Library / Tipiṭaka / તિપિટક • Tipiṭaka / થેરગાથા-અટ્ઠકથા • Theragāthā-aṭṭhakathā |
૬. પુણ્ણમાસત્થેરગાથાવણ્ણના
6. Puṇṇamāsattheragāthāvaṇṇanā
પઞ્ચ નીવરણે હિત્વાતિઆદિકા આયસ્મતો પુણ્ણમાસત્થેરસ્સ ગાથા. કા ઉપ્પત્તિ? અયમ્પિ પુરિમબુદ્ધેસુ કતાધિકારો તત્થ તત્થ ભવે પુઞ્ઞાનિ ઉપચિનન્તો તિસ્સસ્સ ભગવતો કાલે કુલગેહે નિબ્બત્તિત્વા વિઞ્ઞુતં પત્તો એકદિવસં સત્થરિ અરઞ્ઞે વિહરન્તે પંસુકૂલચીવરં દુમસાખાય લગ્ગેત્વા ગન્ધકુટિં પવિટ્ઠે ધનુહત્થો ગહનં પવિટ્ઠો સત્થુ પંસુકૂલં દિસ્વા પસન્નમાનસો ધનું નિક્ખિપિત્વા બુદ્ધગુણે અનુસ્સરિત્વા પંસુકૂલં વન્દિ. સો તેન પુઞ્ઞકમ્મેન દેવમનુસ્સેસુ સંસરન્તો ઇમસ્મિં બુદ્ધુપ્પાદે સાવત્થિયં કુટુમ્બિયકુલે નિબ્બત્તિ. તસ્સ કિર જાતદિવસે તસ્મિં ગેહે સબ્બભાજનાનિ સુવણ્ણરતનમયેહિ માસેહિ પરિપુણ્ણાનેવ અહેસું. તેનસ્સ પુણ્ણમાસોત્વેવ નામં અકંસુ. સો વયપ્પત્તો દારપરિગ્ગહં કત્વા એકસ્મિં પુત્તે ઉપ્પન્ને ઘરાવાસં પહાય પબ્બજિત્વા ગામકાવાસે વસન્તો ઘટેન્તો વાયમન્તો છળભિઞ્ઞો અહોસિ. તેન વુત્તં અપદાને (અપ॰ થેર ૨.૪૯.૧-૮) –
Pañca nīvaraṇe hitvātiādikā āyasmato puṇṇamāsattherassa gāthā. Kā uppatti? Ayampi purimabuddhesu katādhikāro tattha tattha bhave puññāni upacinanto tissassa bhagavato kāle kulagehe nibbattitvā viññutaṃ patto ekadivasaṃ satthari araññe viharante paṃsukūlacīvaraṃ dumasākhāya laggetvā gandhakuṭiṃ paviṭṭhe dhanuhattho gahanaṃ paviṭṭho satthu paṃsukūlaṃ disvā pasannamānaso dhanuṃ nikkhipitvā buddhaguṇe anussaritvā paṃsukūlaṃ vandi. So tena puññakammena devamanussesu saṃsaranto imasmiṃ buddhuppāde sāvatthiyaṃ kuṭumbiyakule nibbatti. Tassa kira jātadivase tasmiṃ gehe sabbabhājanāni suvaṇṇaratanamayehi māsehi paripuṇṇāneva ahesuṃ. Tenassa puṇṇamāsotveva nāmaṃ akaṃsu. So vayappatto dārapariggahaṃ katvā ekasmiṃ putte uppanne gharāvāsaṃ pahāya pabbajitvā gāmakāvāse vasanto ghaṭento vāyamanto chaḷabhiñño ahosi. Tena vuttaṃ apadāne (apa. thera 2.49.1-8) –
‘‘તિસ્સો નામાસિ ભગવા, સયમ્ભૂ અગ્ગપુગ્ગલો;
‘‘Tisso nāmāsi bhagavā, sayambhū aggapuggalo;
પંસુકૂલં ઠપેત્વાન, વિહારં પાવિસી જિનો.
Paṃsukūlaṃ ṭhapetvāna, vihāraṃ pāvisī jino.
‘‘વિનતં ધનુમાદાય, ભક્ખત્થાય ચરિં અહં;
‘‘Vinataṃ dhanumādāya, bhakkhatthāya cariṃ ahaṃ;
મણ્ડલગ્ગં ગહેત્વાન, કાનનં પાવિસિં અહં.
Maṇḍalaggaṃ gahetvāna, kānanaṃ pāvisiṃ ahaṃ.
‘‘તત્થદ્દસં પંસુકૂલં, દુમગ્ગે લગ્ગિતં તદા;
‘‘Tatthaddasaṃ paṃsukūlaṃ, dumagge laggitaṃ tadā;
ચાપં તત્થેવ નિક્ખિપ્પ, સિરે કત્વાન અઞ્જલિં.
Cāpaṃ tattheva nikkhippa, sire katvāna añjaliṃ.
‘‘પસન્નચિત્તો સુમનો, વિપુલાય ચ પીતિયા;
‘‘Pasannacitto sumano, vipulāya ca pītiyā;
બુદ્ધસેટ્ઠં સરિત્વાન, પંસુકૂલં અવન્દહં.
Buddhaseṭṭhaṃ saritvāna, paṃsukūlaṃ avandahaṃ.
‘‘દ્વેનવુતે ઇતો કપ્પે, પંસુકૂલમવન્દહં;
‘‘Dvenavute ito kappe, paṃsukūlamavandahaṃ;
દુગ્ગતિં નાભિજાનામિ, વન્દનાય ઇદં ફલં.
Duggatiṃ nābhijānāmi, vandanāya idaṃ phalaṃ.
‘‘કિલેસા ઝાપિતા મય્હં…પે॰… કતં બુદ્ધસ્સ સાસન’’ન્તિ.
‘‘Kilesā jhāpitā mayhaṃ…pe… kataṃ buddhassa sāsana’’nti.
છળભિઞ્ઞો પન હુત્વા સાવત્થિં ઉપગન્ત્વા સત્થારં વન્દિત્વા સુસાને વસતિ, તસ્સ ચ અચિરાગતસ્સેવ સતો પુત્તો કાલમકાસિ. દારકમાતા થેરસ્સ આગતભાવં સુત્વા, ‘‘મા ઇદં અપુત્તકં સાપતેય્યં રાજાનો હરેય્યુ’’ન્તિ તં ઉપ્પબ્બાજેતુકામા મહતા પરિવારેન થેરસ્સ સન્તિકં ગન્ત્વા પટિસન્થારં કત્વા પલોભેતું આરભિ. થેરો અત્તનો વીતરાગભાવજાનાપનત્થં આકાસે ઠત્વા અત્તનો પટિપત્તિકિત્તનમુખેન તસ્સા ધમ્મં દેસેન્તો –
Chaḷabhiñño pana hutvā sāvatthiṃ upagantvā satthāraṃ vanditvā susāne vasati, tassa ca acirāgatasseva sato putto kālamakāsi. Dārakamātā therassa āgatabhāvaṃ sutvā, ‘‘mā idaṃ aputtakaṃ sāpateyyaṃ rājāno hareyyu’’nti taṃ uppabbājetukāmā mahatā parivārena therassa santikaṃ gantvā paṭisanthāraṃ katvā palobhetuṃ ārabhi. Thero attano vītarāgabhāvajānāpanatthaṃ ākāse ṭhatvā attano paṭipattikittanamukhena tassā dhammaṃ desento –
૧૭૧.
171.
‘‘પઞ્ચ નીવરણે હિત્વા, યોગક્ખેમસ્સ પત્તિયા;
‘‘Pañca nīvaraṇe hitvā, yogakkhemassa pattiyā;
ધમ્માદાસં ગહેત્વાન, ઞાણદસ્સનમત્તનો.
Dhammādāsaṃ gahetvāna, ñāṇadassanamattano.
૧૭૨.
172.
‘‘પચ્ચવેક્ખિં ઇમં કાયં, સબ્બં સન્તરબાહિરં;
‘‘Paccavekkhiṃ imaṃ kāyaṃ, sabbaṃ santarabāhiraṃ;
અજ્ઝત્તઞ્ચ બહિદ્ધા ચ, તુચ્છો કાયો અદિસ્સથા’’તિ. –
Ajjhattañca bahiddhā ca, tuccho kāyo adissathā’’ti. –
ગાથાદ્વયં અભાસિ.
Gāthādvayaṃ abhāsi.
તત્થ પઞ્ચ નીવરણે હિત્વાતિ કામચ્છન્દાદિકે પઞ્ચ નીવરણે પહાય ઝાનાધિગમેન વિદ્ધંસેત્વા. યોગક્ખેમસ્સ પત્તિયાતિ કામયોગાદીહિ ચતૂહિ યોગેહિ ખેમસ્સ અનુપદ્દુતસ્સ નિબ્બાનસ્સ અધિગમાય. ધમ્માદાસન્તિ ધમ્મભૂતં આદાસં. યથા હિ આદાસો ઓલોકેન્તસ્સ રૂપકાયે ગુણાગુણં આદંસેતિ, એવં વિપસ્સનાસઙ્ખાતો ધમ્માનં સામઞ્ઞવિસેસાવબોધનતો ઞાણદસ્સનભૂતો ધમ્માદાસો વિપસ્સન્તસ્સ વોદાનસંકિલેસધમ્મવિભાવનેન તપ્પહાનસાધનેન ચ વિસેસતો નામકાયે ગુણં આદંસેતિ. તેનાહ –
Tattha pañca nīvaraṇe hitvāti kāmacchandādike pañca nīvaraṇe pahāya jhānādhigamena viddhaṃsetvā. Yogakkhemassa pattiyāti kāmayogādīhi catūhi yogehi khemassa anupaddutassa nibbānassa adhigamāya. Dhammādāsanti dhammabhūtaṃ ādāsaṃ. Yathā hi ādāso olokentassa rūpakāye guṇāguṇaṃ ādaṃseti, evaṃ vipassanāsaṅkhāto dhammānaṃ sāmaññavisesāvabodhanato ñāṇadassanabhūto dhammādāso vipassantassa vodānasaṃkilesadhammavibhāvanena tappahānasādhanena ca visesato nāmakāye guṇaṃ ādaṃseti. Tenāha –
‘‘ધમ્માદાસં ગહેત્વાન, ઞાણદસ્સનમત્તનો;
‘‘Dhammādāsaṃ gahetvāna, ñāṇadassanamattano;
પચ્ચવેક્ખિં ઇમં કાયં, સબ્બં સન્તરબાહિર’’ન્તિ. –
Paccavekkhiṃ imaṃ kāyaṃ, sabbaṃ santarabāhira’’nti. –
ઇમં કાયં ધમ્મસમૂહં મમ અત્તભાવં અજ્ઝત્તિકબાહિરાયતનભાવતો સન્તરબાહિરં સબ્બં અનવસેસં ધમ્માદાસં ગહેત્વા ‘‘અનિચ્ચ’’ન્તિપિ ‘‘દુક્ખ’’ન્તિપિ ‘‘અનત્તા’’તિપિ પતિઅવેક્ખિં ઞાણચક્ખુના પસ્સિં. એવં પસ્સતા ચ મયા અજ્ઝત્તઞ્ચ બહિદ્ધા ચાતિ અત્તનો સન્તાને પરસન્તાને ચ તુચ્છો કાયો અદિસ્સથ નિચ્ચસારાદિવિરહિતો તુચ્છો ખન્ધપઞ્ચકસઙ્ખાતો અત્તભાવકાયો ઞાણચક્ખુના યાથાવતો અપસ્સિત્થ. સકલમ્પિ હિ ખન્ધપઞ્ચકં ‘‘અવિજ્જાનિવુતસ્સ, ભિક્ખવે, બાલસ્સ તણ્હાસંયુત્તસ્સ એવમયં કાયો સમુદાગતો’’તિઆદીસુ (સં॰ નિ॰ ૨.૧૯) ‘‘કાયો’’તિ વુચ્ચતિ. ‘‘અદિસ્સથા’’તિ ચ ઇમિના યદેવ કાયે દટ્ઠબ્બં, તં દિટ્ઠં, ન દાનિસ્સ કિઞ્ચિ મયા પસ્સિતબ્બં અત્થીતિ કતકિચ્ચતં દસ્સેન્તો અઞ્ઞં બ્યાકાસિ. એવં થેરો ઇમાહિ ગાથાહિ પુરાણદુતિયિકાય ધમ્મં દેસેત્વા તં સરણેસુ ચ સીલેસુ ચ સમ્પતિટ્ઠાપેત્વા ઉય્યોજેસિ.
Imaṃ kāyaṃ dhammasamūhaṃ mama attabhāvaṃ ajjhattikabāhirāyatanabhāvato santarabāhiraṃ sabbaṃ anavasesaṃ dhammādāsaṃ gahetvā ‘‘anicca’’ntipi ‘‘dukkha’’ntipi ‘‘anattā’’tipi patiavekkhiṃ ñāṇacakkhunā passiṃ. Evaṃ passatā ca mayā ajjhattañca bahiddhā cāti attano santāne parasantāne ca tuccho kāyo adissatha niccasārādivirahito tuccho khandhapañcakasaṅkhāto attabhāvakāyo ñāṇacakkhunā yāthāvato apassittha. Sakalampi hi khandhapañcakaṃ ‘‘avijjānivutassa, bhikkhave, bālassa taṇhāsaṃyuttassa evamayaṃ kāyo samudāgato’’tiādīsu (saṃ. ni. 2.19) ‘‘kāyo’’ti vuccati. ‘‘Adissathā’’ti ca iminā yadeva kāye daṭṭhabbaṃ, taṃ diṭṭhaṃ, na dānissa kiñci mayā passitabbaṃ atthīti katakiccataṃ dassento aññaṃ byākāsi. Evaṃ thero imāhi gāthāhi purāṇadutiyikāya dhammaṃ desetvā taṃ saraṇesu ca sīlesu ca sampatiṭṭhāpetvā uyyojesi.
પુણ્ણમાસત્થેરગાથાવણ્ણના નિટ્ઠિતા.
Puṇṇamāsattheragāthāvaṇṇanā niṭṭhitā.
Related texts:
તિપિટક (મૂલ) • Tipiṭaka (Mūla) / સુત્તપિટક • Suttapiṭaka / ખુદ્દકનિકાય • Khuddakanikāya / થેરગાથાપાળિ • Theragāthāpāḷi / ૬. પુણ્ણમાસત્થેરગાથા • 6. Puṇṇamāsattheragāthā