| Library / Tipiṭaka / તિપિટક • Tipiṭaka / પઞ્ચપકરણ-અનુટીકા • Pañcapakaraṇa-anuṭīkā |
૫. સચ્ચયમકં
5. Saccayamakaṃ
૧. પણ્ણત્તિવારવણ્ણના
1. Paṇṇattivāravaṇṇanā
૧૦-૨૬. સોતિ દુક્ખસદ્દો. અઞ્ઞત્થાતિ સઙ્ખારદુક્ખવિપરિણામદુક્ખદુક્ખાધિટ્ઠાનેસુ. અઞ્ઞનિરપેક્ખોતિ સઙ્ખારાદિપદન્તરાનપેક્ખો. તેનાતિ અઞ્ઞનિરપેક્ખદુક્ખપદગ્ગહણતો. તસ્મિં દુક્ખદુક્ખે વિસયભૂતે. એસ દુક્ખસદ્દો ‘‘દુક્ખં દુક્ખસચ્ચ’’ન્તિ એત્થ પઠમો દુક્ખસદ્દો. તઞ્ચ દુક્ખદુક્ખં. ‘‘દુક્ખં દુક્ખસચ્ચ’’ન્તિ એત્થ દુક્ખમેવ દુક્ખસચ્ચન્તિ નયિદં અવધારણં ઇચ્છિતબ્બં, દુક્ખં દુક્ખસચ્ચમેવાતિ પન ઇચ્છિતબ્બન્તિ આહ ‘‘એકન્તેન દુક્ખસચ્ચમેવા’’તિ. સચ્ચવિભઙ્ગે વુત્તેસુ સમુદયેસુ કોચિ ફલધમ્મેસુ નત્થીતિ સચ્ચવિભઙ્ગે પઞ્ચધા વુત્તેસુ સમુદયેસુ એકોપિ ફલસભાવેસુ નત્થિ, ફલસભાવો નત્થીતિ અત્થો. ‘‘ફલધમ્મો નત્થી’’તિ ચ પાઠો. મગ્ગસદ્દો ચ ફલઙ્ગેસૂતિ સામઞ્ઞફલઙ્ગેસુ સમ્માદિટ્ઠિઆદીસુ ‘‘મગ્ગઙ્ગં મગ્ગપરિયાપન્ન’’ન્તિઆદિના (વિભ॰ ૪૯૨, ૪૯૫) આગતો મગ્ગસદ્દો મગ્ગફલત્તા પવત્તતિ કારણૂપચારેનાતિ અધિપ્પાયો. તેનાહ ‘‘ન મગ્ગકિચ્ચસબ્ભાવા’’તિઆદિ. તસ્માતિ યસ્મા સચ્ચદેસનાય પભવાદિસભાવા એવ ધમ્મા સમુદયાદિપરિયાયેન વુત્તા, ન અપ્પભવાદિસભાવા, તસ્મા . એત્થ ચ તેભૂમકધમ્માનં યથારહં દુક્ખસમુદયસચ્ચન્તોગધત્તા અસચ્ચસભાવે સભાવધમ્મે ચ ઉદ્ધરન્તો ફલધમ્મે એવ ઉદ્ધરિ. નનુ ચ મગ્ગસમ્પયુત્તાપિ ધમ્મા અસચ્ચસભાવાતિ તેપિ ઉદ્ધરિતબ્બાતિ? ન, તેસં મગ્ગગતિકત્તા. ‘‘ફલધમ્મેસૂ’’તિ એત્થ ધમ્મગ્ગહણેન વા ફલસમ્પયુત્તધમ્માનં વિય તેસમ્પિ ગહણં દટ્ઠબ્બં.
10-26. Soti dukkhasaddo. Aññatthāti saṅkhāradukkhavipariṇāmadukkhadukkhādhiṭṭhānesu. Aññanirapekkhoti saṅkhārādipadantarānapekkho. Tenāti aññanirapekkhadukkhapadaggahaṇato. Tasmiṃ dukkhadukkhe visayabhūte. Esa dukkhasaddo ‘‘dukkhaṃ dukkhasacca’’nti ettha paṭhamo dukkhasaddo. Tañca dukkhadukkhaṃ. ‘‘Dukkhaṃ dukkhasacca’’nti ettha dukkhameva dukkhasaccanti nayidaṃ avadhāraṇaṃ icchitabbaṃ, dukkhaṃ dukkhasaccamevāti pana icchitabbanti āha ‘‘ekantena dukkhasaccamevā’’ti. Saccavibhaṅge vuttesu samudayesu koci phaladhammesu natthīti saccavibhaṅge pañcadhā vuttesu samudayesu ekopi phalasabhāvesu natthi, phalasabhāvo natthīti attho. ‘‘Phaladhammo natthī’’ti ca pāṭho. Maggasaddo ca phalaṅgesūti sāmaññaphalaṅgesu sammādiṭṭhiādīsu ‘‘maggaṅgaṃ maggapariyāpanna’’ntiādinā (vibha. 492, 495) āgato maggasaddo maggaphalattā pavattati kāraṇūpacārenāti adhippāyo. Tenāha ‘‘na maggakiccasabbhāvā’’tiādi. Tasmāti yasmā saccadesanāya pabhavādisabhāvā eva dhammā samudayādipariyāyena vuttā, na appabhavādisabhāvā, tasmā . Ettha ca tebhūmakadhammānaṃ yathārahaṃ dukkhasamudayasaccantogadhattā asaccasabhāve sabhāvadhamme ca uddharanto phaladhamme eva uddhari. Nanu ca maggasampayuttāpi dhammā asaccasabhāvāti tepi uddharitabbāti? Na, tesaṃ maggagatikattā. ‘‘Phaladhammesū’’ti ettha dhammaggahaṇena vā phalasampayuttadhammānaṃ viya tesampi gahaṇaṃ daṭṭhabbaṃ.
પદસોધનેન…પે॰… ઇધ ગહિતાતિ એતેન અસચ્ચસભાવાનં ધમ્માનં પકરણેન નિવત્તિતતં આહ. તેસન્તિ દુક્ખાદીનં. તબ્બિસેસનયોગવિસેસન્તિ તેન દુક્ખાદિવિસેસનયોગેન વિસિટ્ઠતં. સચ્ચવિસેસનભાવેનેવ દુક્ખાદીનં પરિઞ્ઞેય્યતાદિભાવો સિદ્ધોતિ આહ ‘‘એકન્તસચ્ચત્તા’’તિ. યથા ચેત્થાતિ યથા એતસ્મિં સચ્ચયમકે સુદ્ધસચ્ચવારે સચ્ચવિસેસનભૂતા એવ દુક્ખાદયો ગહિતા. એવં ખન્ધયમકાદીસુપીતિ ન સુદ્ધસચ્ચવારે એવ અયં નયો દસ્સિતોતિ અત્થો. પદસોધનવારે તંમૂલચક્કવારે ચ ‘‘રૂપં રૂપક્ખન્ધો’’તિઆદિના સમુદાયપદાનંયેવ વુત્તત્તા વત્તબ્બમેવ નત્થીતિ ‘‘સુદ્ધક્ખન્ધાદિવારેસૂ’’તિ વુત્તં. તથા ચેત્થાપિ સુદ્ધવારે એવ અયં નયો દસ્સિતો. યદિ સુદ્ધક્ખન્ધાદિવારેસુ ખન્ધાદિવિસેસનભૂતાનમેવ રૂપાદીનં ગહણેન ભવિતબ્બં, અથ કસ્મા ખન્ધાદિવિસેસનતો અઞ્ઞેસમ્પિ રૂપાદીનં વસેન અત્થો દસ્સિતોતિ ચોદનં સન્ધાયાહ ‘‘અટ્ઠકથાયં પના’’તિઆદિ. પુરિમો એવ અત્થો યુત્તો, યુત્તિતો પાઠોવ બલવાતિ.
Padasodhanena…pe… idha gahitāti etena asaccasabhāvānaṃ dhammānaṃ pakaraṇena nivattitataṃ āha. Tesanti dukkhādīnaṃ. Tabbisesanayogavisesanti tena dukkhādivisesanayogena visiṭṭhataṃ. Saccavisesanabhāveneva dukkhādīnaṃ pariññeyyatādibhāvo siddhoti āha ‘‘ekantasaccattā’’ti. Yathā cetthāti yathā etasmiṃ saccayamake suddhasaccavāre saccavisesanabhūtā eva dukkhādayo gahitā. Evaṃ khandhayamakādīsupīti na suddhasaccavāre eva ayaṃ nayo dassitoti attho. Padasodhanavāre taṃmūlacakkavāre ca ‘‘rūpaṃ rūpakkhandho’’tiādinā samudāyapadānaṃyeva vuttattā vattabbameva natthīti ‘‘suddhakkhandhādivāresū’’ti vuttaṃ. Tathā cetthāpi suddhavāre eva ayaṃ nayo dassito. Yadi suddhakkhandhādivāresu khandhādivisesanabhūtānameva rūpādīnaṃ gahaṇena bhavitabbaṃ, atha kasmā khandhādivisesanato aññesampi rūpādīnaṃ vasena attho dassitoti codanaṃ sandhāyāha ‘‘aṭṭhakathāyaṃ panā’’tiādi. Purimo eva attho yutto, yuttito pāṭhova balavāti.
પણ્ણત્તિવારવણ્ણના નિટ્ઠિતા.
Paṇṇattivāravaṇṇanā niṭṭhitā.
૨. પવત્તિવારવણ્ણના
2. Pavattivāravaṇṇanā
૨૭-૧૬૪. દુક્ખપરિઞ્ઞા યાવ દુક્ખસમતિક્કમનત્થાતિ સપ્પદેસં પવત્તાપિ સા તદત્થાવહા ભવેય્યાતિ કસ્સચિ આસઙ્કા સિયાતિ દસ્સેન્તો આહ ‘‘અરિયત્તા…પે॰… કત્વા વુત્ત’’ન્તિ. કેચિ પનેત્થ ‘‘અન્તિમભવે ઠિતત્તા’’તિ કારણં વદન્તિ, તં ન યુજ્જતિ ઉપપત્તિયા દુક્ખવિચારત્તા, ન ચ સબ્બે સુદ્ધાવાસા અન્તિમભવિકા ઉદ્ધંસોતવચનતો. ‘‘યસ્સ દુક્ખસચ્ચં ઉપ્પજ્જતી’’તિ ઉપ્પાદાવત્થા. અવિસેસેન દુક્ખસચ્ચપરિયાપન્ના ધમ્મા સમ્બન્ધીભાવેનેવ તંસમઙ્ગી ચ પુગ્ગલો વુત્તોતિ દસ્સેન્તો ‘‘સબ્બે ઉપપજ્જન્તા’’તિઆદિં વત્વા સ્વાયમત્થો યસ્મા નિચ્છયરૂપેન ગહિતો, નિચ્છિતસ્સેવ ચ અત્થસ્સ વિભાગદસ્સનેન ભવિતબ્બં, તસ્મા ‘‘તેસ્વેવ…પે॰… ઉપપન્નમેવા’’તિ આહ. તત્થ તેસ્વેવ કેચિ દસ્સીયન્તીતિ સમ્બન્ધો. એકકોટ્ઠાસુપ્પત્તિસમઙ્ગિનોતિ દુક્ખકોટ્ઠાસુપ્પત્તિસમઙ્ગિનો. તેસૂતિ સન્નિટ્ઠાનેન ગહિતેસુ. મગ્ગફલુપ્પાદસમઙ્ગીસૂતિ મગ્ગફલુપ્પાદસમઙ્ગીનં, અયમેવ વા પાઠો.
27-164. Dukkhapariññā yāva dukkhasamatikkamanatthāti sappadesaṃ pavattāpi sā tadatthāvahā bhaveyyāti kassaci āsaṅkā siyāti dassento āha ‘‘ariyattā…pe… katvā vutta’’nti. Keci panettha ‘‘antimabhave ṭhitattā’’ti kāraṇaṃ vadanti, taṃ na yujjati upapattiyā dukkhavicārattā, na ca sabbe suddhāvāsā antimabhavikā uddhaṃsotavacanato. ‘‘Yassa dukkhasaccaṃ uppajjatī’’ti uppādāvatthā. Avisesena dukkhasaccapariyāpannā dhammā sambandhībhāveneva taṃsamaṅgī ca puggalo vuttoti dassento ‘‘sabbe upapajjantā’’tiādiṃ vatvā svāyamattho yasmā nicchayarūpena gahito, nicchitasseva ca atthassa vibhāgadassanena bhavitabbaṃ, tasmā ‘‘tesveva…pe… upapannamevā’’ti āha. Tattha tesveva keci dassīyantīti sambandho. Ekakoṭṭhāsuppattisamaṅginoti dukkhakoṭṭhāsuppattisamaṅgino. Tesūti sanniṭṭhānena gahitesu. Maggaphaluppādasamaṅgīsūti maggaphaluppādasamaṅgīnaṃ, ayameva vā pāṭho.
એત્થ ચાતિઆદિના ‘‘સબ્બેસ’’ન્તિઆદિપાળિયા પિણ્ડત્થં દસ્સેતિ. તત્થ સમુદયસચ્ચુપ્પાદવોમિસ્સસ્સ દુક્ખસચ્ચુપ્પાદસ્સાતિ ઇદં અનાદરે સામિવચનં. કત્થચિ સમુદયસચ્ચુપ્પાદવોમિસ્સેપિ દુક્ખસચ્ચે તંરહિતસ્સ સમુદયસચ્ચુપ્પાદરહિતસ્સ દુક્ખસચ્ચુપ્પાદસ્સ દસ્સનવસેન વુત્તન્તિ યોજના. કેચિ પન ‘‘સમુદયસચ્ચાવોમિસ્સસ્સા’’તિ પઠન્તિ, તેસં ‘‘તંરહિતસ્સા’’તિ ઇદં પુરિમપદસ્સ અત્થવિવરણં વેદિતબ્બં. તંસહિતસ્સાતિ સમુદયસચ્ચુપ્પાદસહિતસ્સ દુક્ખસચ્ચુપ્પાદસ્સ દસ્સનવસેન વુત્તન્તિ યોજના. તેસન્તિ અસઞ્ઞસત્તાનં, પવત્તિયં દુક્ખસચ્ચસ્સ ઉપ્પાદો ‘‘પવત્તે’’તિઆદિના વુત્તેસુ દ્વીસુપિ કોટ્ઠાસેસુ ન ગહિતોતિ અત્થો. પટિસન્ધિયં પન તેસં ઉપ્પાદસ્સ પઠમકોટ્ઠાસેન ગહિતતા દસ્સિતા એવ. તથા નિરોધો ચાતિ યથા અસઞ્ઞસત્તાનં પટિસન્ધિયં દુક્ખસચ્ચસ્સ ઉપ્પાદો પઠમકોટ્ઠાસેન ગહિતો, પવત્તિયં પન સો દ્વીહિ કોટ્ઠાસેહિ ન ગહિતો, તથા તેસં દુક્ખસચ્ચસ્સ નિરોધોપીતિ અત્થો. તથા હિ ‘‘સબ્બેસં ચવન્તાનં પવત્તે તણ્હાવિપ્પયુત્તચિત્તસ્સ ભઙ્ગક્ખણે’’તિઆદિના (યમ॰ ૧.સચ્ચયમક.૮૮) નિરોધવારે પાળિ પવત્તા. એસેવ નયોતિ ય્વાયં ‘‘એત્થ ચા’’તિઆદિના સમુદયસચ્ચયમકે પાળિયા અત્થનયો વુત્તો, મગ્ગસચ્ચયમકેપિ એસેવ નયો, એવમેવ તત્થાપિ અત્થો નેતબ્બોતિ અત્થો. તથા હિ ‘‘સબ્બેસં ઉપપજ્જન્તાન’’ન્તિઆદિના તત્થ પાળિ પવત્તા.
Ettha cātiādinā ‘‘sabbesa’’ntiādipāḷiyā piṇḍatthaṃ dasseti. Tattha samudayasaccuppādavomissassa dukkhasaccuppādassāti idaṃ anādare sāmivacanaṃ. Katthaci samudayasaccuppādavomissepi dukkhasacce taṃrahitassa samudayasaccuppādarahitassa dukkhasaccuppādassa dassanavasena vuttanti yojanā. Keci pana ‘‘samudayasaccāvomissassā’’ti paṭhanti, tesaṃ ‘‘taṃrahitassā’’ti idaṃ purimapadassa atthavivaraṇaṃ veditabbaṃ. Taṃsahitassāti samudayasaccuppādasahitassa dukkhasaccuppādassa dassanavasena vuttanti yojanā. Tesanti asaññasattānaṃ, pavattiyaṃ dukkhasaccassa uppādo ‘‘pavatte’’tiādinā vuttesu dvīsupi koṭṭhāsesu na gahitoti attho. Paṭisandhiyaṃ pana tesaṃ uppādassa paṭhamakoṭṭhāsena gahitatā dassitā eva. Tathā nirodho cāti yathā asaññasattānaṃ paṭisandhiyaṃ dukkhasaccassa uppādo paṭhamakoṭṭhāsena gahito, pavattiyaṃ pana so dvīhi koṭṭhāsehi na gahito, tathā tesaṃ dukkhasaccassa nirodhopīti attho. Tathā hi ‘‘sabbesaṃ cavantānaṃ pavatte taṇhāvippayuttacittassa bhaṅgakkhaṇe’’tiādinā (yama. 1.saccayamaka.88) nirodhavāre pāḷi pavattā. Eseva nayoti yvāyaṃ ‘‘ettha cā’’tiādinā samudayasaccayamake pāḷiyā atthanayo vutto, maggasaccayamakepi eseva nayo, evameva tatthāpi attho netabboti attho. Tathā hi ‘‘sabbesaṃ upapajjantāna’’ntiādinā tattha pāḷi pavattā.
એવઞ્ચ સતીતિ એવં ખણવસેન ઓકાસગ્ગહણે સતીતિ યથાવુત્તમત્થં અનનુજાનનવસેન પચ્ચામસતિ. એતસ્સ વિસ્સજ્જનેતિ એતસ્સ યમકપદસ્સ વિસ્સજ્જને. ‘‘અગ્ગમગ્ગસ્સ ઉપ્પાદક્ખણે, અરહન્તાનં ચિત્તસ્સ ઉપ્પાદક્ખણે, યસ્સ ચિત્તસ્સ અનન્તરા અગ્ગમગ્ગં પટિલભિસ્સન્તિ, તસ્સ ચિત્તસ્સ ઉપ્પાદક્ખણે, અસઞ્ઞસત્તં ઉપપજ્જન્તાનં તેસં તત્થ દુક્ખસચ્ચં ઉપ્પજ્જતિ, નો ચ તેસં તત્થ સમુદયસચ્ચં ઉપ્પજ્જિસ્સતી’’તિ (યમ॰ ૧.સચ્ચયમક.૭૧) પુરિમકોટ્ઠાસસ્સ આગતત્તા વિરોધો નત્થીતિ ‘‘પચ્છિમકોટ્ઠાસે’’તિઆદિ વુત્તં . તત્થ તસ્માતિ યસ્મા ન ઉપપત્તિચિત્તુપ્પાદક્ખણો ભાવિનો સમુદયપચ્ચુપ્પાદસ્સ આધારો, અથ ખો કામાવચરાદિઓકાસો, તસ્મા. પુગ્ગલોકાસવારો હેસાતિ યસ્મા પુગ્ગલોકાસવારો એસ, તસ્મા ‘‘તેસં તત્થા’’તિ એત્થ ઓકાસવસેન તત્થ-સદ્દસ્સ અત્થો વેદિતબ્બો. યદિ પુગ્ગલોકાસવારે કામાવચરાદિઓકાસવસેનેવ અત્થો ગહેતબ્બો, ન ખણવસેન, અથ કસ્મા ‘‘સબ્બેસં ઉપપજ્જન્તાન’’ન્તિઆદિના ઓકાસં અનામસિત્વા તત્થ વિસ્સજ્જનં પવત્તન્તિ ચોદનં સન્ધાયાહ ‘‘તત્થ…પે॰… સો એવા’’તિ. તત્થ તત્થાતિ ઓકાસવારે. પુગ્ગલવિસેસદસ્સનત્થન્તિ પુગ્ગલસઙ્ખાતવિસેસદસ્સનત્થં. યત્થ તેતિ યસ્મિં કામાવચરાદિઓકાસે તે પુગ્ગલા.
Evañca satīti evaṃ khaṇavasena okāsaggahaṇe satīti yathāvuttamatthaṃ ananujānanavasena paccāmasati. Etassa vissajjaneti etassa yamakapadassa vissajjane. ‘‘Aggamaggassa uppādakkhaṇe, arahantānaṃ cittassa uppādakkhaṇe, yassa cittassa anantarā aggamaggaṃ paṭilabhissanti, tassa cittassa uppādakkhaṇe, asaññasattaṃ upapajjantānaṃ tesaṃ tattha dukkhasaccaṃ uppajjati, no ca tesaṃ tattha samudayasaccaṃ uppajjissatī’’ti (yama. 1.saccayamaka.71) purimakoṭṭhāsassa āgatattā virodho natthīti ‘‘pacchimakoṭṭhāse’’tiādi vuttaṃ . Tattha tasmāti yasmā na upapatticittuppādakkhaṇo bhāvino samudayapaccuppādassa ādhāro, atha kho kāmāvacarādiokāso, tasmā. Puggalokāsavāro hesāti yasmā puggalokāsavāro esa, tasmā ‘‘tesaṃ tatthā’’ti ettha okāsavasena tattha-saddassa attho veditabbo. Yadi puggalokāsavāre kāmāvacarādiokāsavaseneva attho gahetabbo, na khaṇavasena, atha kasmā ‘‘sabbesaṃ upapajjantāna’’ntiādinā okāsaṃ anāmasitvā tattha vissajjanaṃ pavattanti codanaṃ sandhāyāha ‘‘tattha…pe… so evā’’ti. Tattha tatthāti okāsavāre. Puggalavisesadassanatthanti puggalasaṅkhātavisesadassanatthaṃ. Yattha teti yasmiṃ kāmāvacarādiokāse te puggalā.
કેચીતિ ધમ્મસિરિત્થેરં સન્ધાયાહ. સો હિ ‘‘પવત્તે ચિત્તસ્સ ભઙ્ગક્ખણે દુક્ખસચ્ચં નુપ્પજ્જતી’’તિ એત્થ ચિત્તજરૂપમેવ અધિપ્પેતં ચિત્તપટિબદ્ધવુત્તિત્તાતિ કારણં વદતિ. અપરે ‘‘અરૂપેતિ ઇમં પુરિમાપેક્ખમ્પિ હોતીતિ તેન પવત્તં વિસેસેત્વા અરૂપભવવસેન અયમત્થો વુત્તો , તસ્મા ‘યસ્સ વા પન સમુદયસચ્ચં નિરુજ્ઝતિ, તસ્સ દુક્ખસચ્ચં ઉપ્પજ્જતીતિ? નો’તિઆદીસુપિ એવમત્થો વેદિતબ્બો’’તિ વદન્તિ. પુગ્ગલો ન ચિત્તં અપેક્ખિત્વાવ ગહિતોતિ ઇદં ચિત્તસ્સ અનધિકતત્તા વુત્તં. યત્થ પન સમુદયસચ્ચસ્સ ઉપ્પાદનિચ્છયો, તત્થેવ તસ્સ અનુપ્પાદનિચ્છયેનપિ ભવિતબ્બં ચિત્તેન ચ વિના પુગ્ગલસ્સેવ અનુપલબ્ભનતોતિ ‘‘યસ્સ સમુદયસચ્ચં નુપ્પજ્જતી’’તિ એત્થ સમુદયસચ્ચાધારં ચિત્તં અત્થતો ગહિતમેવાતિ સક્કા વિઞ્ઞાતું. અપિચ ઇન્દ્રિયબદ્ધેપિ ન સબ્બો રૂપુપ્પાદો એકન્તેન ચિત્તુપ્પાદાધીનોતિ સક્કા વત્તું ચિત્તુપ્પત્તિયા વિનાપિ તત્થ રૂપુપ્પત્તિદસ્સનતો, તસ્મા ચિત્તજરૂપમેવ ચિત્તસ્સ ઉપ્પાદક્ખણે ઉપ્પજ્જતિ, ન ઇતરં, ઇતરં પન તસ્સ તીસુપિ ખણેસુ ઉપ્પજ્જતીતિ નિટ્ઠમેત્થ ગન્તબ્બં. વિભજિતબ્બા અવિભત્તા નામ નત્થીતિ સિયાયં પસઙ્ગો પઠમવારે, દુતિયવારે પન વિભજના એવ સાતિ નાયં પસઙ્ગો લબ્ભતિ, પઠમવારેપિ વા નાયં પસઙ્ગો. કસ્મા? એસા હિ યમકસ્સ પકતિ, યદિદં યથાલાભવસેન યોજના.
Kecīti dhammasirittheraṃ sandhāyāha. So hi ‘‘pavatte cittassa bhaṅgakkhaṇe dukkhasaccaṃ nuppajjatī’’ti ettha cittajarūpameva adhippetaṃ cittapaṭibaddhavuttittāti kāraṇaṃ vadati. Apare ‘‘arūpeti imaṃ purimāpekkhampi hotīti tena pavattaṃ visesetvā arūpabhavavasena ayamattho vutto , tasmā ‘yassa vā pana samudayasaccaṃ nirujjhati, tassa dukkhasaccaṃ uppajjatīti? No’tiādīsupi evamattho veditabbo’’ti vadanti. Puggalo na cittaṃ apekkhitvāva gahitoti idaṃ cittassa anadhikatattā vuttaṃ. Yattha pana samudayasaccassa uppādanicchayo, tattheva tassa anuppādanicchayenapi bhavitabbaṃ cittena ca vinā puggalasseva anupalabbhanatoti ‘‘yassa samudayasaccaṃ nuppajjatī’’ti ettha samudayasaccādhāraṃ cittaṃ atthato gahitamevāti sakkā viññātuṃ. Apica indriyabaddhepi na sabbo rūpuppādo ekantena cittuppādādhīnoti sakkā vattuṃ cittuppattiyā vināpi tattha rūpuppattidassanato, tasmā cittajarūpameva cittassa uppādakkhaṇe uppajjati, na itaraṃ, itaraṃ pana tassa tīsupi khaṇesu uppajjatīti niṭṭhamettha gantabbaṃ. Vibhajitabbā avibhattā nāma natthīti siyāyaṃ pasaṅgo paṭhamavāre, dutiyavāre pana vibhajanā eva sāti nāyaṃ pasaṅgo labbhati, paṭhamavārepi vā nāyaṃ pasaṅgo. Kasmā? Esā hi yamakassa pakati, yadidaṃ yathālābhavasena yojanā.
દુતિયે ચિત્તે વત્તમાનેતિ એત્થ ‘‘પઠમં ભવઙ્ગં, દુતિયં ચિત્ત’’ન્તિ વદન્તિ. ભવનિકન્તિયા આવજ્જનમ્પિ વિપાકપ્પવત્તિતો વિસદિસત્તા ‘‘દુતિય’’ન્તિ વત્તું સક્કા, તતો પટ્ઠાય પુબ્બે તસ્સ તત્થ સમુદયસચ્ચં નુપ્પજ્જિત્થાતિ વત્તબ્બાતિ અપરે. ભવનિકન્તિયા પન સહજાતં પઠમં ચિત્તં ઇધ દુતિયં ચિત્તન્તિ અધિપ્પેતં. તતો પુબ્બે પવત્તં સબ્બં અબ્યાકતભાવેન સમાનજાતિકત્તા એકન્તિ કત્વા તતો પટ્ઠાય હેટ્ઠા તસ્સ તત્થ સમુદયસચ્ચં નુપ્પજ્જિત્થેવાતિ . તેનાહ ‘‘સબ્બન્તિમેન પરિચ્છેદેના’’તિઆદિ. તસ્મિન્તિ દુતિયે ચિત્તે. તેન સમાનગતિકત્તાતિ તેન યથાવુત્તદુતિયચિત્તેન ચ તંસમઙ્ગિનો વા દુક્ખસચ્ચં ઉપ્પજ્જિત્થ, નો ચ સમુદયસચ્ચન્તિ વત્તબ્બભાવેન સમાનગતિકત્તા. એવઞ્ચ કત્વાતિ તેન સમાનગતિકતાય દસ્સિતત્તા એવ. યથાવુત્તાતિ દુતિયાકુસલચિત્તતો પુરિમસબ્બચિત્તસમઙ્ગિનો અગ્ગહિતા હોન્તિ ઇતરભાવાભાવતો. વુત્તમેવત્થં પાઠન્તરેન સમત્થેતું ‘‘યથા’’તિઆદિ વુત્તં. તેતિ ચતુવોકારા. વજ્જેતબ્બાતિ ‘‘ઇતરેસ’’ન્તિ વિસેસનેન નિવત્તેતબ્બા. પઞ્ચવોકારા વિય યથાવુત્તા સુદ્ધાવાસાતિ દુતિયચિત્તક્ખણસમઙ્ગિભાવેન વુત્તપ્પકારા યથા સુદ્ધાવાસસઙ્ખાતા પઞ્ચવોકારા પુબ્બે વુત્તા સન્તિ, એવં ચતુવોકારા પુબ્બે વુત્તા ન હિ સન્તીતિ યોજના.
Dutiye citte vattamāneti ettha ‘‘paṭhamaṃ bhavaṅgaṃ, dutiyaṃ citta’’nti vadanti. Bhavanikantiyā āvajjanampi vipākappavattito visadisattā ‘‘dutiya’’nti vattuṃ sakkā, tato paṭṭhāya pubbe tassa tattha samudayasaccaṃ nuppajjitthāti vattabbāti apare. Bhavanikantiyā pana sahajātaṃ paṭhamaṃ cittaṃ idha dutiyaṃ cittanti adhippetaṃ. Tato pubbe pavattaṃ sabbaṃ abyākatabhāvena samānajātikattā ekanti katvā tato paṭṭhāya heṭṭhā tassa tattha samudayasaccaṃ nuppajjitthevāti . Tenāha ‘‘sabbantimena paricchedenā’’tiādi. Tasminti dutiye citte. Tena samānagatikattāti tena yathāvuttadutiyacittena ca taṃsamaṅgino vā dukkhasaccaṃ uppajjittha, no ca samudayasaccanti vattabbabhāvena samānagatikattā. Evañca katvāti tena samānagatikatāya dassitattā eva. Yathāvuttāti dutiyākusalacittato purimasabbacittasamaṅgino aggahitā honti itarabhāvābhāvato. Vuttamevatthaṃ pāṭhantarena samatthetuṃ ‘‘yathā’’tiādi vuttaṃ. Teti catuvokārā. Vajjetabbāti ‘‘itaresa’’nti visesanena nivattetabbā. Pañcavokārā viya yathāvuttā suddhāvāsāti dutiyacittakkhaṇasamaṅgibhāvena vuttappakārā yathā suddhāvāsasaṅkhātā pañcavokārā pubbe vuttā santi, evaṃ catuvokārā pubbe vuttā na hi santīti yojanā.
‘‘યસ્સ યત્થા’’તિ પુગ્ગલોકાસા આધેય્યાધારભાવેન અપેક્ખિતાતિ આહ ‘‘પુગ્ગલોકાસા અઞ્ઞમઞ્ઞપરિચ્છિન્ના ગહિતા’’તિ. કામાવચરે…પે॰… ઉપપન્નાતિ એત્થ કામાવચરે અભિસમેતાવિનો રૂપાવચરં ઉપપન્ના, રૂપાવચરે અભિસમેતાવિનો અરૂપાવચરં ઉપપન્ના, વા-સદ્દેન કામાવચરે અભિસમેતાવિનો અરૂપાવચરં ઉપપન્નાતિ ચ યોજેતબ્બં. તત્થાતિ ઉપપન્નોકાસે. અભિસમયોતિ ઉપરિમગ્ગાભિસમયો યાવ ઉપપન્નો ન ભવિસ્સતિ, તાવ તે તત્થ ઉપપન્નપુગ્ગલા એત્થ એતસ્મિં ‘‘અભિસમેતાવીન’’ન્તિઆદિના વુત્તે દુતિયકોટ્ઠાસે ન ગય્હન્તિ પુગ્ગલોકાસાનં અઞ્ઞમઞ્ઞં પરિચ્છિન્નત્તા. યદિ એવં કિં તે ઇમસ્મિં યમકે અસઙ્ગહિતાતિ આહ ‘‘તે પના’’તિઆદિ. તત્થ યં વુત્તં ‘‘સમાનગતિકાતિ વિસું ન દસ્સિતા’’તિ, તં પાકટતરં કાતું ‘‘અનભિસમેતાવીન’’ન્તિઆદિ વુત્તં. તસ્સત્થો – ‘‘અનભિસમેતાવીન’’ન્તિ ઇમિના પઠમપદેન ગહિતા સબ્બત્થ મગ્ગુપ્પત્તિરહે સમ્પત્તિભવે તત્થ સુદ્ધાવાસે યે અનભિસમેતાવિનો, તેસુ દ્વિપ્પકારેસુ સુદ્ધાવાસા યસ્મિં કાલે તત્થ અનભિસમેતાવિનોતિ ગહેતબ્બા, તત્થ નેસં તથા ગહેતબ્બકાલસ્સ વિસેસનત્થં ‘‘સુદ્ધાવાસાનં દુતિયે ચિત્તે વત્તમાને’’તિ વુત્તન્તિ.
‘‘Yassa yatthā’’ti puggalokāsā ādheyyādhārabhāvena apekkhitāti āha ‘‘puggalokāsā aññamaññaparicchinnā gahitā’’ti. Kāmāvacare…pe… upapannāti ettha kāmāvacare abhisametāvino rūpāvacaraṃ upapannā, rūpāvacare abhisametāvino arūpāvacaraṃ upapannā, vā-saddena kāmāvacare abhisametāvino arūpāvacaraṃ upapannāti ca yojetabbaṃ. Tatthāti upapannokāse. Abhisamayoti uparimaggābhisamayo yāva upapanno na bhavissati, tāva te tattha upapannapuggalā ettha etasmiṃ ‘‘abhisametāvīna’’ntiādinā vutte dutiyakoṭṭhāse na gayhanti puggalokāsānaṃ aññamaññaṃ paricchinnattā. Yadi evaṃ kiṃ te imasmiṃ yamake asaṅgahitāti āha ‘‘te panā’’tiādi. Tattha yaṃ vuttaṃ ‘‘samānagatikāti visuṃ na dassitā’’ti, taṃ pākaṭataraṃ kātuṃ ‘‘anabhisametāvīna’’ntiādi vuttaṃ. Tassattho – ‘‘anabhisametāvīna’’nti iminā paṭhamapadena gahitā sabbattha magguppattirahe sampattibhave tattha suddhāvāse ye anabhisametāvino, tesu dvippakāresu suddhāvāsā yasmiṃ kāle tattha anabhisametāvinoti gahetabbā, tattha nesaṃ tathā gahetabbakālassa visesanatthaṃ ‘‘suddhāvāsānaṃ dutiye citte vattamāne’’ti vuttanti.
એતેનાતિ એતેન વચનેન. વોદાનચિત્તં નામ મગ્ગચિત્તાનં અનન્તરપચ્ચયભૂતં ચિત્તં, ઇધ પન અગ્ગમગ્ગચિત્તસ્સ. તતોતિ યથાવુત્તવોદાનચિત્તતો પુરિમતરચિત્તસમઙ્ગિનો, અનુલોમઞાણસમ્પયુત્તચિત્તસમઙ્ગિનો, અવસિટ્ઠવુટ્ઠાનગામિનિવિપસ્સનાચિત્તાદિસમઙ્ગિનોપિ. તેનાહ ‘‘યાવ સબ્બન્તિમતણ્હાસમ્પયુત્તચિત્તસમઙ્ગી, તાવ દસ્સિતા’’તિ.
Etenāti etena vacanena. Vodānacittaṃ nāma maggacittānaṃ anantarapaccayabhūtaṃ cittaṃ, idha pana aggamaggacittassa. Tatoti yathāvuttavodānacittato purimataracittasamaṅgino, anulomañāṇasampayuttacittasamaṅgino, avasiṭṭhavuṭṭhānagāminivipassanācittādisamaṅginopi. Tenāha ‘‘yāva sabbantimataṇhāsampayuttacittasamaṅgī, tāva dassitā’’ti.
પટિસન્ધિચુતિચિત્તાનં ભઙ્ગુપ્પાદક્ખણા પવત્તે ચિત્તસ્સ ભઙ્ગુપ્પાદક્ખણેહિ દુક્ખસચ્ચાદીનં નુપ્પાદાદીસુ સમાનગતિકાતિ કત્વા વુત્તં ‘‘પવત્તે ચિત્તસ્સા’’તિઆદિ. તત્થ ચુતિચિત્તસ્સપિ ઉપ્પાદક્ખણસ્સ ગહણં દટ્ઠબ્બન્તિ યોજના. દ્વીસુપિ કોટ્ઠાસેસૂતિ સમુદયસચ્ચસ્સ ભાવિનો નિરોધસ્સ અપ્પટિક્ખેપપટિક્ખેપવસેન પવત્તેસુ પુરિમપચ્છિમકોટ્ઠાસેસુ. ન વિસેસિતન્તિ યથાવુત્તે અપ્પટિક્ખેપે ચ સતિપિ વિસેસેત્વા ન વુત્તન્તિ અત્થો. એકસ્સપિ પુગ્ગલસ્સ તાદિસસ્સ મગ્ગસ્સ ચ ફલસ્સ ચ ભઙ્ગક્ખણસમઙ્ગિનો પુરિમકોટ્ઠાસસ્સેવ અભજનતો કોટ્ઠાસદ્વયસમ્ભવાભાવતોતિ અત્થો. ઇદાનિ તમેવત્થં વિવરિતું ‘‘યસ્સ દુક્ખસચ્ચ’’ન્તિઆદિ વુત્તં. કેસઞ્ચિ પુગ્ગલાનં. નિદ્ધારણે ચેતં સામિવચનં. ‘‘મગ્ગસ્સ ચ ફલસ્સ ચા’’તિ વુત્તમગ્ગફલાનિ દસ્સેન્તો ‘‘તિણ્ણં ફલાનં દ્વિન્નઞ્ચ મગ્ગાન’’ન્તિ આહ. તાનિ પન હેટ્ઠિમાનિ તીણિ ફલાનિ મજ્ઝે ચ દ્વે મગ્ગા વેદિતબ્બા. નિરન્તરં અનુપ્પાદેત્વાતિ પટિપક્ખધમ્મેહિ અવોકિણ્ણં કત્વા સહ વિપસ્સનાય મગ્ગં ઉપ્પાદેન્તેન યા સાતચ્ચકિરિયા કાતબ્બા, તં અકત્વાતિ અત્થો. તેનાહ ‘‘અન્તરન્તરા…પે॰… ઉપ્પાદેત્વા’’તિ. ‘‘અરૂપે મગ્ગસ્સ ચ ફલસ્સ ચ ભઙ્ગક્ખણે’’તિ અવિસેસતો વુત્તે કથમયં વિસેસો લબ્ભતીતિ આહ ‘‘સામઞ્ઞવચનેનપી’’તિઆદિ. તેન અપવાદવિસયપરિયાયેન ઉપસગ્ગા અભિનિવિસન્તીતિ લોકસિદ્ધોયં ઞાયોતિ દસ્સેતિ.
Paṭisandhicuticittānaṃ bhaṅguppādakkhaṇā pavatte cittassa bhaṅguppādakkhaṇehi dukkhasaccādīnaṃ nuppādādīsu samānagatikāti katvā vuttaṃ ‘‘pavatte cittassā’’tiādi. Tattha cuticittassapi uppādakkhaṇassa gahaṇaṃ daṭṭhabbanti yojanā. Dvīsupi koṭṭhāsesūti samudayasaccassa bhāvino nirodhassa appaṭikkhepapaṭikkhepavasena pavattesu purimapacchimakoṭṭhāsesu. Na visesitanti yathāvutte appaṭikkhepe ca satipi visesetvā na vuttanti attho. Ekassapi puggalassa tādisassa maggassa ca phalassa ca bhaṅgakkhaṇasamaṅgino purimakoṭṭhāsasseva abhajanato koṭṭhāsadvayasambhavābhāvatoti attho. Idāni tamevatthaṃ vivarituṃ ‘‘yassa dukkhasacca’’ntiādi vuttaṃ. Kesañci puggalānaṃ. Niddhāraṇe cetaṃ sāmivacanaṃ. ‘‘Maggassa ca phalassa cā’’ti vuttamaggaphalāni dassento ‘‘tiṇṇaṃ phalānaṃ dvinnañca maggāna’’nti āha. Tāni pana heṭṭhimāni tīṇi phalāni majjhe ca dve maggā veditabbā. Nirantaraṃ anuppādetvāti paṭipakkhadhammehi avokiṇṇaṃ katvā saha vipassanāya maggaṃ uppādentena yā sātaccakiriyā kātabbā, taṃ akatvāti attho. Tenāha ‘‘antarantarā…pe… uppādetvā’’ti. ‘‘Arūpe maggassa ca phalassa ca bhaṅgakkhaṇe’’ti avisesato vutte kathamayaṃ viseso labbhatīti āha ‘‘sāmaññavacanenapī’’tiādi. Tena apavādavisayapariyāyena upasaggā abhinivisantīti lokasiddhoyaṃ ñāyoti dasseti.
પવત્તિવારવણ્ણના નિટ્ઠિતા.
Pavattivāravaṇṇanā niṭṭhitā.
૩. પરિઞ્ઞાવારવણ્ણના
3. Pariññāvāravaṇṇanā
૧૬૫-૧૭૦. એત્થેવાતિ ઇમસ્મિં સચ્ચયમકે એવ. અપરિઞ્ઞેય્યતાદસ્સનત્થન્તિ એત્થ અ-કારો ન પરિઞ્ઞેય્યાભાવવચનો, નાપિ પરિઞ્ઞેય્યપટિપક્ખવચનો, અથ ખો તદઞ્ઞવચનોતિ યથારહં સચ્ચેસુ લબ્ભમાનાનં પહાતબ્બતાદીનમ્પિ દસ્સને આપન્નેયેવ સમયવારો દસ્સનપરો, યેસઞ્ચ ન દસ્સનપરો, તેસુ કેસુચિ સચ્ચેસુ લબ્ભમાનાનમ્પિ કેસઞ્ચિ વિસેસાનં અયં વારો ન દસ્સનપરોતિ દસ્સેન્તો ‘‘સચ્છિકરણ…પે॰… દસ્સનત્થઞ્ચા’’તિ આહ. સમુદયે પહાનપરિઞ્ઞાવ વુત્તા, ન તીરણપરિઞ્ઞાતિ યુત્તં તાવેતં સમુદયસ્સપિ તીરેતબ્બસભાવત્તા, ‘‘દુક્ખે તીરણપરિઞ્ઞાવ વુત્તા, ન પહાનપરિઞ્ઞા’’તિ ઇદં પન કસ્મા વુત્તં, નનુ દુક્ખં અપ્પહાતબ્બમેવાતિ? સમુદયસચ્ચવિભઙ્ગે વુત્તાનં કેસઞ્ચિ સમુદયકોટ્ઠાસાનં દુક્ખસચ્ચે સઙ્ગહણતો દુક્ખસમુદયે વા અસઙ્કરતોવ ગહેત્વા ભૂતકથનમેતં દટ્ઠબ્બં. ઉભયત્થાતિ દુક્ખે સમુદયે ચ વુત્તા. કસ્મા? તેસં સાધારણાતિ. એવં સાધારણાસાધારણભેદભિન્નં યથાવુત્તં પરિઞ્ઞાકિચ્ચં પુબ્બભાગે નાનક્ખણે લબ્ભમાનમ્પિ મગ્ગકાલે એકક્ખણે એવ લબ્ભતિ એકઞાણકિચ્ચત્તાતિ દસ્સેતું ‘‘મગ્ગઞાણઞ્હી’’તિઆદિ વુત્તં.
165-170. Etthevāti imasmiṃ saccayamake eva. Apariññeyyatādassanatthanti ettha a-kāro na pariññeyyābhāvavacano, nāpi pariññeyyapaṭipakkhavacano, atha kho tadaññavacanoti yathārahaṃ saccesu labbhamānānaṃ pahātabbatādīnampi dassane āpanneyeva samayavāro dassanaparo, yesañca na dassanaparo, tesu kesuci saccesu labbhamānānampi kesañci visesānaṃ ayaṃ vāro na dassanaparoti dassento ‘‘sacchikaraṇa…pe… dassanatthañcā’’ti āha. Samudaye pahānapariññāva vuttā, na tīraṇapariññāti yuttaṃ tāvetaṃ samudayassapi tīretabbasabhāvattā, ‘‘dukkhe tīraṇapariññāvavuttā, na pahānapariññā’’ti idaṃ pana kasmā vuttaṃ, nanu dukkhaṃ appahātabbamevāti? Samudayasaccavibhaṅge vuttānaṃ kesañci samudayakoṭṭhāsānaṃ dukkhasacce saṅgahaṇato dukkhasamudaye vā asaṅkaratova gahetvā bhūtakathanametaṃ daṭṭhabbaṃ. Ubhayatthāti dukkhe samudaye ca vuttā. Kasmā? Tesaṃ sādhāraṇāti. Evaṃ sādhāraṇāsādhāraṇabhedabhinnaṃ yathāvuttaṃ pariññākiccaṃ pubbabhāge nānakkhaṇe labbhamānampi maggakāle ekakkhaṇe eva labbhati ekañāṇakiccattāti dassetuṃ ‘‘maggañāṇañhī’’tiādi vuttaṃ.
પરિઞ્ઞાવારવણ્ણના નિટ્ઠિતા.
Pariññāvāravaṇṇanā niṭṭhitā.
સચ્ચયમકવણ્ણના નિટ્ઠિતા.
Saccayamakavaṇṇanā niṭṭhitā.
Related texts:
તિપિટક (મૂલ) • Tipiṭaka (Mūla) / અભિધમ્મપિટક • Abhidhammapiṭaka / યમકપાળિ • Yamakapāḷi / ૫. સચ્ચયમકં • 5. Saccayamakaṃ
અટ્ઠકથા • Aṭṭhakathā / અભિધમ્મપિટક (અટ્ઠકથા) • Abhidhammapiṭaka (aṭṭhakathā) / પઞ્ચપકરણ-અટ્ઠકથા • Pañcapakaraṇa-aṭṭhakathā / ૫. સચ્ચયમકં • 5. Saccayamakaṃ
ટીકા • Tīkā / અભિધમ્મપિટક (ટીકા) • Abhidhammapiṭaka (ṭīkā) / પઞ્ચપકરણ-મૂલટીકા • Pañcapakaraṇa-mūlaṭīkā / ૫. સચ્ચયમકં • 5. Saccayamakaṃ
