્છન્તો ઇસ્સરનિમ્માનવાદભયેન પટિક્ખિપતિ. પુન પુટ્ઠો યસ્મા પુગ્ગલં માતાપિતરો જનેન્તિ નામં કરોન્તિ પોસેન્તિ, તસ્માસ્સ તે કારકા. યે ચ પન તં કલ્યાણમિત્તા વા આચરિયા વા તાનિ તાનિ વિજ્જાટ્ઠાનસિપ્પાયતનાનિ સિક્ખાપેન્તિ , તે કારાપકા નામાતિ ઇમમત્થં સન્ધાય પટિજાનાતિ. પુરિમકમ્મમેવ તસ્સ કત્તા ચેવ કારાપેતા ચાતિ અધિપ્પેતં.

    124. Tassa kattā kāretāti ettha yadi yaṃ yaṃ upalabbhati, tassa tassa kattā puggalo te upalabbhati, kiṃ tassāpi kārako ca kārāpako ca añño puggalo upalabbhatīti attho. Paravādī tathā anicchanto issaranimmānavādabhayena paṭikkhipati. Puna puṭṭho yasmā puggalaṃ mātāpitaro janenti nāmaṃ karonti posenti, tasmāssa te kārakā. Ye ca pana taṃ kalyāṇamittā vā ācariyā vā tāni tāni vijjāṭṭhānasippāyatanāni sikkhāpenti , te kārāpakā nāmāti imamatthaṃ sandhāya paṭijānāti. Purimakammameva tassa kattā ceva kārāpetā cāti adhippetaṃ.

    ૧૨૫. તસ્સ તસ્સેવાતિ ઇમિના ઇદં પુચ્છતિ – યદિ કમ્માનં કારકસ્સ કત્તા તસ્સાપિ કત્તા તસ્સાપિ કત્તા અત્થેવ, એવં સન્તે પુરિમેન પુરિમેન અવસ્સં પચ્છા પચ્છા પુગ્ગલો કાતબ્બોતિ ઇમિનાપિ તે કમ્માનં કારકેન પુગ્ગલેન આયતિં અઞ્ઞો પુગ્ગલો કાતબ્બો, તેનાપિ અઞ્ઞોતિ નત્થિ દુક્ખસ્સ અન્તકિરિયા, નત્થિ વટ્ટસ્સ ઉપચ્છેદો, નત્થિ અપ્પચ્ચયપરિનિબ્બાનં. પચ્ચયાભાવેન પચ્ચયપટિબદ્ધસ્સ દુક્ખસ્સ અભાવા યં નિબ્બાનં વુત્તં, નત્થિ તે તન્તિ. અથ વા તસ્સ તસ્સેવાતિ યદિ કમ્મં કમ્મમત્તં ન હોતિ, તસ્સ પન કારકો પુગ્ગલો, તસ્સાપિ કારકો, તસ્સાપિ કારકોતિ એવં પુગ્ગલપરમ્પરા અત્થિ. એવં સન્તે યા એસા કમ્મવટ્ટસ્સ અપ્પવત્તિકરણેન દુક્ખસ્સ અન્તકિરિયા વુત્તા, સા નત્થીતિ અત્થો. પરવાદી તં અનિચ્છન્તો પટિક્ખિપતિ. ઇતો અપરાસુપિ ઉપલબ્ભતિ સામઞ્ઞેન કારકપુચ્છાસુ પુગ્ગલંયેવ સન્ધાય ‘‘કત્તા કારેતા’’તિ વુત્તં, ન પચ્ચયે. ન હિ મહાપથવીઆદીનં પચ્ચયા નત્થિ.

    125. Tassa tassevāti iminā idaṃ pucchati – yadi kammānaṃ kārakassa kattā tassāpi kattā tassāpi kattā attheva, evaṃ sante purimena purimena avassaṃ pacchā pacchā puggalo kātabboti imināpi te kammānaṃ kārakena puggalena āyatiṃ añño puggalo kātabbo, tenāpi aññoti natthi dukkhassa antakiriyā, natthi vaṭṭassa upacchedo, natthi appaccayaparinibbānaṃ. Paccayābhāvena paccayapaṭibaddhassa dukkhassa abhāvā yaṃ nibbānaṃ vuttaṃ, natthi te tanti. Atha vā tassa tassevāti yadi kammaṃ kammamattaṃ na hoti, tassa pana kārako puggalo, tassāpi kārako, tassāpi kārakoti evaṃ puggalaparamparā atthi. Evaṃ sante yā esā kammavaṭṭassa appavattikaraṇena dukkhassa antakiriyā vuttā, sā natthīti attho. Paravādī taṃ anicchanto paṭikkhipati. Ito aparāsupi upalabbhati sāmaññena kārakapucchāsu puggalaṃyeva sandhāya ‘‘kattā kāretā’’ti vuttaṃ, na paccaye. Na hi mahāpathavīādīnaṃ paccayā natthi.

    ૧૩૫. અઞ્ઞો કલ્યાણપાપકાનં કમ્માનં કત્તાતિ પઞ્હો ‘‘સઙ્ખારવન્તં વા અત્તાન’’ન્તિઆદિદિટ્ઠિભયા પટિક્ખિત્તો.

    135. Añño kalyāṇapāpakānaṃ kammānaṃ kattāti pañho ‘‘saṅkhāravantaṃ vā attāna’’ntiādidiṭṭhibhayā paṭikkhitto.

    ૧૩૬. વિપાકો ઉપલબ્ભતીતિઆદિ વિપાકપટિસંવેદીવસેન પુગ્ગલં દસ્સેન્તસ્સ લદ્ધિભિન્દનત્થં વુત્તં. તત્થ વિપાકપટિસંવેદીતિ અનુયોગો પરવાદિસ્સ , વિપાકપવત્તિતો અઞ્ઞસ્સ વેદકસ્સ અભાવા પટિક્ખેપો સકવાદિસ્સ. પુન પુચ્છા સકવાદિસ્સ, પટિઞ્ઞા ઇતરસ્સ.

    136. Vipāko upalabbhatītiādi vipākapaṭisaṃvedīvasena puggalaṃ dassentassa laddhibhindanatthaṃ vuttaṃ. Tattha vipākapaṭisaṃvedīti anuyogo paravādissa , vipākapavattito aññassa vedakassa abhāvā paṭikkhepo sakavādissa. Puna pucchā sakavādissa, paṭiññā itarassa.

    ૧૩૮. તસ્સ પટિસંવેદીતિ તસ્સ વિપાકપટિસંવેદકસ્સ પટિસંવેદી યસ્મા પન પટિસંવેદિતબ્બો નામ વિપાકો, ન ચ પુગ્ગલો વિપાકો, તસ્મા પટિક્ખેપો પરવાદિસ્સ. પુન પુટ્ઠો યસ્મા પુઞ્ઞવિપાકે ઠિતત્તા વિપાકપટિસંવેદી પુત્તં વા પતિં વા માતા વા જાયા વા પરિચુમ્બતિ પરિસજ્જતિ, તસ્મા તથારૂપં પટિસંવેદિતં સન્ધાય પટિજાનાતિ પરવાદી.

    138. Tassa paṭisaṃvedīti tassa vipākapaṭisaṃvedakassa paṭisaṃvedī yasmā pana paṭisaṃveditabbo nāma vipāko, na ca puggalo vipāko, tasmā paṭikkhepo paravādissa. Puna puṭṭho yasmā puññavipāke ṭhitattā vipākapaṭisaṃvedī puttaṃ vā patiṃ vā mātā vā jāyā vā paricumbati parisajjati, tasmā tathārūpaṃ paṭisaṃveditaṃ sandhāya paṭijānāti paravādī.

    તસ્સ તસ્સેવાતિ યદિ વિપાકો વિપાકમત્તં ન હોતિ, તસ્સ પન પટિસંવેદી પુગ્ગલો, તસ્સાપિ પટિસંવેદી તસ્સાપિ પટિસંવેદીતિ એવં પુગ્ગલપરમ્પરા અત્થિ. એવં સન્તે યા એસા વિપાકવટ્ટસ્સ અપ્પવત્તિકરણેન દુક્ખસ્સ અન્તકિરિયા વુત્તા, સા નત્થીતિ અત્થો. ઇતો પરં ઉપલબ્ભતિસામઞ્ઞેન પટિસંવેદીપુચ્છાસુ હેટ્ઠા વુત્તનયેનેવ અત્થો વેદિતબ્બો.

    Tassatassevāti yadi vipāko vipākamattaṃ na hoti, tassa pana paṭisaṃvedī puggalo, tassāpi paṭisaṃvedī tassāpi paṭisaṃvedīti evaṃ puggalaparamparā atthi. Evaṃ sante yā esā vipākavaṭṭassa appavattikaraṇena dukkhassa antakiriyā vuttā, sā natthīti attho. Ito paraṃ upalabbhatisāmaññena paṭisaṃvedīpucchāsu heṭṭhā vuttanayeneva attho veditabbo.

    ૧૪૨. અઞ્ઞો કલ્યાણપાપકાનં કમ્માનં વિપાકપટિસંવેદીતિ પઞ્હો ‘‘વેદનવન્તં વા અત્તાન’’ન્તિઆદિદિટ્ઠિભયા પટિક્ખિત્તો.

    142. Añño kalyāṇapāpakānaṃ kammānaṃ vipākapaṭisaṃvedīti pañho ‘‘vedanavantaṃ vā attāna’’ntiādidiṭṭhibhayā paṭikkhitto.

    ૧૪૩. દિબ્બં સુખન્તિઆદિ કલ્યાણપાપકાનં કમ્માનં વિપાકં ભાજેત્વા દસ્સનવસેન આરદ્ધં. તં સબ્બં હેટ્ઠા વુત્તનયેનેવ વેદિતબ્બં. સકવાદિનો ચેત્થ પુગ્ગલવસેનેવ પટિસંવેદીપટિક્ખેપો વેદિતબ્બો, ન વેદયિતવસેન.

    143. Dibbaṃ sukhantiādi kalyāṇapāpakānaṃ kammānaṃ vipākaṃ bhājetvā dassanavasena āraddhaṃ. Taṃ sabbaṃ heṭṭhā vuttanayeneva veditabbaṃ. Sakavādino cettha puggalavaseneva paṭisaṃvedīpaṭikkhepo veditabbo, na vedayitavasena.

    ૧૪૮. મહાપથવીઆદીનિ હિ આરમ્મણં કત્વા વેદયિતાનં ઉપ્પત્તિ અપ્પટિસિદ્ધા.

    148. Mahāpathavīādīni hi ārammaṇaṃ katvā vedayitānaṃ uppatti appaṭisiddhā.

    ૧૭૦. કત્તા કારેતા વિપાકપટિસંવેદીતિઆદિ વોમિસ્સકનયવસેન આરદ્ધં. તત્થ સો કરોતીતિ યં ત્વં કત્તાતિ ચ પટિસંવેદીતિ ચ વદેસિ, કિં સોયેવ કરોતિ, સો પટિસંવેદેતિ. અયમનુયોગો સકવાદિસ્સ, સુત્તવિરોધભયેન પટિક્ખેપો પરવાદિસ્સ.

    170. Kattā kāretā vipākapaṭisaṃvedītiādi vomissakanayavasena āraddhaṃ. Tattha so karotīti yaṃ tvaṃ kattāti ca paṭisaṃvedīti ca vadesi, kiṃ soyeva karoti, so paṭisaṃvedeti. Ayamanuyogo sakavādissa, suttavirodhabhayena paṭikkhepo paravādissa.

    ૧૭૧. પુન પુટ્ઠો ‘‘ઇધ નન્દતિ પેચ્ચ નન્દતી’’તિઆદિસુત્તવસેન (ધ॰ પ॰ ૧૮) પટિઞ્ઞા તસ્સેવ. અથસ્સ વચનોકાસં પટિબાહન્તો સકવાદી સયંકતં સુખદુક્ખન્તિ આહ.

    171. Puna puṭṭho ‘‘idha nandati pecca nandatī’’tiādisuttavasena (dha. pa. 18) paṭiññā tasseva. Athassa vacanokāsaṃ paṭibāhanto sakavādī sayaṃkataṃ sukhadukkhanti āha.

    ૧૭૨. તત્થ અઞ્ઞો કરોતીતિ કારકવેદકાનં અઞ્ઞત્તપુચ્છાવસેન વુત્તં. તતો પરવાદી સુત્તવિરોધભયેન પટિક્ખિપિત્વા પુન પુટ્ઠો ‘‘મનુસ્સભૂતો કત્વા દેવભૂતો પટિસંવેદેતી’’તિ મઞ્ઞમાનો પટિજાનાતિ . એવંવાદિનો પન પરંકતં સુખદુક્ખં આપજ્જતીતિ તસ્સ વસેન પુટ્ઠો પુન પટિક્ખિપતિ.

    172. Tattha añño karotīti kārakavedakānaṃ aññattapucchāvasena vuttaṃ. Tato paravādī suttavirodhabhayena paṭikkhipitvā puna puṭṭho ‘‘manussabhūto katvā devabhūto paṭisaṃvedetī’’ti maññamāno paṭijānāti . Evaṃvādino pana paraṃkataṃ sukhadukkhaṃ āpajjatīti tassa vasena puṭṭho puna paṭikkhipati.

    ૧૭૪. સો ચ અઞ્ઞો ચાતિ કારકવેદકાનં એકત્તઅઞ્ઞત્તપુચ્છાવસેન વુત્તં. તતો પરવાદી સુત્તવિરોધભયેનેવ પટિક્ખિપિત્વા પુન પુટ્ઠો પુરિમે દ્વેપિ નયે એકતો કત્વા પટિજાનાતિ. એવંવાદિનો પન સયંકતઞ્ચ પરંકતઞ્ચ સુખદુક્ખં આપજ્જતીતિ તસ્સ વસેન પુટ્ઠો પુન પટિક્ખિપતિ.

    174. So ca añño cāti kārakavedakānaṃ ekattaaññattapucchāvasena vuttaṃ. Tato paravādī suttavirodhabhayeneva paṭikkhipitvā puna puṭṭho purime dvepi naye ekato katvā paṭijānāti. Evaṃvādino pana sayaṃkatañca paraṃkatañca sukhadukkhaṃ āpajjatīti tassa vasena puṭṭho puna paṭikkhipati.

    ૧૭૬. નેવ સો કરોતીતિ કારકવેદકાનં એકત્તઅઞ્ઞત્તપટિક્ખેપવસેન વુત્તં. તતો પરવાદી સુત્તવિરોધવસેનેવ પટિક્ખિપિત્વા પુન પુટ્ઠો યસ્મા મનુસ્સો દેવલોકૂપપત્તિયા કમ્મં કત્વા ન મનુસ્સભૂતોવ પટિસંવેદેતિ, નાપિ યેન કમ્મં કતં, તતો અઞ્ઞોવ પટિસંવેદેતિ, તસ્મા કારકતો વેદકો નેવ સો હોતિ, ન અઞ્ઞોતિ મઞ્ઞમાનો પટિજાનાતિ. લદ્ધિમત્તમેવેતં? એવંવાદિનો પન અસયંકારં અપરંકારં અધિચ્ચસમુપ્પન્નં સુખદુક્ખં આપજ્જતીતિ તસ્સ વસેન પુટ્ઠો પુન પટિક્ખિપતિ. અપિચ ઇમસ્મિં વોમિસ્સકનયે આદિતો પટ્ઠાય ઇમિનાપિ નયેન અત્થો વેદિતબ્બો. યસ્મા હિ અયં પુગ્ગલવાદી કમ્માનં કારકઞ્ચેવ વેદકઞ્ચ ઇચ્છતિ, તસ્માસ્સ યો કારકો, તેનેવ વા વેદકેન ભવિતબ્બં, અઞ્ઞેન વા ઉભોહિ વા ભવિતબ્બં, ઉભોહિ વાપિ ન ભવિતબ્બન્તિ ઇદમાપન્નં હોતિ. એવમાપન્નમેવ અનુયોગં અનુયુઞ્જન્તો સકવાદી ‘‘સો કરોતી’’તિઆદયો ચત્તારોપિ વિકપ્પે આહ. સેસં વુત્તપ્પકારમેવ.

    176. Neva so karotīti kārakavedakānaṃ ekattaaññattapaṭikkhepavasena vuttaṃ. Tato paravādī suttavirodhavaseneva paṭikkhipitvā puna puṭṭho yasmā manusso devalokūpapattiyā kammaṃ katvā na manussabhūtova paṭisaṃvedeti, nāpi yena kammaṃ kataṃ, tato aññova paṭisaṃvedeti, tasmā kārakato vedako neva so hoti, na aññoti maññamāno paṭijānāti. Laddhimattamevetaṃ? Evaṃvādino pana asayaṃkāraṃ aparaṃkāraṃ adhiccasamuppannaṃ sukhadukkhaṃ āpajjatīti tassa vasena puṭṭho puna paṭikkhipati. Apica imasmiṃ vomissakanaye ādito paṭṭhāya imināpi nayena attho veditabbo. Yasmā hi ayaṃ puggalavādī kammānaṃ kārakañceva vedakañca icchati, tasmāssa yo kārako, teneva vā vedakena bhavitabbaṃ, aññena vā ubhohi vā bhavitabbaṃ, ubhohi vāpi na bhavitabbanti idamāpannaṃ hoti. Evamāpannameva anuyogaṃ anuyuñjanto sakavādī ‘‘so karotī’’tiādayo cattāropi vikappe āha. Sesaṃ vuttappakārameva.

    પરિયોસાને પન ચત્તારોપિ પઞ્હા એકતો પુટ્ઠા. તત્થ પટિક્ખેપો ચ પટિજાનના ચ સયંકતાદિદોસપ્પત્તિ ચ પુરિમનયેનેવ વેદિતબ્બા. ઇતો પરં ‘‘કલ્યાણપાપકાની’’તિ અવત્વા હેટ્ઠા વુત્તનયા એવ ‘‘કમ્મં અત્થી’’તિઆદિના વિકપ્પેન દસ્સિતા. તેસમ્પિ હેટ્ઠા વુત્તનયેનેવ અત્થો વેદિતબ્બો.

    Pariyosāne pana cattāropi pañhā ekato puṭṭhā. Tattha paṭikkhepo ca paṭijānanā ca sayaṃkatādidosappatti ca purimanayeneva veditabbā. Ito paraṃ ‘‘kalyāṇapāpakānī’’ti avatvā heṭṭhā vuttanayā eva ‘‘kammaṃ atthī’’tiādinā vikappena dassitā. Tesampi heṭṭhā vuttanayeneva attho veditabbo.

    પુરિસકારાનુયોગવણ્ણના.

    Purisakārānuyogavaṇṇanā.

    કલ્યાણવગ્ગોતિપિ એતસ્સેવ નામં.

    Kalyāṇavaggotipi etasseva nāmaṃ.

    ૧૪. અભિઞ્ઞાનુયોગવણ્ણના

    14. Abhiññānuyogavaṇṇanā

    ૧૯૩. ઇતો પરં અભિઞ્ઞાનુયોગાદિવસેન અરહત્તસાધના હોતિ. તત્થ આમન્તાતિ સકવાદિના પટિઞ્ઞાતે પરવાદી ‘‘બહિદ્ધા અનિન્દ્રિયબદ્ધરૂપે ઇદ્ધિવિધાદિવિસેસાધિગમો નત્થિ, અજ્ઝત્તં અત્થિ, તસ્મા ઇદ્ધાદિનિબ્બત્તકેન પુગ્ગલેન ભવિતબ્બ’’ન્તિ મઞ્ઞમાનો નનુ અત્થિ કોચિ ઇદ્ધિં વિકુબ્બતીતિઆદિમાહ. તં સબ્બં ઉત્તાનત્થમેવ.

    193. Ito paraṃ abhiññānuyogādivasena arahattasādhanā hoti. Tattha āmantāti sakavādinā paṭiññāte paravādī ‘‘bahiddhā anindriyabaddharūpe iddhividhādivisesādhigamo natthi, ajjhattaṃ atthi, tasmā iddhādinibbattakena puggalena bhavitabba’’nti maññamāno nanu atthi koci iddhiṃ vikubbatītiādimāha. Taṃ sabbaṃ uttānatthameva.

    અભિઞ્ઞાનુયોગવણ્ણના.

    Abhiññānuyogavaṇṇanā.

    ૧૫-૧૮. ઞાતકાનુયોગાદિવણ્ણના

    15-18. Ñātakānuyogādivaṇṇanā

    ૧૯૭. ઇદાનિ માતાતિઆદિકો ઞાતકાનુયોગો. ખત્તિયોતિઆદિકો જાતિઅનુયોગો. ગહટ્ઠો પબ્બજિતોતિ પટિપત્તિઅનુયોગો. દેવો મનુસ્સોતિ ઉપપત્તિઅનુયોગો. સોતાપન્નોતિઆદિકો પટિવેધાનુયોગો, અરિયાનુયોગોતિપિ વુચ્ચતિ. તે સબ્બે ઉત્તાનત્થાયેવ. ‘‘અરહા હુત્વા ન અરહા’’તિ પનેત્થ મોઘપઞ્હત્તા ન વુત્તં.

    197. Idāni mātātiādiko ñātakānuyogo. Khattiyotiādiko jātianuyogo. Gahaṭṭho pabbajitoti paṭipattianuyogo. Devo manussoti upapattianuyogo. Sotāpannotiādiko paṭivedhānuyogo, ariyānuyogotipi vuccati. Te sabbe uttānatthāyeva. ‘‘Arahā hutvā na arahā’’ti panettha moghapañhattā na vuttaṃ.

    ૨૦૬. ચત્તારો પુરિસયુગાતિઆદિ સંઘાનુયોગો, સોપિ ઉત્તાનત્થોયેવ.

    206. Cattāro purisayugātiādi saṃghānuyogo, sopi uttānatthoyeva.

    ૨૦૯. સઙ્ખતોતિઆદિ સચ્ચિકટ્ઠસભાવાનુયોગો. તત્થ તતિયા કોટીતિ પુચ્છા સકવાદિસ્સ. તથારૂપસ્સ સચ્ચિકટ્ઠસ્સ અભાવતો પટિક્ખેપો પરવાદિસ્સ. પુન પુટ્ઠો પુગ્ગલં સન્ધાય પટિઞ્ઞા તસ્સેવ.

    209. Saṅkhatotiādi saccikaṭṭhasabhāvānuyogo. Tattha tatiyā koṭīti pucchā sakavādissa. Tathārūpassa saccikaṭṭhassa abhāvato paṭikkhepo paravādissa. Puna puṭṭho puggalaṃ sandhāya paṭiññā tasseva.

    ૨૧૧. અઞ્ઞો પુગ્ગલોતિપઞ્હેપિ સઙ્ખતેહિ ખન્ધેહિ અઞ્ઞત્તં અનિચ્છન્તો પટિક્ખેપો તસ્સેવ.

    211. Aññopuggalotipañhepi saṅkhatehi khandhehi aññattaṃ anicchanto paṭikkhepo tasseva.

    ૨૧૨. ખન્ધા સઙ્ખતાતિઆદિ સઙ્ખતાસઙ્ખતાનિ સરૂપેન દસ્સેત્વા અઞ્ઞત્તપુચ્છનત્થં વુત્તં.

    212. Khandhā saṅkhatātiādi saṅkhatāsaṅkhatāni sarūpena dassetvā aññattapucchanatthaṃ vuttaṃ.

    ૨૧૩. રૂપં સઙ્ખતન્તિઆદિ ખન્ધે વિભાગતો દસ્સેત્વા અઞ્ઞત્તપુચ્છનત્થં વુત્તં.

    213. Rūpaṃ saṅkhatantiādi khandhe vibhāgato dassetvā aññattapucchanatthaṃ vuttaṃ.

    ૨૧૪. પુગ્ગલસ્સ ઉપ્પાદોતિ પુચ્છા સકવાદિસ્સ, ‘‘જાતિધમ્મા જરાધમ્મા, અથો મરણધમ્મિનો’’તિઆદિસુત્તવસેન પટિઞ્ઞા પરવાદિસ્સ. સઙ્ખતભાવં પનસ્સ સો ન ઇચ્છતિ, તસ્મા પટિક્ખિપતિ.

    214. Puggalassa uppādoti pucchā sakavādissa, ‘‘jātidhammā jarādhammā, atho maraṇadhammino’’tiādisuttavasena paṭiññā paravādissa. Saṅkhatabhāvaṃ panassa so na icchati, tasmā paṭikkhipati.

    ૨૧૫. પુન ન ઉપ્પાદો પઞ્ઞાયતીતિઆદિના નયેન પુટ્ઠો ‘‘દુક્ખમેવ હિ સમ્ભોતિ , દુક્ખં તિટ્ઠતિ વેતિ ચા’’તિઆદિવચનતો (સં॰ નિ॰ ૧.૧૭૧) પુગ્ગલસ્સ ઉપ્પાદાદયો નામ ન યુજ્જન્તીતિ પટિજાનાતિ.

    215. Puna na uppādo paññāyatītiādinā nayena puṭṭho ‘‘dukkhameva hi sambhoti , dukkhaṃ tiṭṭhati veti cā’’tiādivacanato (saṃ. ni. 1.171) puggalassa uppādādayo nāma na yujjantīti paṭijānāti.

    ૨૧૬. અત્થત્થમ્હીતિ અત્થં વુચ્ચતિ નિબ્બાનં. તત્થ અત્થીતિ પુચ્છતિ. તસ્સ અત્થિતાય સસ્સતં, નત્થિતાય. ઉચ્છેદો આપજ્જતિ. તદુભયમ્પિ અનિચ્છન્તો પચ્છા પટિક્ખિપતિ.

    216. Atthatthamhīti atthaṃ vuccati nibbānaṃ. Tattha atthīti pucchati. Tassa atthitāya sassataṃ, natthitāya. Ucchedo āpajjati. Tadubhayampi anicchanto pacchā paṭikkhipati.

    ઞાતકાનુયોગાદિવણ્ણના.

    Ñātakānuyogādivaṇṇanā.

    ૧૯. પટિવેધાનુયોગાદિવણ્ણના

    19. Paṭivedhānuyogādivaṇṇanā

    ૨૧૭. ભવં નિસ્સાય પઞ્હે ભવન્તિ ઉપપત્તિભવં.

    217. Bhavaṃ nissāya pañhe bhavanti upapattibhavaṃ.

    ૨૧૮. વેદનં વેદિયમાનપઞ્હે વેદનં વેદિયમાનો પરિગ્ગહિતવેદનો યોગાવચરોવ પજાનાતિ, બાલપુથુજ્જનો નપ્પજાનાતિ.

    218. Vedanaṃ vediyamānapañhe vedanaṃ vediyamāno pariggahitavedano yogāvacarova pajānāti, bālaputhujjano nappajānāti.

    ૨૨૪. કાયાનુપસ્સનાદિપઞ્હા ઉત્તાનત્થાયેવ.

    224. Kāyānupassanādipañhā uttānatthāyeva.

    ૨૨૬. પારાયનગાથાય સુઞ્ઞતો લોકં અવેક્ખસ્સૂતિ સત્તસુઞ્ઞતવસેન ખન્ધલોકં ઓલોકેહીતિ અત્થો.

    226. Pārāyanagāthāya suññato lokaṃ avekkhassūti sattasuññatavasena khandhalokaṃ olokehīti attho.

    ૨૨૮. પુગ્ગલો અવેક્ખતીતિ સકવાદિપુચ્છા. પરવાદિસ્સ હિ ‘‘સુઞ્ઞતો લોકં અવેક્ખસ્સૂ’’તિ ગાથાય યો અવેક્ખતિ, સો પુગ્ગલોતિ લદ્ધિ, તસ્મા નં એવં પુચ્છતિ. સહ રૂપેનાતિ રૂપકાયેન સદ્ધિં. તતો અનિસ્સટો હુત્વાતિ અત્થો. ઇદં પઞ્ચવોકારવસેન અનુજાનિત્વા પુન તં જીવન્તિ પુટ્ઠો સુત્તવિરોધભયેન પટિક્ખિપતિ. વિના રૂપેનાતિ ઇદં ચતુવોકારવસેન અનુજાનિત્વા પુન અઞ્ઞં જીવન્તિ પુટ્ઠો સુત્તવિરોધભયેનેવ પટિક્ખિપતિ. ‘‘અબ્ભન્તરગતો’’તિ ચ ‘‘બહિદ્ધા નિક્ખમિત્વા’’તિ ચ ઇદં ‘‘સહ રૂપેન વિના રૂપેના’’તિ હેટ્ઠા વુત્તસ્સ લક્ખણવચનં. તત્થ અબ્ભન્તરગતોતિ રૂપસ્સ અન્તોગતો, ઇતો વા એત્તો વા અનિક્ખમિત્વા રૂપપરિચ્છેદવસેનેવ ઠિતો હુત્વાતિ અત્થો. નિક્ખમિત્વાતિ રૂપપરિચ્છેદં અતિક્કમિત્વા. રૂપં અનિસ્સિતો હુત્વાતિ અત્થો.

    228. Puggalo avekkhatīti sakavādipucchā. Paravādissa hi ‘‘suññato lokaṃ avekkhassū’’ti gāthāya yo avekkhati, so puggaloti laddhi, tasmā naṃ evaṃ pucchati. Saha rūpenāti rūpakāyena saddhiṃ. Tato anissaṭo hutvāti attho. Idaṃ pañcavokāravasena anujānitvā puna taṃ jīvanti puṭṭho suttavirodhabhayena paṭikkhipati. Vinā rūpenāti idaṃ catuvokāravasena anujānitvā puna aññaṃ jīvanti puṭṭho suttavirodhabhayeneva paṭikkhipati. ‘‘Abbhantaragato’’ti ca ‘‘bahiddhā nikkhamitvā’’ti ca idaṃ ‘‘saha rūpena vinā rūpenā’’ti heṭṭhā vuttassa lakkhaṇavacanaṃ. Tattha abbhantaragatoti rūpassa antogato, ito vā etto vā anikkhamitvā rūpaparicchedavaseneva ṭhito hutvāti attho. Nikkhamitvāti rūpaparicchedaṃ atikkamitvā. Rūpaṃ anissito hutvāti attho.

    ૨૩૧. અનત્તાતિ અત્તના જીવેન પુગ્ગલેન રહિતો. એકધમ્મેપિ પુગ્ગલો નત્થીતિ અત્થો. એવં સબ્બસુત્તાનં આગમટ્ઠકથાસુ વુત્તનયેનેવ અત્થો વેદિતબ્બો. ઇધ પન સન્ધાયભાસિતમત્તમેવ વક્ખામ.

    231. Anattāti attanā jīvena puggalena rahito. Ekadhammepi puggalo natthīti attho. Evaṃ sabbasuttānaṃ āgamaṭṭhakathāsu vuttanayeneva attho veditabbo. Idha pana sandhāyabhāsitamattameva vakkhāma.

    ૨૩૭. વુત્તં ભગવતા સપ્પિકુમ્ભોતિઆદિ ‘‘સબ્બાવ દેસના યથારુતવસેનેવ અત્થતો ન ગહેતબ્બા’’તિ દસ્સનત્થં આભતં. યથા હિ સુવણ્ણં ગહેત્વા કતો સુવણ્ણવિકારો કુમ્ભો સુવણ્ણકુમ્ભોતિ વુચ્ચતિ, ન એવં સપ્પિં ગહેત્વા કતો સપ્પિસ્સ વિકારો સપ્પિકુમ્ભો નામ અત્થિ. યસ્મિં પન કુમ્ભે સપ્પિ પક્ખિત્તં, સો સપ્પિકુમ્ભો નામાતિ અયમેત્થ અત્થો. તેલકુમ્ભાદીસુપિ એસેવ નયો. યથા ચ નિબ્બાનં નિચ્ચં ધુવં, ન એવં ભત્તં વા યાગુ વા અત્થિ. કાલપરિચ્છેદં પન અકત્વા દિવસે દિવસે દસ્સામાતિ પઞ્ઞત્તવસેન ‘‘નિચ્ચભત્તં ધુવયાગૂ’’તિ વુચ્ચતીતિ અયમેત્થ અત્થો.

    237. Vuttaṃ bhagavatā sappikumbhotiādi ‘‘sabbāva desanā yathārutavaseneva atthato na gahetabbā’’ti dassanatthaṃ ābhataṃ. Yathā hi suvaṇṇaṃ gahetvā kato suvaṇṇavikāro kumbho suvaṇṇakumbhoti vuccati, na evaṃ sappiṃ gahetvā kato sappissa vikāro sappikumbho nāma atthi. Yasmiṃ pana kumbhe sappi pakkhittaṃ, so sappikumbho nāmāti ayamettha attho. Telakumbhādīsupi eseva nayo. Yathā ca nibbānaṃ niccaṃ dhuvaṃ, na evaṃ bhattaṃ vā yāgu vā atthi. Kālaparicchedaṃ pana akatvā divase divase dassāmāti paññattavasena ‘‘niccabhattaṃ dhuvayāgū’’ti vuccatīti ayamettha attho.

    ‘‘અત્થિ પુગ્ગલો અત્તહિતાય પટિપન્નો’’તિઆદીસુપિ યથા રૂપાદયો ધમ્મા પચ્ચત્તલક્ખણસામઞ્ઞલક્ખણવસેન અત્થિ, ન એવં પુગ્ગલો . રૂપાદીસુ પન સતિ ‘એવંનામો’‘એવંગોત્તો’તિ વોહારો હોતિ. ઇતિ ઇમિના લોકવોહારેન લોકસમ્મુતિયા લોકનિરુત્તિયા અત્થિ પુગ્ગલોતિ અયમેત્થ અત્થો. વુત્તમ્પિ ચેતં ભગવતા – ‘‘ઇમા ખો ચિત્ત, લોકસમઞ્ઞા લોકનિરુત્તિયો લોકવોહારા લોકપઞ્ઞત્તિયો’’તિ (દી॰ નિ॰ ૧.૪૪૦). રૂપાદિધમ્મા પન વિનાપિ લોકસમ્મુતિં પચ્ચત્તસામઞ્ઞલક્ખણવસેન પઞ્ઞાપનતો અત્થીતિ અયમેત્થ અત્થો.

    ‘‘Atthi puggalo attahitāya paṭipanno’’tiādīsupi yathā rūpādayo dhammā paccattalakkhaṇasāmaññalakkhaṇavasena atthi, na evaṃ puggalo . Rūpādīsu pana sati ‘evaṃnāmo’‘evaṃgotto’ti vohāro hoti. Iti iminā lokavohārena lokasammutiyā lokaniruttiyā atthi puggaloti ayamettha attho. Vuttampi cetaṃ bhagavatā – ‘‘imā kho citta, lokasamaññā lokaniruttiyo lokavohārā lokapaññattiyo’’ti (dī. ni. 1.440). Rūpādidhammā pana vināpi lokasammutiṃ paccattasāmaññalakkhaṇavasena paññāpanato atthīti ayamettha attho.

    બુદ્ધાનં પન દ્વે કથા સમ્મુતિકથા ચ પરમત્થકથા ચ. તત્થ સત્તો, પુગ્ગલો, દેવો, બ્રહ્માતિઆદિકા સમ્મુતિકથા નામ. અનિચ્ચં, દુક્ખં, અનત્તા, ખન્ધા, ધાતુયો, આયતનાનિ, સતિપટ્ઠાના, સમ્મપ્પધાનાતિઆદિકા પરમત્થકથા નામ.

    Buddhānaṃ pana dve kathā sammutikathā ca paramatthakathā ca. Tattha satto, puggalo, devo, brahmātiādikā sammutikathā nāma. Aniccaṃ, dukkhaṃ, anattā, khandhā, dhātuyo, āyatanāni, satipaṭṭhānā, sammappadhānātiādikā paramatthakathā nāma.

    તત્થ યો સમ્મુતિદેસનાય સત્તોતિ વા…પે॰… બ્રહ્માતિ વાતિ વુત્તે જાનિતું પટિવિજ્ઝિતું નિય્યાતું અરહત્તજયગ્ગાહં ગહેતું સક્કોતિ, તસ્સ ભગવા આદિતોવ સત્તોતિ વા પુગ્ગલોતિ વા પોસોતિ વા દેવોતિ વા બ્રહ્માતિ વા કથેતિ. યો પરમત્થદેસનાય અનિચ્ચન્તિ વા દુક્ખન્તિ વાતિઆદીસુ અઞ્ઞતરં સુત્વાવ જાનિતું પટિવિજ્ઝિતું નિય્યાતું અરહત્તજયગ્ગાહં ગહેતું સક્કોતિ. તસ્સ અનિચ્ચન્તિઆદીસુ અઞ્ઞતરં કથેતિ. તથા સમ્મુતિકથાય બુજ્ઝનકસત્તસ્સ ન પઠમં પરમત્થકથં કથેતિ. સમ્મુતિકથાય પન બોધેત્વા પચ્છા પરમત્થકથં કથેતિ . પરમત્થકથાય બુજ્ઝનકસત્તસ્સાપિ ન પઠમં સમ્મુતિકથં કથેતિ. પરમત્થકથાય પન બોધેત્વા પચ્છા સમ્મુતિકથં કથેતિ. પકતિયા પન પઠમમેવ પરમત્થકથં કથેન્તસ્સ દેસના લૂખાકારા હોતિ. તસ્મા બુદ્ધા પઠમં સમ્મુતિકથં કથેત્વા પચ્છા પરમત્થકથં કથેન્તિ. તે સમ્મુતિકથં કથેન્તાપિ સચ્ચમેવ સભાવમેવ અમુસાવ કથેન્તિ. પરમત્થકથં કથેન્તાપિ સચ્ચમેવ સભાવમેવ અમુસાવ કથેન્તિ. અયઞ્હિ –

    Tattha yo sammutidesanāya sattoti vā…pe… brahmāti vāti vutte jānituṃ paṭivijjhituṃ niyyātuṃ arahattajayaggāhaṃ gahetuṃ sakkoti, tassa bhagavā āditova sattoti vā puggaloti vā posoti vā devoti vā brahmāti vā katheti. Yo paramatthadesanāya aniccanti vā dukkhanti vātiādīsu aññataraṃ sutvāva jānituṃ paṭivijjhituṃ niyyātuṃ arahattajayaggāhaṃ gahetuṃ sakkoti. Tassa aniccantiādīsu aññataraṃ katheti. Tathā sammutikathāya bujjhanakasattassa na paṭhamaṃ paramatthakathaṃ katheti. Sammutikathāya pana bodhetvā pacchā paramatthakathaṃ katheti . Paramatthakathāya bujjhanakasattassāpi na paṭhamaṃ sammutikathaṃ katheti. Paramatthakathāya pana bodhetvā pacchā sammutikathaṃ katheti. Pakatiyā pana paṭhamameva paramatthakathaṃ kathentassa desanā lūkhākārā hoti. Tasmā buddhā paṭhamaṃ sammutikathaṃ kathetvā pacchā paramatthakathaṃ kathenti. Te sammutikathaṃ kathentāpi saccameva sabhāvameva amusāva kathenti. Paramatthakathaṃ kathentāpi saccameva sabhāvameva amusāva kathenti. Ayañhi –

    ‘‘દુવે સચ્ચાનિ અક્ખાસિ, સમ્બુદ્ધો વદતં વરો;

    ‘‘Duve saccāni akkhāsi, sambuddho vadataṃ varo;

    સમ્મુતિં પરમત્થઞ્ચ, તતિયં નુપલબ્ભતિ’’.

    Sammutiṃ paramatthañca, tatiyaṃ nupalabbhati’’.

    તત્થ –

    Tattha –

    ‘‘સઙ્કેતવચનં સચ્ચં, લોકસમ્મુતિકારણં;

    ‘‘Saṅketavacanaṃ saccaṃ, lokasammutikāraṇaṃ;

    પરમત્થવચનં સચ્ચં, ધમ્માનં તથલક્ખણ’’ન્તિ.

    Paramatthavacanaṃ saccaṃ, dhammānaṃ tathalakkhaṇa’’nti.

    અપરો નયો – દ્વે ભગવતો દેસના પરમત્થદેસના ચ ખન્ધાદિવસેન, સમ્મુતિદેસના ચ સપ્પિકુમ્ભાદિવસેન. ન હિ ભગવા સમઞ્ઞં અતિધાવતિ. તસ્મા ‘‘અત્થિ પુગ્ગલો’’તિ વચનમત્તતો અભિનિવેસો ન કાતબ્બો. સત્થારા હિ –

    Aparo nayo – dve bhagavato desanā paramatthadesanā ca khandhādivasena, sammutidesanā ca sappikumbhādivasena. Na hi bhagavā samaññaṃ atidhāvati. Tasmā ‘‘atthi puggalo’’ti vacanamattato abhiniveso na kātabbo. Satthārā hi –

    ‘‘પઞ્ઞત્તિં અનતિક્કમ્મ, પરમત્થો પકાસિતો;

    ‘‘Paññattiṃ anatikkamma, paramattho pakāsito;

    સમઞ્ઞં નાતિધાવેય્ય, તસ્મા અઞ્ઞોપિ પણ્ડિતો;

    Samaññaṃ nātidhāveyya, tasmā aññopi paṇḍito;

    પરમત્થં પકાસેન્તો, સમઞ્ઞં નાતિધાવયે’’.

    Paramatthaṃ pakāsento, samaññaṃ nātidhāvaye’’.

    સેસં સબ્બત્થ ઉત્તાનત્થમેવાતિ.

    Sesaṃ sabbattha uttānatthamevāti.

    પુગ્ગલકથા નિટ્ઠિતા.

    Puggalakathā niṭṭhitā.







    Related texts:



    તિપિટક (મૂલ) • Tipiṭaka (Mūla) / અભિધમ્મપિટક • Abhidhammapiṭaka / કથાવત્થુપાળિ • Kathāvatthupāḷi / ૧. પુગ્ગલકથા • 1. Puggalakathā

    ટીકા • Tīkā / અભિધમ્મપિટક (ટીકા) • Abhidhammapiṭaka (ṭīkā) / પઞ્ચપકરણ-મૂલટીકા • Pañcapakaraṇa-mūlaṭīkā / ૧. પુગ્ગલકથા • 1. Puggalakathā

    ટીકા • Tīkā / અભિધમ્મપિટક (ટીકા) • Abhidhammapiṭaka (ṭīkā) / પઞ્ચપકરણ-અનુટીકા • Pañcapakaraṇa-anuṭīkā / ૧. પુગ્ગલકથા • 1. Puggalakathā


    © 1991-2023 The Titi Tudorancea Bulletin | Titi Tudorancea® is a Registered Trademark | Terms of use and privacy policy
    Contact