Library / Tipiṭaka / તિપિટક • Tipiṭaka / પઞ્ચપકરણ-અનુટીકા • Pañcapakaraṇa-anuṭīkā |
૫. સબ્બમત્થીતિકથાવણ્ણના
5. Sabbamatthītikathāvaṇṇanā
૧. વાદયુત્તિવણ્ણના
1. Vādayuttivaṇṇanā
૨૮૨. સબ્બં અત્થીતિ એત્થ યસ્મા પચ્ચુપ્પન્નં વિય અતીતાનાગતમ્પિ ધરમાનસભાવન્તિ પરવાદિનો લદ્ધિ, તસ્મા સબ્બન્તિ કાલવિભાગતો અતીતાદિભેદં સબ્બં. સો પન ‘‘યમ્પિ નત્થિ, તમ્પિ અત્થી’’તિ કાલવિમુત્તસ્સ વસેન અનુયોગો, તં અતિપ્પસઙ્ગદસ્સનવસેન પરવાદિપટિઞ્ઞાય દોસારોપનં. નયદસ્સનં વા અતીતાનાગતાનં નત્થિભાવસ્સ. અત્થીતિ પન અયં અત્થિભાવો યસ્મા દેસકાલાકારધમ્મેહિ વિના ન હોતિ, તસ્મા તં તાવ તેહિ સદ્ધિં યોજેત્વા અનુયોગં દસ્સેતું ‘‘સબ્બત્થ સબ્બમત્થી’’તિઆદિના પાળિ પવત્તા. તત્થ યદિપિ સબ્બત્થાતિ ઇદં સામઞ્ઞવચનં, તં પન યસ્મા વિસેસનિવિટ્ઠં હોતિ, પરતો ચ સબ્બેસૂતિ ધમ્મા વિભાગતો વુચ્ચન્તિ, તસ્મા ઓળારિકસ્સ પાકટસ્સ રૂપધમ્મસમુદાયસ્સ વસેન અત્થં દસ્સેતું અટ્ઠકથાયં ‘‘સબ્બત્થાતિ સબ્બસ્મિં સરીરે’’તિ વુત્તં, નિદસ્સનમત્તં વા એતં દટ્ઠબ્બં. તથા ચ કાણાદકાપિલેહિ પટિઞ્ઞાયમાના આકાસકાલાદિસત્તપકતિપુરિસા વિય પરવાદિના પટિઞ્ઞાયમાનં સબ્બં સબ્બબ્યાપીતિ આપન્નમેવ હોતીતિ. ‘‘સબ્બત્થ સરીરે’’તિ ચ ‘‘તિલે તેલ’’ન્તિ વિય બ્યાપને ભુમ્મન્તિ સરીરપરિયાપન્નેન સબ્બેન ભવિતબ્બન્તિ વુત્તં ‘‘સિરસિ પાદા…પે॰… અત્થો’’તિ.
282. Sabbaṃatthīti ettha yasmā paccuppannaṃ viya atītānāgatampi dharamānasabhāvanti paravādino laddhi, tasmā sabbanti kālavibhāgato atītādibhedaṃ sabbaṃ. So pana ‘‘yampi natthi, tampi atthī’’ti kālavimuttassa vasena anuyogo, taṃ atippasaṅgadassanavasena paravādipaṭiññāya dosāropanaṃ. Nayadassanaṃ vā atītānāgatānaṃ natthibhāvassa. Atthīti pana ayaṃ atthibhāvo yasmā desakālākāradhammehi vinā na hoti, tasmā taṃ tāva tehi saddhiṃ yojetvā anuyogaṃ dassetuṃ ‘‘sabbattha sabbamatthī’’tiādinā pāḷi pavattā. Tattha yadipi sabbatthāti idaṃ sāmaññavacanaṃ, taṃ pana yasmā visesaniviṭṭhaṃ hoti, parato ca sabbesūti dhammā vibhāgato vuccanti, tasmā oḷārikassa pākaṭassa rūpadhammasamudāyassa vasena atthaṃ dassetuṃ aṭṭhakathāyaṃ ‘‘sabbatthāti sabbasmiṃ sarīre’’ti vuttaṃ, nidassanamattaṃ vā etaṃ daṭṭhabbaṃ. Tathā ca kāṇādakāpilehi paṭiññāyamānā ākāsakālādisattapakatipurisā viya paravādinā paṭiññāyamānaṃ sabbaṃ sabbabyāpīti āpannameva hotīti. ‘‘Sabbattha sarīre’’ti ca ‘‘tile tela’’nti viya byāpane bhummanti sarīrapariyāpannena sabbena bhavitabbanti vuttaṃ ‘‘sirasi pādā…pe… attho’’ti.
સબ્બસ્મિં કાલે સબ્બમત્થીતિ યોજના. એતસ્મિં પક્ખેયેવસ્સ અઞ્ઞવાદો પરિદીપિતો સિયા ‘‘યં અત્થિ, અત્થેવ તં, યં નત્થિ, નત્થેવ તં, અસતો નત્થિ સમ્ભવો, સતો નત્થિ વિનાસો’’તિ. એવં સબ્બેનાકારેન સબ્બં સબ્બેસુ ધમ્મેસુ સબ્બં અત્થીતિ અત્થોતિ સમ્બન્ધો. ઇમેહિ પન પક્ખેહિ ‘‘સબ્બં સબ્બસભાવં, અનેકસત્તિનિચિતાભાવા અસતો નત્થિ સમ્ભવો’’તિ વાદો પરિદીપિતો સિયા. યોગરહિતન્તિ કેનચિ યુત્તાયુત્તલક્ખણસંયોગરહિતં. તં પન એકસભાવન્તિ સંયોગરહિતં નામ અત્થતો એકસભાવં, એકધમ્મોતિ અત્થો. એતેન દેવવાદીનં બ્રહ્મદસ્સનં અત્થેવાતિવાદો પરિદીપિતો સિયા. અત્થીતિ પુચ્છતીતિ યદિ સબ્બમત્થીતિ તવ વાદો, યથાવુત્તાય મમ દિટ્ઠિયા સમ્માદિટ્ઠિભાવો અત્થીતિ એકન્તેન તયા સમ્પટિચ્છિતબ્બો, તસ્મા ‘‘કિં સો અત્થી’’તિ પુચ્છતીતિ અત્થો.
Sabbasmiṃ kāle sabbamatthīti yojanā. Etasmiṃ pakkheyevassa aññavādo paridīpito siyā ‘‘yaṃ atthi, attheva taṃ, yaṃ natthi, nattheva taṃ, asato natthi sambhavo, sato natthi vināso’’ti. Evaṃ sabbenākārena sabbaṃ sabbesu dhammesu sabbaṃ atthīti atthoti sambandho. Imehi pana pakkhehi ‘‘sabbaṃ sabbasabhāvaṃ, anekasattinicitābhāvā asato natthi sambhavo’’ti vādo paridīpito siyā. Yogarahitanti kenaci yuttāyuttalakkhaṇasaṃyogarahitaṃ. Taṃ pana ekasabhāvanti saṃyogarahitaṃ nāma atthato ekasabhāvaṃ, ekadhammoti attho. Etena devavādīnaṃ brahmadassanaṃ atthevātivādo paridīpito siyā. Atthīti pucchatīti yadi sabbamatthīti tava vādo, yathāvuttāya mama diṭṭhiyā sammādiṭṭhibhāvo atthīti ekantena tayā sampaṭicchitabbo, tasmā ‘‘kiṃ so atthī’’ti pucchatīti attho.
વાદયુત્તિવણ્ણના નિટ્ઠિતા.
Vādayuttivaṇṇanā niṭṭhitā.
૨. કાલસંસન્દનકથાવણ્ણના
2. Kālasaṃsandanakathāvaṇṇanā
૨૮૫. અતીતા …પે॰… કરિત્વાતિ એત્થાયં સઙ્ખેપત્થો – અતીતં અનાગતન્તિ રૂપસ્સ ઇમં વિસેસં, એવં વિસેસં વા રૂપં અગ્ગહેત્વા પચ્ચુપ્પન્નતાવિસેસવિસિટ્ઠરૂપમેવ અપ્પિયં પચ્ચુપ્પન્નરૂપભાવાનં સમાનાધિકરણત્તા એતસ્મિંયેવ વિસયે અપ્પેતબ્બં, વચીગોચરં પાપેતબ્બં સતિપિ નેસં વિસેસનવિસેસિતબ્બતાસઙ્ખાતે વિભાગે તથાપિ અવિભજિતબ્બં કત્વાતિ. યસ્મા પન પાળિયં ‘‘પચ્ચુપ્પન્નન્તિ વા રૂપન્તિ વા’’તિ પચ્ચુપ્પન્નરૂપસદ્દેહિ તદત્થસ્સ વત્તબ્બાકારો ઇતિસદ્દેહિ દસ્સિતો, તસ્મા ‘‘પચ્ચુપ્પન્નસદ્દેન…પે॰… વુત્તં હોતી’’તિ આહ. રૂપપઞ્ઞત્તીતિ રૂપાયતનપઞ્ઞત્તિ. સા હિ સભાવધમ્મુપાદાના તજ્જાપઞ્ઞત્તિ. તેનેવાહ ‘‘સભાવપરિચ્છિન્ને પવત્તા વિજ્જમાનપઞ્ઞત્તી’’તિ. રૂપસમૂહં ઉપાદાયાતિ તંતંઅત્તપઞ્ઞત્તિયા ઉપાદાનભૂતાનં અભાવવિભાવનાકારેન પવત્તમાનાનં રૂપધમ્માનં સમૂહં ઉપાદાય. ઉપાદાનુપાદાનમ્પિ હિ ઉપાદાનમેવાતિ. તસ્માતિ સમૂહુપાદાયાધીનતાય અવિજ્જમાનપઞ્ઞત્તિભાવતો. વિગમાવત્તબ્બતાતિ વિગમસ્સ વત્થભાવાપગમસ્સ અવત્તબ્બતા. ન હિ ઓદાતતાવિગમેન અવત્થં હોતિ. ન પન યુત્તા રૂપભાવસ્સ વિગમાવત્તબ્બતાતિ યોજના. રૂપભાવોતિ ચ રૂપાયતનસભાવો ચક્ખુવિઞ્ઞાણસ્સ ગોચરભાવો. ન હિ તસ્સ પચ્ચુપ્પન્નભાવવિગમે વિગમાવત્તબ્બતા યુત્તા.
285. Atītā…pe… karitvāti etthāyaṃ saṅkhepattho – atītaṃ anāgatanti rūpassa imaṃ visesaṃ, evaṃ visesaṃ vā rūpaṃ aggahetvā paccuppannatāvisesavisiṭṭharūpameva appiyaṃ paccuppannarūpabhāvānaṃ samānādhikaraṇattā etasmiṃyeva visaye appetabbaṃ, vacīgocaraṃ pāpetabbaṃ satipi nesaṃ visesanavisesitabbatāsaṅkhāte vibhāge tathāpi avibhajitabbaṃ katvāti. Yasmā pana pāḷiyaṃ ‘‘paccuppannanti vā rūpanti vā’’ti paccuppannarūpasaddehi tadatthassa vattabbākāro itisaddehi dassito, tasmā ‘‘paccuppannasaddena…pe… vuttaṃ hotī’’ti āha. Rūpapaññattīti rūpāyatanapaññatti. Sā hi sabhāvadhammupādānā tajjāpaññatti. Tenevāha ‘‘sabhāvaparicchinne pavattā vijjamānapaññattī’’ti. Rūpasamūhaṃ upādāyāti taṃtaṃattapaññattiyā upādānabhūtānaṃ abhāvavibhāvanākārena pavattamānānaṃ rūpadhammānaṃ samūhaṃ upādāya. Upādānupādānampi hi upādānamevāti. Tasmāti samūhupādāyādhīnatāya avijjamānapaññattibhāvato. Vigamāvattabbatāti vigamassa vatthabhāvāpagamassa avattabbatā. Na hi odātatāvigamena avatthaṃ hoti. Na pana yuttā rūpabhāvassa vigamāvattabbatāti yojanā. Rūpabhāvoti ca rūpāyatanasabhāvo cakkhuviññāṇassa gocarabhāvo. Na hi tassa paccuppannabhāvavigame vigamāvattabbatā yuttā.
કાલસંસન્દનકથાવણ્ણના નિટ્ઠિતા.
Kālasaṃsandanakathāvaṇṇanā niṭṭhitā.
વચનસોધનવણ્ણના
Vacanasodhanavaṇṇanā
૨૮૮. અનાગતં વા પચ્ચુપ્પન્નં વાતિ એત્થ વા-સદ્દો અનિયમત્થો યથા ‘‘ખદિરે વા બન્ધિતબ્બં પલાસે વા’’તિ. તસ્મા ‘‘હુત્વા હોતી’’તિ એત્થ હોતિ-સદ્દો અનાગતપચ્ચુપ્પન્નેસુ યં કિઞ્ચિ પધાનં કત્વા સમ્બન્ધં લભતીતિ દસ્સેન્તો ‘‘અનાગતં…પે॰… દટ્ઠબ્બ’’ન્તિ આહ. તત્થ પચ્ચુપ્પન્નં હોન્તન્તિ પચ્ચુપ્પન્નં જાયમાનં પચ્ચુપ્પન્નભાવં લભન્તં. તેનાહ ‘‘તઞ્ઞેવ અનાગતં તં પચ્ચુપ્પન્નન્તિ લદ્ધિવસેના’’તિ. તમ્પિ હુત્વા હોતીતિ યં અનાગતં હુત્વા પચ્ચુપ્પન્નભાવપ્પત્તિયા ‘‘હુત્વા હોતી’’તિ વુત્તં, કિં તદપિ પુન હુત્વા હોતીતિ પુચ્છતિ. તબ્ભાવાવિગમતોતિ પચ્ચુપ્પન્નભાવતો હુત્વાહોતિભાવાનુપગમતો. પચ્ચુપ્પન્નાભાવતોતિ પચ્ચુપ્પન્નતાય અભાવતો.
288. Anāgataṃ vā paccuppannaṃ vāti ettha vā-saddo aniyamattho yathā ‘‘khadire vā bandhitabbaṃ palāse vā’’ti. Tasmā ‘‘hutvā hotī’’ti ettha hoti-saddo anāgatapaccuppannesu yaṃ kiñci padhānaṃ katvā sambandhaṃ labhatīti dassento ‘‘anāgataṃ…pe… daṭṭhabba’’nti āha. Tattha paccuppannaṃ hontanti paccuppannaṃ jāyamānaṃ paccuppannabhāvaṃ labhantaṃ. Tenāha ‘‘taññeva anāgataṃ taṃ paccuppannanti laddhivasenā’’ti. Tampi hutvā hotīti yaṃ anāgataṃ hutvā paccuppannabhāvappattiyā ‘‘hutvā hotī’’ti vuttaṃ, kiṃ tadapi puna hutvā hotīti pucchati. Tabbhāvāvigamatoti paccuppannabhāvato hutvāhotibhāvānupagamato. Paccuppannābhāvatoti paccuppannatāya abhāvato.
વચનં અરહતીતિ ઇમિના વચનમત્તે ન કોચિ દોસોતિ દસ્સેતિ. ઇદં વુત્તં હોતિ – યદિપિ તસ્સ પુન હુત્વા ભૂતસ્સ પુન હુત્વાહોતિભાવો નત્થિ, પુનપ્પુનં ઞાપેતબ્બતાય પન દુતિયં તતો પરમ્પિ તથા વત્તબ્બતં અરહતીતિ ‘‘આમન્તા’’તિ પટિજાનાતીતિ. ધમ્મેતિ સભાવધમ્મે. તપ્પટિક્ખેપતો અધમ્મે અભાવધમ્મે. તેનાહ ‘‘સસવિસાણે’’તિ.
Vacanaṃarahatīti iminā vacanamatte na koci dosoti dasseti. Idaṃ vuttaṃ hoti – yadipi tassa puna hutvā bhūtassa puna hutvāhotibhāvo natthi, punappunaṃ ñāpetabbatāya pana dutiyaṃ tato parampi tathā vattabbataṃ arahatīti ‘‘āmantā’’ti paṭijānātīti. Dhammeti sabhāvadhamme. Tappaṭikkhepato adhamme abhāvadhamme. Tenāha ‘‘sasavisāṇe’’ti.
પટિક્ખિત્તનયેનાતિ ‘‘હુત્વા હોતિ, હુત્વા હોતી’’તિ એત્થ પુબ્બે યદેતં તયા ‘‘અનાગતં હુત્વા પચ્ચુપ્પન્નં હોતી’’તિ વદતા ‘‘તંયેવ અનાગતં તં પચ્ચુપ્પન્ન’’ન્તિ લદ્ધિવસેન ‘‘અનાગતં વા પચ્ચુપ્પન્નં વા હુત્વા હોતી’’તિ વુત્તં, ‘‘કિં તે તમ્પિ હુત્વા હોતી’’તિ પુચ્છિતે યો પરવાદિના હુત્વા ભૂતસ્સ પુન હુત્વાઅભાવતો ‘‘ન હેવા’’તિ પટિક્ખેપો કતો, તેન પટિક્ખિત્તનયેન. સ્વાયં યદેવ રૂપાદિ અનાગતં, તદેવ પચ્ચુપ્પન્નન્તિ સતિપિ અત્થાભેદે અનાગતપચ્ચુપ્પન્નન્તિ પન અત્થેવ કાલભેદોતિ તંકાલભેદવિરોધાય પટિક્ખેપો પવત્તોતિ આહ ‘‘પટિક્ખિત્તનયેનાતિ કાલનાનત્તેના’’તિ. તેન હિ સો અયઞ્ચ પટિક્ખેપો નીતો પવત્તિતોતિ. પટિઞ્ઞાતનયેનાતિ ઇદમ્પિ યથાવુત્તપટિક્ખેપાનન્તરં યં પટિઞ્ઞાતં, તં સન્ધાયાહ. યથા હિ સા પટિઞ્ઞા અત્થાભેદેન નીતા પવત્તિતા, તથાયમ્પિ. તેનેવાહ ‘‘અત્થાનાનત્તેના’’તિ, અનાગતાદિપ્પભેદાય કાલપઞ્ઞત્તિયા ઉપાદાનભૂતસ્સ અત્થસ્સ અભેદેનાતિ અત્થો. યથા ઉપાદાનભૂતરૂપાદિઅત્થાભેદેપિ તેસં ખણત્તયાનાવત્તિ તંસમઙ્ગિતા અનાગતપચ્ચુપ્પન્નભાવાવત્તિતા, તથા તત્થ વુચ્ચમાના હુત્વાહોતિભાવા યથાક્કમં પુરિમપચ્છિમેસુ પવત્તિતા પુરિમપચ્છિમકિરિયાતિ કત્વાતિ ઇમમત્થં દસ્સેન્તો ‘‘અત્થાનાનત્તં…પે॰… પટિજાનાતી’’તિ વત્વા પુન ‘‘અત્થાનાનત્તમેવ હી’’તિઆદિના તમેવ અત્થં સમત્થેતિ. યથા પન ‘‘તં જીવં તં સરીર’’ન્તિ પટિજાનન્તસ્સ જીવોવ સરીરં, સરીરમેવ જીવોતિ જીવસરીરાનં અનઞ્ઞત્તં આપજ્જતિ, એવં ‘‘તઞ્ઞેવ અનાગતં તં પચ્ચુપ્પન્ન’’ન્તિ ચ પટિજાનન્તસ્સ અનાગતપચ્ચુપ્પન્નાનં અનઞ્ઞત્તં આપન્નન્તિ પચ્ચુપ્પન્નાનાગતેસુ વુત્તા હોતિભાવહુત્વાભાવા અનાગતપચ્ચુપ્પન્નેસુપિ આપજ્જેય્યુન્તિ વુત્તં અટ્ઠકથાયં ‘‘એવં સન્તે અનાગતમ્પિ હુત્વાહોતિ નામ, પચ્ચુપ્પન્નમ્પિ હુત્વાહોતિયેવ નામા’’તિ.
Paṭikkhittanayenāti ‘‘hutvā hoti, hutvā hotī’’ti ettha pubbe yadetaṃ tayā ‘‘anāgataṃ hutvā paccuppannaṃ hotī’’ti vadatā ‘‘taṃyeva anāgataṃ taṃ paccuppanna’’nti laddhivasena ‘‘anāgataṃ vā paccuppannaṃ vā hutvā hotī’’ti vuttaṃ, ‘‘kiṃ te tampi hutvā hotī’’ti pucchite yo paravādinā hutvā bhūtassa puna hutvāabhāvato ‘‘na hevā’’ti paṭikkhepo kato, tena paṭikkhittanayena. Svāyaṃ yadeva rūpādi anāgataṃ, tadeva paccuppannanti satipi atthābhede anāgatapaccuppannanti pana attheva kālabhedoti taṃkālabhedavirodhāya paṭikkhepo pavattoti āha ‘‘paṭikkhittanayenāti kālanānattenā’’ti. Tena hi so ayañca paṭikkhepo nīto pavattitoti. Paṭiññātanayenāti idampi yathāvuttapaṭikkhepānantaraṃ yaṃ paṭiññātaṃ, taṃ sandhāyāha. Yathā hi sā paṭiññā atthābhedena nītā pavattitā, tathāyampi. Tenevāha ‘‘atthānānattenā’’ti, anāgatādippabhedāya kālapaññattiyā upādānabhūtassa atthassa abhedenāti attho. Yathā upādānabhūtarūpādiatthābhedepi tesaṃ khaṇattayānāvatti taṃsamaṅgitā anāgatapaccuppannabhāvāvattitā, tathā tattha vuccamānā hutvāhotibhāvā yathākkamaṃ purimapacchimesu pavattitā purimapacchimakiriyāti katvāti imamatthaṃ dassento ‘‘atthānānattaṃ…pe… paṭijānātī’’ti vatvā puna ‘‘atthānānattameva hī’’tiādinā tameva atthaṃ samattheti. Yathā pana ‘‘taṃ jīvaṃ taṃ sarīra’’nti paṭijānantassa jīvova sarīraṃ, sarīrameva jīvoti jīvasarīrānaṃ anaññattaṃ āpajjati, evaṃ ‘‘taññeva anāgataṃ taṃ paccuppanna’’nti ca paṭijānantassa anāgatapaccuppannānaṃ anaññattaṃ āpannanti paccuppannānāgatesu vuttā hotibhāvahutvābhāvā anāgatapaccuppannesupi āpajjeyyunti vuttaṃ aṭṭhakathāyaṃ ‘‘evaṃ sante anāgatampi hutvāhoti nāma, paccuppannampi hutvāhotiyeva nāmā’’ti.
અનુઞ્ઞાતપઞ્હસ્સાતિ ‘‘તઞ્ઞેવ અનાગતં તં પચ્ચુપ્પન્નન્તિ? આમન્તા’’તિ એવં અત્થાનાનત્તં સન્ધાય અનુઞ્ઞાતસ્સ અત્થસ્સ. ઞાતું ઇચ્છિતો હિ અત્થો પઞ્હો. દોસો વુત્તોતિ અનાગતં હુત્વા પચ્ચુપ્પન્નભૂતસ્સ પુન અનાગતં હુત્વા પચ્ચુપ્પન્નભાવાપત્તિસઙ્ખાતો દોસો વુત્તો પુરિમનયે . પચ્છિમનયે પન અનાગતપચ્ચુપ્પન્નેસુ એકેકસ્સ હુત્વાહોતિભાવાપત્તિસઙ્ખાતો દોસો વુત્તોતિ અત્થો. પટિક્ખિત્તપઞ્હન્તિ ‘‘તંયેવ અનાગતં તં પચ્ચુપ્પન્નન્તિ? ન હેવં વત્તબ્બે’’તિ એવં કાલનાનત્તં સન્ધાય પટિક્ખિત્તપઞ્હં. તેનાતિ અનાગતપચ્ચુપ્પન્નાનં હોતિહુત્વાભાવપટિક્ખેપેન. ચોદેતીતિ અનાગતં તેન હોતિ નામ, પચ્ચુપ્પન્નં તેન હુત્વા નામ, ઉભયમ્પિ અનઞ્ઞત્તા ઉભયસભાવન્તિ ચોદેતિ. એત્થાતિ ‘‘હુત્વા હોતી’’તિ એતસ્મિં પઞ્હે કથં હોતિ દોસોતિ ચોદેતીતિ. ‘‘તસ્સેવા’’તિ પરિહરતિ. કથં કત્વા ચોદના, કથઞ્ચ કત્વા પરિહારો? અનુજાનનપટિક્ખેપાનં ભિન્નવિસયતાય ચોદના, અત્થાભેદકાલભેદવિસયત્તા અભિન્નાધારતાય તેસં પરિહારો. તસ્સેવાતિ હિ પરવાદિનો એવાતિ અત્થો.
Anuññātapañhassāti ‘‘taññeva anāgataṃ taṃ paccuppannanti? Āmantā’’ti evaṃ atthānānattaṃ sandhāya anuññātassa atthassa. Ñātuṃ icchito hi attho pañho. Doso vuttoti anāgataṃ hutvā paccuppannabhūtassa puna anāgataṃ hutvā paccuppannabhāvāpattisaṅkhāto doso vutto purimanaye . Pacchimanaye pana anāgatapaccuppannesu ekekassa hutvāhotibhāvāpattisaṅkhāto doso vuttoti attho. Paṭikkhittapañhanti ‘‘taṃyeva anāgataṃ taṃ paccuppannanti? Na hevaṃ vattabbe’’ti evaṃ kālanānattaṃ sandhāya paṭikkhittapañhaṃ. Tenāti anāgatapaccuppannānaṃ hotihutvābhāvapaṭikkhepena. Codetīti anāgataṃ tena hoti nāma, paccuppannaṃ tena hutvā nāma, ubhayampi anaññattā ubhayasabhāvanti codeti. Etthāti ‘‘hutvā hotī’’ti etasmiṃ pañhe kathaṃ hoti dosoti codetīti. ‘‘Tassevā’’ti pariharati. Kathaṃ katvā codanā, kathañca katvā parihāro? Anujānanapaṭikkhepānaṃ bhinnavisayatāya codanā, atthābhedakālabhedavisayattā abhinnādhāratāya tesaṃ parihāro. Tassevāti hi paravādino evāti attho.
તદુભયં ગહેત્વાતિ ‘‘તં અનાગતં તં પચ્ચુપ્પન્ન’’ન્તિ ઉભયં એકજ્ઝં ગહેત્વા. એકેકન્તિ તેસુ એકેકં. એકેકમેવાતિ ઉભયં એકજ્ઝં અગ્ગહેત્વા એકેકમેવ વિસું વિસું ઇમસ્મિં પક્ખે તથા ન યુત્તન્તિ અત્થો. એસ નયોતિ અતિદેસં કત્વા સંખિત્તત્તા તં દુબ્બિઞ્ઞેય્યન્તિ ‘‘અનાગતસ્સ હી’’તિઆદિના વિવરતિ. પટિજાનિતબ્બં સિયા અનાગતપચ્ચુપ્પન્નાનં યથાક્કમં હોતિહુત્વાભાવતોતિ અધિપ્પાયો. ‘‘યદેતં તયા’’તિઆદિના પવત્તો સંવણ્ણનાનયો પુરિમનયો, તત્થ હિ ‘‘યદિ તે અનાગતં હુત્વા’’તિઆદિના હુત્વાહોતિભાવો ચોદિતો. ‘‘અપરો નયો’’તિઆદિકો દુતિયનયો. તત્થ હિ ‘‘અનાગતસ્સ…પે॰… હુત્વાહોતિયેવ નામા’’તિ અનાગતાદીસુ એકેકસ્સ હુત્વાહોતિનામતા ચોદિતા.
Tadubhayaṃ gahetvāti ‘‘taṃ anāgataṃ taṃ paccuppanna’’nti ubhayaṃ ekajjhaṃ gahetvā. Ekekanti tesu ekekaṃ. Ekekamevāti ubhayaṃ ekajjhaṃ aggahetvā ekekameva visuṃ visuṃ imasmiṃ pakkhe tathā na yuttanti attho. Esa nayoti atidesaṃ katvā saṃkhittattā taṃ dubbiññeyyanti ‘‘anāgatassa hī’’tiādinā vivarati. Paṭijānitabbaṃ siyā anāgatapaccuppannānaṃ yathākkamaṃ hotihutvābhāvatoti adhippāyo. ‘‘Yadetaṃ tayā’’tiādinā pavatto saṃvaṇṇanānayo purimanayo, tattha hi ‘‘yadi te anāgataṃ hutvā’’tiādinā hutvāhotibhāvo codito. ‘‘Aparo nayo’’tiādiko dutiyanayo. Tattha hi ‘‘anāgatassa…pe… hutvāhotiyeva nāmā’’ti anāgatādīsu ekekassa hutvāhotināmatā coditā.
વચનસોધનવણ્ણના નિટ્ઠિતા.
Vacanasodhanavaṇṇanā niṭṭhitā.
અતીતઞાણાદિકથાવણ્ણના
Atītañāṇādikathāvaṇṇanā
૨૯૦. કથં વુચ્ચતીતિ કસ્મા વુત્તં. તેનાતિ હિ ઇમિના દુતિયપુચ્છાય ‘‘અતીતં ઞાણ’’ન્તિ ઇદં પચ્ચામટ્ઠં, તઞ્ચ પચ્ચુપ્પન્નં ઞાણં, અતીતધમ્મારમ્મણતાય અતીતન્તિ વુત્તં. તેનાહ અટ્ઠકથાયં ‘‘પુન પુટ્ઠો અતીતારમ્મણં પચ્ચુપ્પન્નં ઞાણ’’ન્તિઆદિ.
290. Kathaṃvuccatīti kasmā vuttaṃ. Tenāti hi iminā dutiyapucchāya ‘‘atītaṃ ñāṇa’’nti idaṃ paccāmaṭṭhaṃ, tañca paccuppannaṃ ñāṇaṃ, atītadhammārammaṇatāya atītanti vuttaṃ. Tenāha aṭṭhakathāyaṃ ‘‘puna puṭṭho atītārammaṇaṃ paccuppannaṃ ñāṇa’’ntiādi.
અતીતઞાણાદિકથાવણ્ણના નિટ્ઠિતા.
Atītañāṇādikathāvaṇṇanā niṭṭhitā.
અરહન્તાદિકથાવણ્ણના
Arahantādikathāvaṇṇanā
૨૯૧. ‘‘અરહં ખીણાસવો’’તિઆદિના સુત્તવિરોધો પાકટોતિ ઇદમેવ દસ્સેન્તો ‘‘યુત્તિવિરોધો…પે॰… દટ્ઠબ્બો’’તિ આહ. તત્થ અનાનત્તન્તિ અવિસેસો. એવમાદિકોતિ આદિ-સદ્દેન કતકિચ્ચતાભાવો અનોહિતભારતાતિ એવમાદીનં સઙ્ગહો દટ્ઠબ્બો.
291. ‘‘Arahaṃ khīṇāsavo’’tiādinā suttavirodho pākaṭoti idameva dassento ‘‘yuttivirodho…pe… daṭṭhabbo’’ti āha. Tattha anānattanti aviseso. Evamādikoti ādi-saddena katakiccatābhāvo anohitabhāratāti evamādīnaṃ saṅgaho daṭṭhabbo.
અરહન્તાદિકથાવણ્ણના નિટ્ઠિતા.
Arahantādikathāvaṇṇanā niṭṭhitā.
પદસોધનકથાવણ્ણના
Padasodhanakathāvaṇṇanā
૨૯૫. યો અતીતસદ્દાભિધેય્યો અત્થો, સો અત્થિસદ્દાભિધેય્યોતિ દ્વેપિ સમાનાધિકરણત્થાતિ કત્વા વુત્તં ‘‘અતીતઅત્થિસદ્દાનં એકત્થત્તા’’તિ, ન, અતીતસદ્દાભિધેય્યસ્સેવ અત્થિસદ્દાભિધેય્યત્તા. તેનાહ ‘‘અત્થિસદ્દત્થસ્સ ચ ન્વાતીતભાવતો’’તિ. તેન કિં સિદ્ધન્તિ આહ ‘‘અતીતં ન્વાતીતં, ન્વાતીતઞ્ચ અતીતં હોતી’’તિ. ઇદં વુત્તં હોતિ – યદિ તવ મતેન અતીતં અત્થિ, અત્થિ ચ ન્વાતીતન્તિ અતીતઞ્ચ નો અતીતં સિયા, તથા અત્થિ નો અતીતં અતીતઞ્ચ નો અતીતં અતીતં સિયાતિ, યથા ‘‘અતીતં અત્થી’’તિ એત્થ અતીતમેવ અત્થીતિ નાયં નિયમો ગહેતબ્બો અનતીતસ્સપિ અત્થિભાવસ્સ ઇચ્છિતત્તા. તેનેવાહ ‘‘અત્થિ સિયા અતીતં, સિયા ન્વાતીત’’ન્તિ. યેન હિ આકારેન અતીતસ્સ અત્થિભાવો પરવાદિના ઇચ્છિતો, તેનાકારેન અનતીતસ્સ અનાગતસ્સ પચ્ચુપ્પન્નસ્સ ચ સો ઇચ્છિતો. કેન પન આકારેન ઇચ્છિતોતિ ? સઙ્ખતાકારેન. તેન વુત્તં ‘‘તેનાતીતં ન્વાતીતં, ન્વાતીતં અતીત’’ન્તિ. તસ્મા અતીતં અત્થિયેવાતિ એવમેત્થ નિયમો ગહેતબ્બો. અત્થિભાવે હિ અતીતં નિયમિતં, ન અતીતે અત્થિભાવો નિયમિતો, ‘‘ન પન નિબ્બાનં અત્થી’’તિ એત્થ પન નિબ્બાનમેવ અત્થીતિ અયમ્પિ નિયમો સમ્ભવતીતિ સો એવ ગહેતબ્બો. યદિપિ હિ નિબ્બાનં પરમત્થતો અત્થિભાવં ઉપાદાય ઉત્તરપદાવધારણં લબ્ભતિ તદઞ્ઞસ્સપિ અભાવતો, તથાપિ અસઙ્ખતાકારેન અઞ્ઞસ્સ અનુપલબ્ભનતો તથા નિબ્બાનમેવ અત્થીતિ પુરિમપદાવધારણે અત્થે ગય્હમાને ‘‘અત્થિ સિયા નિબ્બાનં, સિયા નો નિબ્બાન’’ન્તિ ચોદના અનોકાસા. અતીતાદીસુ પન પુરિમપદાવધારણં પરવાદિના ન ગહિતન્તિ નત્થેત્થ અતિપ્પસઙ્ગો. અગ્ગહણઞ્ચસ્સ પાળિતો એવ વિઞ્ઞાયતિ. એવમેત્થ અતીતાદીનં અત્થિતં વદન્તસ્સ પરવાદિસ્સેવાયં ઇટ્ઠવિઘાતદોસાપત્તિ, ન પન નિબ્બાનસ્સ અત્થિતં વદન્તસ્સ સકવાદિસ્સાતિ. પટિપાદના પતિટ્ઠાપના વેદિતબ્બા.
295. Yo atītasaddābhidheyyo attho, so atthisaddābhidheyyoti dvepi samānādhikaraṇatthāti katvā vuttaṃ ‘‘atītaatthisaddānaṃ ekatthattā’’ti, na, atītasaddābhidheyyasseva atthisaddābhidheyyattā. Tenāha ‘‘atthisaddatthassa ca nvātītabhāvato’’ti. Tena kiṃ siddhanti āha ‘‘atītaṃ nvātītaṃ, nvātītañca atītaṃ hotī’’ti. Idaṃ vuttaṃ hoti – yadi tava matena atītaṃ atthi, atthi ca nvātītanti atītañca no atītaṃ siyā, tathā atthi no atītaṃ atītañca no atītaṃ atītaṃ siyāti, yathā ‘‘atītaṃ atthī’’ti ettha atītameva atthīti nāyaṃ niyamo gahetabbo anatītassapi atthibhāvassa icchitattā. Tenevāha ‘‘atthi siyā atītaṃ, siyā nvātīta’’nti. Yena hi ākārena atītassa atthibhāvo paravādinā icchito, tenākārena anatītassa anāgatassa paccuppannassa ca so icchito. Kena pana ākārena icchitoti ? Saṅkhatākārena. Tena vuttaṃ ‘‘tenātītaṃ nvātītaṃ, nvātītaṃ atīta’’nti. Tasmā atītaṃ atthiyevāti evamettha niyamo gahetabbo. Atthibhāve hi atītaṃ niyamitaṃ, na atīte atthibhāvo niyamito, ‘‘na pana nibbānaṃ atthī’’ti ettha pana nibbānameva atthīti ayampi niyamo sambhavatīti so eva gahetabbo. Yadipi hi nibbānaṃ paramatthato atthibhāvaṃ upādāya uttarapadāvadhāraṇaṃ labbhati tadaññassapi abhāvato, tathāpi asaṅkhatākārena aññassa anupalabbhanato tathā nibbānameva atthīti purimapadāvadhāraṇe atthe gayhamāne ‘‘atthi siyā nibbānaṃ, siyā no nibbāna’’nti codanā anokāsā. Atītādīsu pana purimapadāvadhāraṇaṃ paravādinā na gahitanti natthettha atippasaṅgo. Aggahaṇañcassa pāḷito eva viññāyati. Evamettha atītādīnaṃ atthitaṃ vadantassa paravādissevāyaṃ iṭṭhavighātadosāpatti, na pana nibbānassa atthitaṃ vadantassa sakavādissāti. Paṭipādanā patiṭṭhāpanā veditabbā.
એત્થાહ ‘‘અતીતં અત્થી’’તિઆદિના કિં પનાયં અતીતાનાગતાનં પરમત્થતો અત્થિભાવો અધિપ્પેતો, ઉદાહુ ન પરમત્થતો. કિઞ્ચેત્થ – યદિ તાવ પરમત્થતો, સબ્બકાલં અત્થિભાવતો સઙ્ખારાનં સસ્સતભાવો આપજ્જતિ, ન ચ તં યુત્તં આગમવિરોધતો યુત્તિવિરોધતો ચ. અથ ન પરમત્થતો, ‘‘સબ્બમત્થી’’તિઆદિકા ચોદના નિરત્થિકા સિયા, ન નિરત્થિકા. સો હિ પરવાદી ‘‘યં કિઞ્ચિ રૂપં અતીતાનાગત’’ન્તિઆદિના અતીતાનાગતાનમ્પિ ખન્ધભાવસ્સ વુત્તત્તા અસતિ ચ અતીતે કુસલાકુસલસ્સ કમ્મસ્સ આયતિં ફલં કથં ભવેય્ય, તત્થ ચ પુબ્બેનિવાસઞાણાદિ અનાગતે ચ અનાગતંસઞાણાદિ કથં પવત્તેય્ય, તસ્મા અત્થેવ પરમત્થતો અતીતાનાગતન્તિ યં પટિજાનાતિ, તં સન્ધાય અયં કતાતિ. એકન્તેન ચેતં સમ્પટિચ્છિતબ્બં. યેપિ ‘‘સબ્બં અત્થી’’તિ વદન્તિ અતીતં અનાગતં પચ્ચુપ્પન્નઞ્ચ, તે સબ્બત્થિવાદાતિ.
Etthāha ‘‘atītaṃ atthī’’tiādinā kiṃ panāyaṃ atītānāgatānaṃ paramatthato atthibhāvo adhippeto, udāhu na paramatthato. Kiñcettha – yadi tāva paramatthato, sabbakālaṃ atthibhāvato saṅkhārānaṃ sassatabhāvo āpajjati, na ca taṃ yuttaṃ āgamavirodhato yuttivirodhato ca. Atha na paramatthato, ‘‘sabbamatthī’’tiādikā codanā niratthikā siyā, na niratthikā. So hi paravādī ‘‘yaṃ kiñci rūpaṃ atītānāgata’’ntiādinā atītānāgatānampi khandhabhāvassa vuttattā asati ca atīte kusalākusalassa kammassa āyatiṃ phalaṃ kathaṃ bhaveyya, tattha ca pubbenivāsañāṇādi anāgate ca anāgataṃsañāṇādi kathaṃ pavatteyya, tasmā attheva paramatthato atītānāgatanti yaṃ paṭijānāti, taṃ sandhāya ayaṃ katāti. Ekantena cetaṃ sampaṭicchitabbaṃ. Yepi ‘‘sabbaṃ atthī’’ti vadanti atītaṃ anāgataṃ paccuppannañca, te sabbatthivādāti.
ચતુબ્બિધા ચેતે તે સબ્બત્થિવાદા. તત્થ કેચિ ભાવઞ્ઞત્તિકા. તે હિ ‘‘યથા સુવણ્ણભાજનસ્સ ભિન્દિત્વા અઞ્ઞથા કરિયમાનસ્સ સણ્ઠાનસ્સેવ અઞ્ઞથત્તં, ન વણ્ણાદીનં, યથા ચ ખીરં દધિભાવેન પરિણમન્તં રસવીરિયવિપાકે પરિચ્ચજતિ, ન વણ્ણં, એવં ધમ્માપિ અનાગતદ્ધુનો પચ્ચુપ્પન્નદ્ધં સઙ્કમન્તા અનાગતભાવમેવ જહન્તિ, ન અત્તનો સભાવં. તથા પચ્ચુપ્પન્નદ્ધુનો અતીતદ્ધં સઙ્કમે’’તિ વદન્તિ. કેચિ લક્ખણઞ્ઞત્તિકા, તે પન ‘‘તીસુ અદ્ધાસુ પવત્તમાનો ધમ્મો અતીતો અતીતલક્ખણયુત્તો, ઇતરલક્ખણેહિ અયુત્તો. તથા અનાગતો પચ્ચુપ્પન્નો ચ. યથા પુરિસો એકિસ્સા ઇત્થિયા રત્તો અઞ્ઞાસુ અરત્તો’’તિ વદન્તિ. અઞ્ઞે અવત્થઞ્ઞત્તિકા, તે ‘‘તીસુ અદ્ધાસુ પવત્તમાનો ધમ્મો તં તં અવત્થં પત્વા અઞ્ઞો અઞ્ઞં નિદ્દિસીયતિ અવત્થન્તરતો, ન સભાવતો. યથા એકં અક્ખં એકઙ્ગે નિક્ખિત્તં એકન્તિ વુચ્ચતિ, સતઙ્ગે સતન્તિ, સહસ્સઙ્ગે સહસ્સન્તિ, એવંસમ્પદમિદ’’ન્તિ. અપરે અઞ્ઞથઞ્ઞત્તિકા, તે પન ‘‘તીસુ અદ્ધાસુ પવત્તમાનો ધમ્મો તં તં અપેક્ખિત્વા તદઞ્ઞસભાવેન વુચ્ચતિ. યથા તં એકા ઇત્થી માતાતિ ચ વુચ્ચતિ ધીતા’’તિ ચ. એવમેતે ચત્તારો સબ્બત્થિવાદા.
Catubbidhā cete te sabbatthivādā. Tattha keci bhāvaññattikā. Te hi ‘‘yathā suvaṇṇabhājanassa bhinditvā aññathā kariyamānassa saṇṭhānasseva aññathattaṃ, na vaṇṇādīnaṃ, yathā ca khīraṃ dadhibhāvena pariṇamantaṃ rasavīriyavipāke pariccajati, na vaṇṇaṃ, evaṃ dhammāpi anāgataddhuno paccuppannaddhaṃ saṅkamantā anāgatabhāvameva jahanti, na attano sabhāvaṃ. Tathā paccuppannaddhuno atītaddhaṃ saṅkame’’ti vadanti. Keci lakkhaṇaññattikā, te pana ‘‘tīsu addhāsu pavattamāno dhammo atīto atītalakkhaṇayutto, itaralakkhaṇehi ayutto. Tathā anāgato paccuppanno ca. Yathā puriso ekissā itthiyā ratto aññāsu aratto’’ti vadanti. Aññe avatthaññattikā, te ‘‘tīsu addhāsu pavattamāno dhammo taṃ taṃ avatthaṃ patvā añño aññaṃ niddisīyati avatthantarato, na sabhāvato. Yathā ekaṃ akkhaṃ ekaṅge nikkhittaṃ ekanti vuccati, sataṅge satanti, sahassaṅge sahassanti, evaṃsampadamida’’nti. Apare aññathaññattikā, te pana ‘‘tīsu addhāsu pavattamāno dhammo taṃ taṃ apekkhitvā tadaññasabhāvena vuccati. Yathā taṃ ekā itthī mātāti ca vuccati dhītā’’ti ca. Evamete cattāro sabbatthivādā.
તેસુ પઠમો પરિણામવાદિતાય કાપિલપક્ખિકેસુ પક્ખિપિતબ્બોતિ. દુતિયસ્સપિ કાલસઙ્કરો આપજ્જતિ સબ્બસ્સ સબ્બલક્ખણયોગતો. ચતુત્થસ્સપિ સઙ્કરોવ. એકસ્સેવ ધમ્મસ્સ પવત્તિક્ખણે તયોપિ કાલા સમોધાનં ગચ્છન્તિ. પુરિમપચ્છિમક્ખણા હિ અતીતાનાગતા, મજ્ઝિમો પચ્ચુપ્પન્નોતિ. તતિયસ્સ પન અવત્થઞ્ઞત્તિકસ્સ નત્થિ સઙ્કરો ધમ્મકિચ્ચેન કાલવવત્થાનતો. ધમ્મો હિ સકિચ્ચક્ખણે પચ્ચુપ્પન્નો, તતો પુબ્બે અનાગતો, પચ્છા અતીતોતિ.
Tesu paṭhamo pariṇāmavāditāya kāpilapakkhikesu pakkhipitabboti. Dutiyassapi kālasaṅkaro āpajjati sabbassa sabbalakkhaṇayogato. Catutthassapi saṅkarova. Ekasseva dhammassa pavattikkhaṇe tayopi kālā samodhānaṃ gacchanti. Purimapacchimakkhaṇā hi atītānāgatā, majjhimo paccuppannoti. Tatiyassa pana avatthaññattikassa natthi saṅkaro dhammakiccena kālavavatthānato. Dhammo hi sakiccakkhaṇe paccuppanno, tato pubbe anāgato, pacchā atītoti.
તત્થ યદિ અતીતમ્પિ ધરમાનસભાવતાય અત્થિ અનાગતમ્પિ, કસ્મા તં અતીતન્તિ વુચ્ચતિ અનાગતન્તિ વા, નનુ વુત્તં ‘‘ધમ્મકિચ્ચેન કાલવવત્થાનતો’’તિ. યદિ એવં પચ્ચુપ્પન્નસ્સ ચક્ખુસ્સ કિં કિચ્ચં, અનવસેસપચ્ચયસમવાયે ફલુપ્પાદનં. એવં સતિ અનાગતસ્સપિ ચસ્સ તેન ભવિતબ્બં અત્થિભાવતોતિ લક્ખણસઙ્કરો સિયા. ઇદઞ્ચેત્થ વત્તબ્બં, તેનેવ સભાવેન સતો ધમ્મસ્સ કિચ્ચં, કિચ્ચકરણે કો વિબન્ધો, યેન કદાચિ કરોતિ કદાચિ ન કરોતિ પચ્ચયસમવાયભાવતો, કિચ્ચસ્સ સમવાયાભાવતોતિ ચે? તં ન, નિચ્ચં અત્થિભાવસ્સ ઇચ્છિતત્તા. તતો એવ ચ અદ્ધુનં અવવત્થાનં. ધમ્મો હિ તેનેવ સભાવેન વિજ્જમાનો કસ્મા કદાચિ અતીતોતિ વુચ્ચતિ કદાચિ અનાગતોતિ કાલસ્સ વવત્થાનં ન સિયા. યો હિ ધમ્મો અજાતો, સો અનાગતો. યો જાતો ન ચ નિરુદ્ધો, સો પચ્ચુપ્પન્નો. યો નિરુદ્ધો, સો અતીતો. ઇદમેવેત્થ વત્તબ્બં. યદિ યથા વત્તમાનં અત્થિ , તથા અતીતં અનાગતઞ્ચ અત્થિ, તસ્સ તથા સતો અજાતતા નિરુદ્ધતા ચ કેન હોતીતિ. તેનેવ હિ સભાવેન સતો ધમ્મસ્સ કથમિદં સિજ્ઝતિ અજાતોતિ વા નિરુદ્ધોતિ વા. કિં તસ્સ પુબ્બે નાહોસિ, યસ્સ અભાવતો અજાતોતિ વુચ્ચતિ, કિઞ્ચ પચ્છા નત્થિ, યસ્સ અભાવતો નિરુદ્ધોતિ વુચ્ચતિ. તસ્મા સબ્બથાપિ અદ્ધત્તયં ન સિજ્ઝતિ, યદિ અહુત્વા સઙ્ગતિ હુત્વા ચ વિનસ્સતીતિ ન સમ્પટિચ્છન્તિ. યં પન વુત્તં ‘‘સઙ્ખતલક્ખણયોગતો ન સસ્સતભાવપ્પસઙ્ગો’’તિ, તયિદં કેવલં વાચાવત્થુમત્તં ઉદયવયાસમ્ભવતો, અત્થિ ચ નામ સબ્બદા સો ધમ્મો, ન ચ નિચ્ચોતિ કુતોયં વાચાયુત્તિ.
Tattha yadi atītampi dharamānasabhāvatāya atthi anāgatampi, kasmā taṃ atītanti vuccati anāgatanti vā, nanu vuttaṃ ‘‘dhammakiccena kālavavatthānato’’ti. Yadi evaṃ paccuppannassa cakkhussa kiṃ kiccaṃ, anavasesapaccayasamavāye phaluppādanaṃ. Evaṃ sati anāgatassapi cassa tena bhavitabbaṃ atthibhāvatoti lakkhaṇasaṅkaro siyā. Idañcettha vattabbaṃ, teneva sabhāvena sato dhammassa kiccaṃ, kiccakaraṇe ko vibandho, yena kadāci karoti kadāci na karoti paccayasamavāyabhāvato, kiccassa samavāyābhāvatoti ce? Taṃ na, niccaṃ atthibhāvassa icchitattā. Tato eva ca addhunaṃ avavatthānaṃ. Dhammo hi teneva sabhāvena vijjamāno kasmā kadāci atītoti vuccati kadāci anāgatoti kālassa vavatthānaṃ na siyā. Yo hi dhammo ajāto, so anāgato. Yo jāto na ca niruddho, so paccuppanno. Yo niruddho, so atīto. Idamevettha vattabbaṃ. Yadi yathā vattamānaṃ atthi , tathā atītaṃ anāgatañca atthi, tassa tathā sato ajātatā niruddhatā ca kena hotīti. Teneva hi sabhāvena sato dhammassa kathamidaṃ sijjhati ajātoti vā niruddhoti vā. Kiṃ tassa pubbe nāhosi, yassa abhāvato ajātoti vuccati, kiñca pacchā natthi, yassa abhāvato niruddhoti vuccati. Tasmā sabbathāpi addhattayaṃ na sijjhati, yadi ahutvā saṅgati hutvā ca vinassatīti na sampaṭicchanti. Yaṃ pana vuttaṃ ‘‘saṅkhatalakkhaṇayogato na sassatabhāvappasaṅgo’’ti, tayidaṃ kevalaṃ vācāvatthumattaṃ udayavayāsambhavato, atthi ca nāma sabbadā so dhammo, na ca niccoti kutoyaṃ vācāyutti.
સભાવો સબ્બદા અત્થિ, નિચ્ચો ધમ્મો ન વુચ્ચતિ;
Sabhāvo sabbadā atthi, nicco dhammo na vuccati;
ધમ્મો સભાવતો નાઞ્ઞો, અહો ધમ્મેસુ કોસલં.
Dhammo sabhāvato nāñño, aho dhammesu kosalaṃ.
યઞ્ચ વુત્તં ‘‘યં કિઞ્ચિ રૂપં અતીતાનાગત’’ન્તિઆદિના અતીતાનાગતાનં ખન્ધભાવસ્સ વુત્તત્તા અત્થેવાતિ, વદામ. અતીતં ભૂતપુબ્બં, અનાગતં યં સતિ પચ્ચયે ભવિસ્સતિ, તદુભયસ્સપિ રુપ્પનાદિસભાવાનાતિવત્તનતો રૂપક્ખન્ધાદિભાવો વુત્તો. યથાધમ્મસભાવાનાતિવત્તનતો અતીતા ધમ્મા અનાગતા ધમ્માતિ, ન ધરમાનસભાવતાય. કો ચ એવમાહ ‘‘પચ્ચુપ્પન્નં વિય તં અત્થી’’તિ. કથં પનેતં અત્થીતિ? અતીતાનાગતસભાવેન. ઇદં પન તવેવ ઉપટ્ઠિતં, કથં તં અતીતં અનાગતઞ્ચ વુચ્ચતિ, યદિ નિચ્ચકાલં અત્થીતિ.
Yañca vuttaṃ ‘‘yaṃ kiñci rūpaṃ atītānāgata’’ntiādinā atītānāgatānaṃ khandhabhāvassa vuttattā atthevāti, vadāma. Atītaṃ bhūtapubbaṃ, anāgataṃ yaṃ sati paccaye bhavissati, tadubhayassapi ruppanādisabhāvānātivattanato rūpakkhandhādibhāvo vutto. Yathādhammasabhāvānātivattanato atītā dhammā anāgatā dhammāti, na dharamānasabhāvatāya. Ko ca evamāha ‘‘paccuppannaṃ viya taṃ atthī’’ti. Kathaṃ panetaṃ atthīti? Atītānāgatasabhāvena. Idaṃ pana taveva upaṭṭhitaṃ, kathaṃ taṃ atītaṃ anāgatañca vuccati, yadi niccakālaṃ atthīti.
યં પન ‘‘ન તાવ કાલં કરોતિ, યાવ ન તં પાપં બ્યન્તી હોતી’’તિ (મ॰ નિ॰ ૩.૨૫૦) સુત્તે વુત્તં, તં યસ્મિઞ્ચ સન્તાને કમ્મં કતૂપચિતં, તત્થ તેનાહિતં તંફલુપ્પાદનસમત્થતં સન્ધાય વુત્તં, ન અતીતસ્સ કમ્મસ્સ ધરમાનસભાવત્તા. તથા સતિ સકેન ભાવેન વિજ્જમાનં કથં તં અતીતં નામ સિયા. ઇત્થઞ્ચેતં એવં સમ્પટિચ્છિતબ્બં, યં સઙ્ખારા અહુત્વા સમ્ભવન્તિ, હુત્વા પતિવેન્તિ તેસં ઉદયતો પુબ્બે વયતો ચ પચ્છા ન કાચિ ઠિતિ નામ અત્થિ, યતો અતીતાનાગતં અત્થીતિ વુચ્ચેય્ય. તેન વુત્તં –
Yaṃ pana ‘‘na tāva kālaṃ karoti, yāva na taṃ pāpaṃ byantī hotī’’ti (ma. ni. 3.250) sutte vuttaṃ, taṃ yasmiñca santāne kammaṃ katūpacitaṃ, tattha tenāhitaṃ taṃphaluppādanasamatthataṃ sandhāya vuttaṃ, na atītassa kammassa dharamānasabhāvattā. Tathā sati sakena bhāvena vijjamānaṃ kathaṃ taṃ atītaṃ nāma siyā. Itthañcetaṃ evaṃ sampaṭicchitabbaṃ, yaṃ saṅkhārā ahutvā sambhavanti, hutvā pativenti tesaṃ udayato pubbe vayato ca pacchā na kāci ṭhiti nāma atthi, yato atītānāgataṃ atthīti vucceyya. Tena vuttaṃ –
‘‘અનિધાનગતા ભગ્ગા, પુઞ્જો નત્થિ અનાગતે;
‘‘Anidhānagatā bhaggā, puñjo natthi anāgate;
ઉપ્પન્ના યેપિ તિટ્ઠન્તિ, આરગ્ગે સાસપૂપમા’’તિ. (મહાનિ॰ ૧૦, ૩૯);
Uppannā yepi tiṭṭhanti, āragge sāsapūpamā’’ti. (mahāni. 10, 39);
યદિ ચાનાગતં પરમત્થતો સિયા, અહુત્વા સમ્ભવન્તીતિ વત્તું ન સક્કા. પચ્ચુપ્પન્નકાલે અહુત્વા સમ્ભવન્તીતિ ચે? ન, ધમ્મપ્પવત્તિમત્તત્તા કાલસ્સ. અથ અત્તનો સભાવેન અહુત્વા સમ્ભવન્તીતિ, સિદ્ધમેતં અનાગતં પરમત્થતો નત્થીતિ. યઞ્ચ વુત્તં ‘‘અસતિ અતીતે કુસલાકુસલસ્સ કમ્મસ્સ આયતિં ફલં કથં ભવેય્યા’’તિ, ન ખો પનેત્થ અતીતકમ્મતો ફલુપ્પત્તિ ઇચ્છિતા, અથ ખો તસ્સ કતત્તા તદાહિતવિસેસતો સન્તાનતો. વુત્તઞ્હેતં ભગવતા ‘‘કામાવચરસ્સ કુસલસ્સ કમ્મસ્સ કતત્તા ઉપચિતત્તા વિપાકં ચક્ખુવિઞ્ઞાણં ઉપ્પન્નં હોતી’’તિ (ધ॰ સ॰ ૪૩૧). યસ્સ પન અતીતાનાગતં પરમત્થતો અત્થિ, તસ્સ ફલં નિચ્ચમેવ અત્થીતિ કિં તત્થ કમ્મસ્સ સામત્થિયં. ઉપ્પાદને ચે, સિદ્ધમિદં અહુત્વા ભવતીતિ. યં પન વુત્તં ‘‘અસતિ અતીતાનાગતે કથં તત્થ ઞાણં પવત્તેય્યા’’તિ, યથા તં આલમ્બણં, તં તથા અત્થિ, કથઞ્ચ તં આલમ્બણં, અહોસિ ભવિસ્સતિ ચાતિ. ન હિ કોચિ અતીતં અનુસ્સરન્તો અત્થીતિ અનુસ્સરતિ, અથ ખો અહોસીતિ. યથા પન વત્તમાનં આરમ્મણં અનુભૂતં, તથા તં અતીતં અનુસ્સરતિ. યથા ચ વત્તમાનં ભવિસ્સતિ, તથા બુદ્ધાદીહિ ગય્હતિ. યદિ ચ તં તથેવ અત્થિ, વત્તમાનમેવ તં સિયા. અથ નત્થિ, સિદ્ધં ‘‘અસન્તં ઞાણસ્સ આરમ્મણં હોતી’’તિ. વિજ્જમાનં વા હિ ચિત્તસઞ્ઞાતં અવિજ્જમાનં વા આરમ્મણં એતેસં અત્થીતિ આરમ્મણા, ચિત્તચેતસિકા, ન વિજ્જમાનંયેવ આરબ્ભ પવત્તનતો, તસ્મા પચ્ચુપ્પન્નમેવ ધરમાનસભાવં ન અતીતાનાગતન્તિ ન તિટ્ઠતિ સબ્બત્થિવાદો. કેચિ પન ‘‘ન અતીતાદીનં અત્થિતાપટિઞ્ઞાય સબ્બત્થિવાદા, અથ ખો આયતનસબ્બસ્સ અત્થિતાપટિઞ્ઞાયા’’તિ વદન્તિ, તેસં મતેન સબ્બેવ સાસનિકા સબ્બત્થિવાદા સિયુન્તિ.
Yadi cānāgataṃ paramatthato siyā, ahutvā sambhavantīti vattuṃ na sakkā. Paccuppannakāle ahutvā sambhavantīti ce? Na, dhammappavattimattattā kālassa. Atha attano sabhāvena ahutvā sambhavantīti, siddhametaṃ anāgataṃ paramatthato natthīti. Yañca vuttaṃ ‘‘asati atīte kusalākusalassa kammassa āyatiṃ phalaṃ kathaṃ bhaveyyā’’ti, na kho panettha atītakammato phaluppatti icchitā, atha kho tassa katattā tadāhitavisesato santānato. Vuttañhetaṃ bhagavatā ‘‘kāmāvacarassa kusalassa kammassa katattā upacitattā vipākaṃ cakkhuviññāṇaṃ uppannaṃ hotī’’ti (dha. sa. 431). Yassa pana atītānāgataṃ paramatthato atthi, tassa phalaṃ niccameva atthīti kiṃ tattha kammassa sāmatthiyaṃ. Uppādane ce, siddhamidaṃ ahutvā bhavatīti. Yaṃ pana vuttaṃ ‘‘asati atītānāgate kathaṃ tattha ñāṇaṃ pavatteyyā’’ti, yathā taṃ ālambaṇaṃ, taṃ tathā atthi, kathañca taṃ ālambaṇaṃ, ahosi bhavissati cāti. Na hi koci atītaṃ anussaranto atthīti anussarati, atha kho ahosīti. Yathā pana vattamānaṃ ārammaṇaṃ anubhūtaṃ, tathā taṃ atītaṃ anussarati. Yathā ca vattamānaṃ bhavissati, tathā buddhādīhi gayhati. Yadi ca taṃ tatheva atthi, vattamānameva taṃ siyā. Atha natthi, siddhaṃ ‘‘asantaṃ ñāṇassa ārammaṇaṃ hotī’’ti. Vijjamānaṃ vā hi cittasaññātaṃ avijjamānaṃ vā ārammaṇaṃ etesaṃ atthīti ārammaṇā, cittacetasikā, na vijjamānaṃyeva ārabbha pavattanato, tasmā paccuppannameva dharamānasabhāvaṃ na atītānāgatanti na tiṭṭhati sabbatthivādo. Keci pana ‘‘na atītādīnaṃ atthitāpaṭiññāya sabbatthivādā, atha kho āyatanasabbassa atthitāpaṭiññāyā’’ti vadanti, tesaṃ matena sabbeva sāsanikā sabbatthivādā siyunti.
પદસોધનકથાવણ્ણના નિટ્ઠિતા.
Padasodhanakathāvaṇṇanā niṭṭhitā.
સબ્બમત્થીતિકથાવણ્ણના નિટ્ઠિતા.
Sabbamatthītikathāvaṇṇanā niṭṭhitā.
Related texts:
તિપિટક (મૂલ) • Tipiṭaka (Mūla) / અભિધમ્મપિટક • Abhidhammapiṭaka / કથાવત્થુપાળિ • Kathāvatthupāḷi / ૫. સબ્બમત્થીતિકથા • 5. Sabbamatthītikathā
અટ્ઠકથા • Aṭṭhakathā / અભિધમ્મપિટક (અટ્ઠકથા) • Abhidhammapiṭaka (aṭṭhakathā) / પઞ્ચપકરણ-અટ્ઠકથા • Pañcapakaraṇa-aṭṭhakathā / ૫. સબ્બમત્થીતિકથા • 5. Sabbamatthītikathā
ટીકા • Tīkā / અભિધમ્મપિટક (ટીકા) • Abhidhammapiṭaka (ṭīkā) / પઞ્ચપકરણ-મૂલટીકા • Pañcapakaraṇa-mūlaṭīkā / ૫. સબ્બમત્થીતિકથા • 5. Sabbamatthītikathā