Library / Tipiṭaka / તિપિટક • Tipiṭaka / દીઘનિકાય (ટીકા) • Dīghanikāya (ṭīkā)

    ૨. સામઞ્ઞફલસુત્તવણ્ણના

    2. Sāmaññaphalasuttavaṇṇanā

    રાજામચ્ચકથાવણ્ણના

    Rājāmaccakathāvaṇṇanā

    ૧૫૦. રાજગહેતિ એત્થ દુગ્ગજનપદટ્ઠાનવિસેસસમ્પદાદિયોગતો પધાનભાવેન રાજૂહિ ગહિતન્તિ રાજગહન્તિ આહ ‘‘મન્ધાતુ…પે॰… વુચ્ચતી’’તિ. તત્થ મહાગોવિન્દેન મહાસત્તેન પરિગ્ગહિતં રેણુઆદીહિ રાજૂહિ પરિગ્ગહિતમેવ હોતીતિ મહાગોવિન્દગ્ગહણં. મહાગોવિન્દોતિ મહાનુભાવો એકો પુરાતનો રાજાતિ કેચિ. પરિગ્ગહિતત્તાતિ રાજધાનીભાવેન પરિગ્ગહિતત્તા. પકારેતિ નગરમાપનેન રઞ્ઞા કારિતસબ્બગેહત્તા રાજગહં, ગિજ્ઝકૂટાદીહિ પરિક્ખિત્તત્તા પબ્બતરાજેહિ પરિક્ખિત્તગેહસદિસન્તિપિ રાજગહં, સમ્પન્નભવનતાય રાજમાનં ગેહન્તિ પિ રાજગહં, સંવિહિતારક્ખતાય અનત્થાવહભાવેન ઉપગતાનં પટિરાજૂનં ગહં ગેહભૂતન્તિપિ રાજગહં, રાજૂહિ દિસ્વા સમ્મા પતિટ્ઠાપિતત્તા તેસં ગહં ગેહભૂતન્તિપિ રાજગહં, આરામરામણેય્યકાદીહિ રાજતે, નિવાસસુખતાદિના સત્તેહિ મમત્તવસેન ગય્હતિ, પરિગ્ગય્હતીતિ વા રાજગહન્તિ એદિસે પકારે સો પદેસો ઠાનવિસેસભાવેન ઉળારસત્તપરિભોગોતિ આહ ‘‘તં પનેત’’ન્તિઆદિ. તેસન્તિ યક્ખાનં. વસનવનન્તિ આપાનભૂમિભૂતં ઉપવનં.

    150.Rājagaheti ettha duggajanapadaṭṭhānavisesasampadādiyogato padhānabhāvena rājūhi gahitanti rājagahanti āha ‘‘mandhātu…pe… vuccatī’’ti. Tattha mahāgovindena mahāsattena pariggahitaṃ reṇuādīhi rājūhi pariggahitameva hotīti mahāgovindaggahaṇaṃ. Mahāgovindoti mahānubhāvo eko purātano rājāti keci. Pariggahitattāti rājadhānībhāvena pariggahitattā. Pakāreti nagaramāpanena raññā kāritasabbagehattā rājagahaṃ, gijjhakūṭādīhi parikkhittattā pabbatarājehi parikkhittagehasadisantipi rājagahaṃ, sampannabhavanatāya rājamānaṃ gehanti pi rājagahaṃ, saṃvihitārakkhatāya anatthāvahabhāvena upagatānaṃ paṭirājūnaṃ gahaṃ gehabhūtantipi rājagahaṃ, rājūhi disvā sammā patiṭṭhāpitattā tesaṃ gahaṃ gehabhūtantipi rājagahaṃ, ārāmarāmaṇeyyakādīhi rājate, nivāsasukhatādinā sattehi mamattavasena gayhati, pariggayhatīti vā rājagahanti edise pakāre so padeso ṭhānavisesabhāvena uḷārasattaparibhogoti āha ‘‘taṃ paneta’’ntiādi. Tesanti yakkhānaṃ. Vasanavananti āpānabhūmibhūtaṃ upavanaṃ.

    અવિસેસેનાતિ ‘‘પાતિમોક્ખસંવરસંવુતો વિહરતિ’’ (મ॰ નિ॰ ૧.૬૯; ૩.૭૫; વિભ॰ ૫૦૮), ‘‘પઠમં ઝાનં ઉપસમ્પજ્જ વિહરતિ, (દી॰ નિ॰ ૧.૨૨૬; સં॰ નિ॰ ૨.૧૫૨; અ॰ નિ॰ ૪.૧૨૩; પારા॰ ૧૧) ‘‘મેત્તાસહગતેન ચેતસા એકં દિસં ફરિત્વા વિહરતિ’’, (દી॰ નિ॰ ૧.૫૫૬; ૩.૩૦૮; મ॰ નિ॰ ૧.૭૭, ૪૫૯, ૫૦૯; ૨.૩૦૯, ૩૧૫, ૪૫૧, ૪૭૧; ૩.૨૩૦; વિભ॰ ૬૪૨) ‘‘સબ્બનિમિત્તાનં અમનસિકારા અનિમિત્તં ચેતોસમાધિં સમાપજ્જિત્વા વિહરતી’’તિઆદીસુ (મ॰ નિ॰ ૧.૪૫૯) વિય સદ્દન્તરસન્નિધાનસિદ્ધેન વિસેસપરામસનેન વિના. ઇરિયાય કાયિકકિરિયાય પવત્તનૂપાયભાવતો પથોતિ ઇરિયાપથો. ઠાનાદીનઞ્હિ ગતિનિવત્તિ આદિઅવત્થાહિ વિના ન કઞ્ચિ કાયિકકિરિયં પવત્તેતું સક્કા. વિહરતિ પવત્તતિ એતેન, વિહરણઞ્ચાતિ વિહારો, દિબ્બભાવાવહો વિહારો દિબ્બવિહારો, મહગ્ગતજ્ઝાનાનિ. નેત્તિયં પન ‘‘ચતસ્સો આરુપ્પસમાપત્તિયો આનેઞ્જા વિહારા’’તિ વુત્તં . તં તાસં મેત્તાઝાનાદીનં બ્રહ્મવિહારતા વિય ભાવનાવિસેસભાવં સન્ધાય વુત્તં. અટ્ઠકથાસુ પન દિબ્બભાવાવહસામઞ્ઞતો તાપિ ‘‘દિબ્બવિહારા’’ ત્વેવ વુત્તા. હિતૂપસંહારાદિવસેન પવત્તિયા બ્રહ્મભૂતા સેટ્ઠભૂતા વિહારાતિ બ્રહ્મવિહારા, મેત્તાઝાનાદિકા. અનઞ્ઞસાધારણત્તા અરિયાનં વિહારાતિ અરિયવિહારા, ચતસ્સોપિ ફલસમાપત્તિયો. સમઙ્ગીપરિદીપનન્તિ સમઙ્ગિભાવપરિદીપનં. ઇરિયાપથસમાયોગપરિદીપનં ઇતરવિહારસમાયોગપરિદીપનસ્સ વિસેસવચનસ્સ અભાવતો, ઇરિયાપથસમાયોગપરિદીપનસ્સ ચ અત્થસિદ્ધત્તા. વિહરતીતિ એત્થ વિ-સદ્દો વિચ્છેદત્થજોતનો, હરતીતિ નેતિ, પવત્તેતીતિ અત્થો. તત્થ કસ્સ કેન વિચ્છિન્દનં, કથં કસ્સ પવત્તનન્તિ અન્તોલીનં ચોદનં સન્ધાયાહ ‘‘સો હી’’તિઆદિ.

    Avisesenāti ‘‘pātimokkhasaṃvarasaṃvuto viharati’’ (ma. ni. 1.69; 3.75; vibha. 508), ‘‘paṭhamaṃ jhānaṃ upasampajja viharati, (dī. ni. 1.226; saṃ. ni. 2.152; a. ni. 4.123; pārā. 11) ‘‘mettāsahagatena cetasā ekaṃ disaṃ pharitvā viharati’’, (dī. ni. 1.556; 3.308; ma. ni. 1.77, 459, 509; 2.309, 315, 451, 471; 3.230; vibha. 642) ‘‘sabbanimittānaṃ amanasikārā animittaṃ cetosamādhiṃ samāpajjitvā viharatī’’tiādīsu (ma. ni. 1.459) viya saddantarasannidhānasiddhena visesaparāmasanena vinā. Iriyāya kāyikakiriyāya pavattanūpāyabhāvato pathoti iriyāpatho. Ṭhānādīnañhi gatinivatti ādiavatthāhi vinā na kañci kāyikakiriyaṃ pavattetuṃ sakkā. Viharati pavattati etena, viharaṇañcāti vihāro, dibbabhāvāvaho vihāro dibbavihāro, mahaggatajjhānāni. Nettiyaṃ pana ‘‘catasso āruppasamāpattiyo āneñjā vihārā’’ti vuttaṃ . Taṃ tāsaṃ mettājhānādīnaṃ brahmavihāratā viya bhāvanāvisesabhāvaṃ sandhāya vuttaṃ. Aṭṭhakathāsu pana dibbabhāvāvahasāmaññato tāpi ‘‘dibbavihārā’’ tveva vuttā. Hitūpasaṃhārādivasena pavattiyā brahmabhūtā seṭṭhabhūtā vihārāti brahmavihārā, mettājhānādikā. Anaññasādhāraṇattā ariyānaṃ vihārāti ariyavihārā, catassopi phalasamāpattiyo. Samaṅgīparidīpananti samaṅgibhāvaparidīpanaṃ. Iriyāpathasamāyogaparidīpanaṃ itaravihārasamāyogaparidīpanassa visesavacanassa abhāvato, iriyāpathasamāyogaparidīpanassa ca atthasiddhattā. Viharatīti ettha vi-saddo vicchedatthajotano, haratīti neti, pavattetīti attho. Tattha kassa kena vicchindanaṃ, kathaṃ kassa pavattananti antolīnaṃ codanaṃ sandhāyāha ‘‘so hī’’tiādi.

    ગોચરગામદસ્સનત્થં ‘‘રાજગહે’’તિ વત્વા બુદ્ધાનં અનુરૂપનિવાસનટ્ઠાનદસ્સનત્થં ‘‘અમ્બવને’’તિ વુત્તન્તિ આહ ‘‘ઇદમસ્સા’’તિઆદિ. એતન્તિ એતં ‘‘રાજગહે’’તિ ભુમ્મવચનં સમીપત્થે ‘‘ગઙ્ગાય ગાવો ચરન્તિ, કૂપે ગગ્ગકુલ’’ન્તિ ચ યથા. કુમારેન ભતોતિ કુમારભતો, સો એવ કોમારભચ્ચો યથા ભિસગ્ગમેવ ભેસજ્જં. દોસાભિસન્નન્તિ વાતપિત્તાદિવસેન ઉસ્સન્નદોસં. વિરેચેત્વાતિ દોસપકોપતો વિવેચેત્વા.

    Gocaragāmadassanatthaṃ ‘‘rājagahe’’ti vatvā buddhānaṃ anurūpanivāsanaṭṭhānadassanatthaṃ ‘‘ambavane’’ti vuttanti āha ‘‘idamassā’’tiādi. Etanti etaṃ ‘‘rājagahe’’ti bhummavacanaṃ samīpatthe ‘‘gaṅgāya gāvo caranti, kūpe gaggakula’’nti ca yathā. Kumārena bhatoti kumārabhato, so eva komārabhacco yathā bhisaggameva bhesajjaṃ. Dosābhisannanti vātapittādivasena ussannadosaṃ. Virecetvāti dosapakopato vivecetvā.

    અડ્ઢતેળસહીતિ અડ્ઢેન તેરસહિ અડ્ઢતેરસહિ ભિક્ખુસતેહિ. તાનિ પન પઞ્ઞાસાય ઊનાનિ તેરસભિક્ખુસતાનિ હોન્તીતિ આહ ‘‘અડ્ઢસતેના’’તિઆદિ.

    Aḍḍhateḷasahīti aḍḍhena terasahi aḍḍhaterasahi bhikkhusatehi. Tāni pana paññāsāya ūnāni terasabhikkhusatāni hontīti āha ‘‘aḍḍhasatenā’’tiādi.

    રાજતીતિ દિબ્બતિ, સોભતીતિ અત્થો. રઞ્જેતીતિ રમેતિ. રઞ્ઞોતિ પિતુ બિમ્બિસારરઞ્ઞો. સાસનટ્ઠેન હિંસનટ્ઠેન સત્તુ.

    Rājatīti dibbati, sobhatīti attho. Rañjetīti rameti. Raññoti pitu bimbisārarañño. Sāsanaṭṭhena hiṃsanaṭṭhena sattu.

    ભારિયેતિ ગરુકે અઞ્ઞેસં અસક્કુણેય્યે વા. સુવણ્ણસત્થકેનાતિ સુવણ્ણમયેન સત્થકેન. અયોમયઞ્હિ રઞ્ઞો સરીરં ઉપનેતું અયુત્તન્તિ વદતિ. સુવણ્ણસત્થકેનાતિ વા સુવણ્ણપરિક્ખતેન સત્થકેન બાહું ફાલાપેત્વાતિ સિરાવેધવસેન બાહું ફલાપેત્વા ઉદકેન સમ્ભિન્દિત્વા પાયેસિ કેવલસ્સ લોહિતસ્સ ગબ્ભિનિત્થિયા દુજ્જીરભાવતો. ધુરાતિ ધુરભૂતા, ગણસ્સ , ધોરય્હાતિ અત્થો. ધુરં નીહરામીતિ ગણધુરં ગણબન્ધિયં નિબ્બત્તેમિ. ‘‘પુબ્બે ખો’’તિઆદિ ખન્ધકપાળિ એવ.

    Bhāriyeti garuke aññesaṃ asakkuṇeyye vā. Suvaṇṇasatthakenāti suvaṇṇamayena satthakena. Ayomayañhi rañño sarīraṃ upanetuṃ ayuttanti vadati. Suvaṇṇasatthakenāti vā suvaṇṇaparikkhatena satthakena bāhuṃ phālāpetvāti sirāvedhavasena bāhuṃ phalāpetvā udakena sambhinditvā pāyesi kevalassa lohitassa gabbhinitthiyā dujjīrabhāvato. Dhurāti dhurabhūtā, gaṇassa , dhorayhāti attho. Dhuraṃ nīharāmīti gaṇadhuraṃ gaṇabandhiyaṃ nibbattemi. ‘‘Pubbe kho’’tiādi khandhakapāḷi eva.

    પોત્થનિયન્તિ છુરિકં, યં ‘‘નખર’’ન્તિપિ [પોથનિકન્તિ છુરિકં, યં ખરન્તિપિ (સારત્થ॰ ટી॰ ૩.૩૩૯) પોથનિકન્તિ છુરિકં, ખરન્તિપિ (વિ॰ વિ॰ ટી॰ ૨.ચૂળવગ્ગવણ્ણના ૩૩૯)] વુચ્ચતિ. દિવા દિવસ્સાતિ દિવસ્સપિ દિવા, મજ્ઝન્હિકવેલાયન્તિ અત્થો.

    Potthaniyanti churikaṃ, yaṃ ‘‘nakhara’’ntipi [pothanikanti churikaṃ, yaṃ kharantipi (sārattha. ṭī. 3.339) pothanikanti churikaṃ, kharantipi (vi. vi. ṭī. 2.cūḷavaggavaṇṇanā 339)] vuccati. Divā divassāti divassapi divā, majjhanhikavelāyanti attho.

    તસ્સા સરીરં લેહિત્વા યાપેતિ અત્તૂપક્કમેન મરણં ન યુત્તન્તિ. ન હિ અરિયસાવકા અત્તાનં વિનિપાતેન્તીતિ. મગ્ગફલસુખેનાતિ મગ્ગફલસુખાવહેન સોતાપત્તિમગ્ગફલસુખૂપસઞ્હિતેન ચઙ્કમેન યાપેતિ. ચેતિયઙ્ગણેતિ ગન્ધપુપ્ફાદીહિ પૂજનટ્ઠાનભૂતે ચેતિયઙ્ગણે . નિસજ્જનત્થાયાતિ ભિક્ખુસઙ્ઘનિસીદનત્થાય. ચાતુમહારાજિકદેવલોકે…પે॰… યક્ખો હુત્વા નિબ્બત્તિ તત્થ બહુલં નિબ્બત્તપુબ્બતાય ચિરપરિચિતનિકન્તિવસેન.

    Tassā sarīraṃ lehitvā yāpeti attūpakkamena maraṇaṃ na yuttanti. Na hi ariyasāvakā attānaṃ vinipātentīti. Maggaphalasukhenāti maggaphalasukhāvahena sotāpattimaggaphalasukhūpasañhitena caṅkamena yāpeti.Cetiyaṅgaṇeti gandhapupphādīhi pūjanaṭṭhānabhūte cetiyaṅgaṇe . Nisajjanatthāyāti bhikkhusaṅghanisīdanatthāya. Cātumahārājikadevaloke…pe… yakkho hutvā nibbatti tattha bahulaṃ nibbattapubbatāya ciraparicitanikantivasena.

    ખોભેત્વાતિ પુત્તસિનેહસ્સ બલવભાવતો, સહજાતપીતિવેગસ્સ ચ સવિપ્ફારતાય તંસમુટ્ઠાનરૂપધમ્મેહિ ફરણવસેન સકલસરીરં આલોળેત્વા. તેનાહ ‘‘અટ્ઠિમિઞ્જં આહચ્ચ અટ્ઠાસી’’તિ. પિતુગુણન્તિ પિતુ અત્તનિ સિનેહગુણં. મુઞ્ચાપેત્વાતિ એત્થ ઇતિ-સદ્દો પકારત્થો, તેન ‘‘અભિમારકપુરિસપેસનાદિપ્પકારેના’’તિ વુત્તે એવ પકારે પચ્ચામસતિ. વિત્થારકથાનયોતિ અજાતસત્તુપસાદનાદિવસેન વિત્થારતો વત્તબ્બાય કથાય નયમત્તં. કસ્મા પનેત્થ વિત્થારનયા કથા ન વુત્તાતિ આહ ‘‘આગતત્તા પન સબ્બં ન વુત્ત’’ન્તિ.

    Khobhetvāti puttasinehassa balavabhāvato, sahajātapītivegassa ca savipphāratāya taṃsamuṭṭhānarūpadhammehi pharaṇavasena sakalasarīraṃ āloḷetvā. Tenāha ‘‘aṭṭhimiñjaṃ āhacca aṭṭhāsī’’ti. Pituguṇanti pitu attani sinehaguṇaṃ. Muñcāpetvāti ettha iti-saddo pakārattho, tena ‘‘abhimārakapurisapesanādippakārenā’’ti vutte eva pakāre paccāmasati. Vitthārakathānayoti ajātasattupasādanādivasena vitthārato vattabbāya kathāya nayamattaṃ. Kasmā panettha vitthāranayā kathā na vuttāti āha ‘‘āgatattā pana sabbaṃ na vutta’’nti.

    કોસલરઞ્ઞોતિ મહાકોસલરઞ્ઞો. પણ્ડિતાધિવચનન્તિ પણ્ડિતવેવચનં. વિદન્તીતિ જાનન્તિ. વેદેન ઞાણેન કરણભૂતેન ઈહતિ પવત્તતીતિ વેદેહિ.

    Kosalaraññoti mahākosalarañño. Paṇḍitādhivacananti paṇḍitavevacanaṃ. Vidantīti jānanti. Vedena ñāṇena karaṇabhūtena īhati pavattatīti vedehi.

    એત્થાતિ એતસ્મિં દિવસે. અનસનેન વાતિ વા-સદ્દો અનિયમત્થો, તેન એકચ્ચમનોદુચ્ચરિતદુસ્સીલ્યાદીનિ સઙ્ગણ્હાતિ. તથા હિ ગોપાલકૂપોસથો અભિજ્ઝાસહગતચિત્તસ્સ વસેન વુત્તો, નિગણ્ઠુપોસથો મોસવજ્જાદિવસેન. યથાહ ‘‘સો તેન અભિજ્ઝાસહગતેન ચેતસા દિવસં અતિનામેતી’’તિ (અ॰ નિ॰ ૧.૭૧), ‘‘ઇતિ યસ્મિં સમયે સચ્ચે સમાદપેતબ્બા, મુસાવાદે તસ્મિં સમયે સમાદપેન્તી’’તિ (અ॰ નિ॰ ૧.૭૧) ચ આદિ. એત્થાતિ ઉપોસથસદ્દે. અત્થુદ્ધારોતિ વત્તબ્બઅત્થાનં ઉદ્ધારણં.

    Etthāti etasmiṃ divase. Anasanena vāti -saddo aniyamattho, tena ekaccamanoduccaritadussīlyādīni saṅgaṇhāti. Tathā hi gopālakūposatho abhijjhāsahagatacittassa vasena vutto, nigaṇṭhuposatho mosavajjādivasena. Yathāha ‘‘so tena abhijjhāsahagatena cetasā divasaṃ atināmetī’’ti (a. ni. 1.71), ‘‘iti yasmiṃ samaye sacce samādapetabbā, musāvāde tasmiṃ samaye samādapentī’’ti (a. ni. 1.71) ca ādi. Etthāti uposathasadde. Atthuddhāroti vattabbaatthānaṃ uddhāraṇaṃ.

    નનુ ચ અત્થમત્તં પતિ સદ્દા અભિનિવિસન્તીતિ ન એકેન સદ્દેન અનેકે અત્થા અભિધીયન્તીતિ? સચ્ચમેતં સદ્દવિસેસે અપેક્ખિતે, તેસં પન અત્થાનં ઉપોસથસદ્દવચનીયતા સામઞ્ઞં ઉપાદાય વુચ્ચમાનો અયં વિચારો ઉપોસથસદ્દસ્સ અત્થુદ્ધારોતિ વુત્તો. હેટ્ઠા ‘‘એવં મે સુત’’ન્તિઆદીસુ આગતે અત્થુદ્ધારેપિ એસેવ નયો. કામઞ્ચ પાતિમોક્ખુદ્દેસાદિવિસયોપિ ઉપોસથસદ્દો સામઞ્ઞરૂપો એવ વિસેસસદ્દસ્સ અવાચકભાવતો, તાદિસં પન સામઞ્ઞં અનાદિયિત્વા અયમત્થો વુત્તોતિ વેદિતબ્બં. સીલસુદ્ધિવસેન ઉપેતેહિ સમગ્ગેહિ વસીયતિ અનુટ્ઠીયતીતિ ઉપોસથો, પાતિમોક્ખુદ્દેસો. સમાદાનવસેન અધિટ્ઠાનવસેન વા ઉપેચ્ચ અરિયવાસાદિઅત્થં વસિતબ્બતો ઉપોસથો, સીલં. અનસનાદિવસેન ઉપેચ્ચ વસિતબ્બતો અનુવસિતબ્બતો ઉપોસથો. ઉપવાસોતિ સમાદાનં. ઉપોસથકુલભૂતતાય નવમહત્થિનિકાયપરિયાપન્ને હત્થિનાગે કિઞ્ચિ કિરિયં અનપેક્ખિત્વા રૂળ્હિવસેન સમઞ્ઞામત્તં ઉપોસથોતિ આહ ‘‘ઉપોસથો નાગરાજાતિઆદીસુ પઞ્ઞત્તી’’તિ. દિવસે પન ઉપોસથસદ્દપ્પવત્તિ અટ્ઠકથાયં વુત્તા એવ. સુદ્ધસ્સ વે સદા ફગ્ગૂતિ એત્થ પન સુદ્ધસ્સાતિ સબ્બસો કિલેસમલાભાવેન સુદ્ધસ્સ. વેતિ નિપાતમત્તં. વેતિ વા બ્યત્તન્તિ અત્થો. સદા ફગ્ગૂતિ નિચ્ચકાલમ્પિ ફગ્ગુણનક્ખત્તમેવ. યસ્સ હિ ફગ્ગુણમાસે ઉત્તરફગ્ગુણદિવસે તિત્થન્હાનં કરોન્તસ્સ સંવચ્છરિકપાપપવાહનં હોતીતિ લદ્ધિ, તં તતો વિવેચેતું ઇદં ભગવતા વુત્તં. સુદ્ધસ્સુપોસથો સદાતિ યથાવુત્તસુદ્ધિયા સુદ્ધસ્સ ઉપોસથઙ્ગાનિ વતસમાદાનાનિ ચ અસમાદિયતોપિ નિચ્ચં ઉપોસથો, ઉપોસથવાસો એવાતિ અત્થો. પઞ્ચદસન્નં તિથીનં પૂરણવસેન પન્નરસો.

    Nanu ca atthamattaṃ pati saddā abhinivisantīti na ekena saddena aneke atthā abhidhīyantīti? Saccametaṃ saddavisese apekkhite, tesaṃ pana atthānaṃ uposathasaddavacanīyatā sāmaññaṃ upādāya vuccamāno ayaṃ vicāro uposathasaddassa atthuddhāroti vutto. Heṭṭhā ‘‘evaṃ me suta’’ntiādīsu āgate atthuddhārepi eseva nayo. Kāmañca pātimokkhuddesādivisayopi uposathasaddo sāmaññarūpo eva visesasaddassa avācakabhāvato, tādisaṃ pana sāmaññaṃ anādiyitvā ayamattho vuttoti veditabbaṃ. Sīlasuddhivasena upetehi samaggehi vasīyati anuṭṭhīyatīti uposatho, pātimokkhuddeso. Samādānavasena adhiṭṭhānavasena vā upecca ariyavāsādiatthaṃ vasitabbato uposatho, sīlaṃ. Anasanādivasena upecca vasitabbato anuvasitabbato uposatho. Upavāsoti samādānaṃ. Uposathakulabhūtatāya navamahatthinikāyapariyāpanne hatthināge kiñci kiriyaṃ anapekkhitvā rūḷhivasena samaññāmattaṃ uposathoti āha ‘‘uposatho nāgarājātiādīsu paññattī’’ti. Divase pana uposathasaddappavatti aṭṭhakathāyaṃ vuttā eva. Suddhassa ve sadā phaggūti ettha pana suddhassāti sabbaso kilesamalābhāvena suddhassa. Veti nipātamattaṃ. Veti vā byattanti attho. Sadā phaggūti niccakālampi phagguṇanakkhattameva. Yassa hi phagguṇamāse uttaraphagguṇadivase titthanhānaṃ karontassa saṃvaccharikapāpapavāhanaṃ hotīti laddhi, taṃ tato vivecetuṃ idaṃ bhagavatā vuttaṃ. Suddhassuposatho sadāti yathāvuttasuddhiyā suddhassa uposathaṅgāni vatasamādānāni ca asamādiyatopi niccaṃ uposatho, uposathavāso evāti attho. Pañcadasannaṃ tithīnaṃ pūraṇavasena pannaraso.

    બહુસો , અતિસયતો વા કુમુદાનિ એત્થ સન્તીતિ કુમુદવતી, તિસ્સં કુમુદવતિયા. ચતુન્નં માસાનં પારિપૂરિભૂતાતિ ચાતુમાસી. સા એવ પાળિયં ચાતુમાસિનીતિ વુત્તાતિ આહ ‘‘ઇધ પન ચાતુમાસિનીતિ વુચ્ચતી’’તિ. તદા કત્તિકમાસસ્સ પુણ્ણતાય માસપુણ્ણતા. વસ્સાનસ્સ ઉતુનો પુણ્ણતાય ઉતુપુણ્ણતા. કત્તિકમાસલક્ખિતસ્સ સંવચ્છરસ્સ પુણ્ણતાય સંવચ્છરપુણ્ણતા. ‘‘મા’’ ઇતિ ચન્દો વુચ્ચતિ તસ્સ ગતિયા દિવસસ્સ મિનિતબ્બતો. એત્થ પુણ્ણોતિ એતિસ્સા રત્તિયા સબ્બકલાપારિપૂરિયા પુણ્ણો. તદા હિ ચન્દો સબ્બસો પરિપુણ્ણો હુત્વા દિસ્સતિ. એત્થ ચ ‘‘તદહુપોસથે પન્નરસે’’તિ પદાનિ દિવસવસેન વુત્તાનિ, ‘‘કોમુદિયા’’તિઆદીનિ રત્તિવસેન.

    Bahuso , atisayato vā kumudāni ettha santīti kumudavatī, tissaṃ kumudavatiyā. Catunnaṃ māsānaṃ pāripūribhūtāti cātumāsī. Sā eva pāḷiyaṃ cātumāsinīti vuttāti āha ‘‘idha pana cātumāsinīti vuccatī’’ti. Tadā kattikamāsassa puṇṇatāya māsapuṇṇatā. Vassānassa utuno puṇṇatāya utupuṇṇatā. Kattikamāsalakkhitassa saṃvaccharassa puṇṇatāya saṃvaccharapuṇṇatā. ‘‘Mā’’ iti cando vuccati tassa gatiyā divasassa minitabbato. Ettha puṇṇoti etissā rattiyā sabbakalāpāripūriyā puṇṇo. Tadā hi cando sabbaso paripuṇṇo hutvā dissati. Ettha ca ‘‘tadahuposathe pannarase’’ti padāni divasavasena vuttāni, ‘‘komudiyā’’tiādīni rattivasena.

    રાજામચ્ચપરિવુતોતિ રાજકુલસમુદાગતેહિ અમચ્ચેહિ પરિવુતો. અથ વા અનુયુત્તકરાજૂહિ ચેવ અમચ્ચેહિ ચ પરિવુતો. ચતુરુપક્કિલેસાતિ અબ્ભા મહિકા ધૂમરજો રાહૂતિ ઇમેહિ ચતૂહિ ઉપક્કિલેસેહિ. સન્નિટ્ઠાનં કતં અટ્ઠકથાયં.

    Rājāmaccaparivutoti rājakulasamudāgatehi amaccehi parivuto. Atha vā anuyuttakarājūhi ceva amaccehi ca parivuto. Caturupakkilesāti abbhā mahikā dhūmarajo rāhūti imehi catūhi upakkilesehi. Sanniṭṭhānaṃ kataṃ aṭṭhakathāyaṃ.

    પીતિવચનન્તિ પીતિસમુટ્ઠાનં વચનં. યઞ્હિ વચનં પટિગ્ગાહકનિરપેક્ખં કેવલં ઉળારાય પીતિયા વસેન સરસતો સહસાવ મુખતો નિચ્છરતિ, તં ઇધ ‘‘ઉદાન’’ન્તિ અધિપ્પેતં. તેનાહ ‘‘યં પીતિવચનં હદયં ગહેતું ન સક્કોતી’’તિઆદિ.

    Pītivacananti pītisamuṭṭhānaṃ vacanaṃ. Yañhi vacanaṃ paṭiggāhakanirapekkhaṃ kevalaṃ uḷārāya pītiyā vasena sarasato sahasāva mukhato niccharati, taṃ idha ‘‘udāna’’nti adhippetaṃ. Tenāha ‘‘yaṃ pītivacanaṃ hadayaṃ gahetuṃ na sakkotī’’tiādi.

    દોસેહિ ઇતા ગતા અપગતાતિ દોસિના ત-કારસ્સ ન-કારં કત્વા યથા ‘‘કિલેસે જિતો વિજિતાવીતિ જિનો’’તિ. અનીય-સદ્દો કત્તુઅત્થે વેદિતબ્બોતિ આહ ‘‘મનં રમયતી’’તિ ‘‘રમણીયા’’તિ યથા ‘‘નિય્યાનિકા ધમ્મા’’તિ. જુણ્હવસેન રત્તિયા સુરૂપતાતિ આહ ‘‘વુત્તદોસવિમુત્તાયા’’તિઆદિ. તત્થ અબ્ભાદયો વુત્તદોસા, તબ્બિગમેનેવ ચસ્સા દસ્સનીયતા, તેન, ઉતુસમ્પત્તિયા ચ પાસાદિકતા વેદિતબ્બા. લક્ખણં ભવિતું યુત્તાતિ એતિસ્સા રત્તિયા યુત્તો દિવસો માસો ઉતુ સંવચ્છરોતિ એવં દિવસમાસઉતુસંવચ્છરાનં સલ્લક્ખણં ભવિતું યુત્તા લક્ખઞ્ઞા, લક્ખણીયાતિ અત્થો.

    Dosehi itā gatā apagatāti dosinā ta-kārassa na-kāraṃ katvā yathā ‘‘kilese jito vijitāvīti jino’’ti. Anīya-saddo kattuatthe veditabboti āha ‘‘manaṃ ramayatī’’ti ‘‘ramaṇīyā’’ti yathā ‘‘niyyānikā dhammā’’ti. Juṇhavasena rattiyā surūpatāti āha ‘‘vuttadosavimuttāyā’’tiādi. Tattha abbhādayo vuttadosā, tabbigameneva cassā dassanīyatā, tena, utusampattiyā ca pāsādikatā veditabbā. Lakkhaṇaṃ bhavituṃ yuttāti etissā rattiyā yutto divaso māso utu saṃvaccharoti evaṃ divasamāsautusaṃvaccharānaṃ sallakkhaṇaṃ bhavituṃ yuttā lakkhaññā, lakkhaṇīyāti attho.

    ‘‘યં નો પયિરુપાસતો ચિત્તં પસીદેય્યા’’તિ વુત્તત્તા ‘‘સમણં વા બ્રાહ્મણં વા’’તિ એત્થ પરમત્થસમણો ચ પરમત્થબ્રાહ્મણો ચ અધિપ્પેતો, ન પબ્બજ્જામત્તસમણો, ન જાતિમત્તબ્રાહ્મણો ચાતિ આહ ‘‘સમિતપાપતાય સમણં. બાહિતપાપતાય બ્રાહ્મણ’’ન્તિ. બહુવચને વત્તબ્બે એકવચનં, એકવચને વા વત્તબ્બે બહુવચનં વચનબ્યતયો. અટ્ઠકથાયં પન એકવચનવસેનેવ બ્યતયો દસ્સિતો. અત્તનિ, ગરુટ્ઠાનિયે ચ એકસ્મિમ્પિ બહુવચનપ્પયોગો નિરૂળ્હોતિ. સબ્બેનપીતિ ‘‘રમણીયા વતા’’તિઆદિના સબ્બેન વચનેન. ઓભાસનિમિત્તકમ્મન્તિ ઓભાસભૂતનિમિત્તકમ્મં પરિબ્યત્તં નિમિત્તકરણન્તિ અત્થો. દેવદત્તો ચાતિ. -સદ્દો અત્તૂપનયને, તેન યથા રાજા અજાતસત્તુ અત્તનો પિતુ અરિયસાવકસ્સ સત્થુઉપટ્ઠાકસ્સ ઘાતનેન મહાપરાધો , એવં ભગવતો મહાઅનત્થકરસ્સ દેવદત્તસ્સ અવસ્સયભાવેન પીતિ ઇમમત્થં ઉપનેતિ. તસ્સ પિટ્ઠિછાયાયાતિ તસ્સ જીવકસ્સ પિટ્ઠિઅપસ્સયેન, તં પમુખં કત્વા તં અપસ્સાયાતિ અત્થો. વિક્ખેપપચ્છેદનત્થન્તિ ભાવિનિયા અત્તનો કથાય ઉપ્પજ્જનકવિક્ખેપનસ્સ પચ્છિન્દનત્થં, અનુપ્પત્તિઅત્થન્તિ અધિપ્પાયો. તેનાહ ‘‘તસ્સં હી’’તિઆદિ.

    ‘‘Yaṃ no payirupāsato cittaṃ pasīdeyyā’’ti vuttattā ‘‘samaṇaṃ vā brāhmaṇaṃ vā’’ti ettha paramatthasamaṇo ca paramatthabrāhmaṇo ca adhippeto, na pabbajjāmattasamaṇo, na jātimattabrāhmaṇo cāti āha ‘‘samitapāpatāya samaṇaṃ. Bāhitapāpatāya brāhmaṇa’’nti. Bahuvacane vattabbe ekavacanaṃ, ekavacane vā vattabbe bahuvacanaṃ vacanabyatayo. Aṭṭhakathāyaṃ pana ekavacanavaseneva byatayo dassito. Attani, garuṭṭhāniye ca ekasmimpi bahuvacanappayogo nirūḷhoti. Sabbenapīti ‘‘ramaṇīyā vatā’’tiādinā sabbena vacanena. Obhāsanimittakammanti obhāsabhūtanimittakammaṃ paribyattaṃ nimittakaraṇanti attho. Devadatto cāti. Ca-saddo attūpanayane, tena yathā rājā ajātasattu attano pitu ariyasāvakassa satthuupaṭṭhākassa ghātanena mahāparādho , evaṃ bhagavato mahāanatthakarassa devadattassa avassayabhāvena pīti imamatthaṃ upaneti. Tassa piṭṭhichāyāyāti tassa jīvakassa piṭṭhiapassayena, taṃ pamukhaṃ katvā taṃ apassāyāti attho. Vikkhepapacchedanatthanti bhāviniyā attano kathāya uppajjanakavikkhepanassa pacchindanatthaṃ, anuppattiatthanti adhippāyo. Tenāha ‘‘tassaṃ hī’’tiādi.

    ૧૫૧. ‘‘સો કિરા’’તિઆદિ પોરાણટ્ઠકથાય આગતનયો. એસેવ નયો પરતો મક્ખલિપદનિબ્બચનેપિ . ઉપસઙ્કમન્તીતિ ઉપગતા. તદેવ પબ્બજ્જં અગ્ગહેસીતિ તદેવ નગ્ગરૂપં પબ્બજ્જં કત્વા ગણ્હિ.

    151.‘‘So kirā’’tiādi porāṇaṭṭhakathāya āgatanayo. Eseva nayo parato makkhalipadanibbacanepi . Upasaṅkamantīti upagatā. Tadeva pabbajjaṃ aggahesīti tadeva naggarūpaṃ pabbajjaṃ katvā gaṇhi.

    પબ્બજિતસમૂહસઙ્ખાતો સઙ્ઘોતિ પબ્બજિતસમૂહતામત્તેન સઙ્ઘો, ન નિય્યાનિકદિટ્ઠિસુવિસુદ્ધસીલસામઞ્ઞવસેન સંહતત્તાતિ અધિપ્પાયો. અસ્સ અત્થીતિ અસ્સ સત્થુપટિઞ્ઞસ્સ પરિવારભૂતો અત્થિ. સ્વેવાતિ પબ્બજિતસમૂહસઙ્ખાતોવ. કેચિ પન ‘‘પબ્બજિતસમૂહવસેન સઙ્ઘી, ગહટ્ઠસમૂહવસેન ગણી’’તિ વદન્તિ, તં તેસં મતિમત્તં ગણે એવ લોકે સઙ્ઘ-સદ્દસ્સ નિરૂળ્હત્તા. આચારસિક્ખાપનવસેનાતિ અચેલક વતચરિયાદિઆચારસિક્ખાપનવસેન. પાકટોતિ સઙ્ઘીઆદિભાવેન પકાસિતો. ‘‘અપ્પિચ્છો’’તિ વત્વા તત્થ લબ્ભમાનં અપ્પિચ્છત્તં દસ્સેતું ‘‘અપ્પિચ્છતાય વત્થમ્પિ ન નિવાસેતી’’તિ વુત્તં. ન હિ તસ્મિં સાસનિકે વિય સન્તગુણનિગૂહણલક્ખણા અપ્પિચ્છતા લબ્ભતીતિ. યસોતિ કિત્તિસદ્દો. ‘‘તરન્તિ એતેન સંસારોઘ’’ન્તિ એવં સમ્મતત્તા તિત્થં વુચ્ચતિ લદ્ધીતિ આહ ‘‘તિત્થકરોતિ લદ્ધિકરો’’તિ. સાધુસમ્મતોતિ ‘‘સાધૂ’’તિ સમ્મતો, ન સાધૂહિ સમ્મતોતિ આહ ‘‘અયં સાધૂ’’તિઆદિ. ‘‘ઇમાનિ મે વતસમાદાનાનિ એત્તકં કાલં સુચિણાની’’તિ પબ્બજિતતો પટ્ઠાય અતિક્કન્તા બહૂ રત્તિયો જાનાતીતિ રત્તઞ્ઞૂ. તા પનસ્સ રત્તિયો ચિરકાલભૂતાતિ કત્વા ચિરં પબ્બજિતસ્સ અસ્સાતિ ચિરપબ્બજિતો. તત્થ ચિરપબ્બજિતતાગહણેન બુદ્ધિસીલતં દસ્સેતિ, રત્તઞ્ઞુતાગહણેન તત્થ સમ્પજાનતં. અદ્ધાનન્તિ દીઘકાલં. કિત્તકો પન સોતિ આહ ‘‘દ્વે તયો રાજપરિવટ્ટે’’તિ, દ્વિન્નં તિણ્ણં રાજૂનં રજ્જં અનુસાસનપટિપાટિયોતિ અત્થો. ‘‘અદ્ધગતો’’તિ વત્વા કતં વયોગહણં ઓસાનવયાપેક્ખન્તિ આહ ‘‘પચ્છિમવયં અનુપ્પત્તો’’તિ. ઉભયન્તિ ‘‘અદ્ધગતો, વયોઅનુપ્પત્તો’’તિ પદદ્વયં.

    Pabbajitasamūhasaṅkhātosaṅghoti pabbajitasamūhatāmattena saṅgho, na niyyānikadiṭṭhisuvisuddhasīlasāmaññavasena saṃhatattāti adhippāyo. Assa atthīti assa satthupaṭiññassa parivārabhūto atthi. Svevāti pabbajitasamūhasaṅkhātova. Keci pana ‘‘pabbajitasamūhavasena saṅghī, gahaṭṭhasamūhavasena gaṇī’’ti vadanti, taṃ tesaṃ matimattaṃ gaṇe eva loke saṅgha-saddassa nirūḷhattā. Ācārasikkhāpanavasenāti acelaka vatacariyādiācārasikkhāpanavasena. Pākaṭoti saṅghīādibhāvena pakāsito. ‘‘Appiccho’’ti vatvā tattha labbhamānaṃ appicchattaṃ dassetuṃ ‘‘appicchatāya vatthampi na nivāsetī’’ti vuttaṃ. Na hi tasmiṃ sāsanike viya santaguṇanigūhaṇalakkhaṇā appicchatā labbhatīti. Yasoti kittisaddo. ‘‘Taranti etena saṃsārogha’’nti evaṃ sammatattā titthaṃ vuccati laddhīti āha ‘‘titthakaroti laddhikaro’’ti. Sādhusammatoti ‘‘sādhū’’ti sammato, na sādhūhi sammatoti āha ‘‘ayaṃ sādhū’’tiādi. ‘‘Imāni me vatasamādānāni ettakaṃ kālaṃ suciṇānī’’ti pabbajitato paṭṭhāya atikkantā bahū rattiyo jānātīti rattaññū. Tā panassa rattiyo cirakālabhūtāti katvā ciraṃ pabbajitassa assāti cirapabbajito. Tattha cirapabbajitatāgahaṇena buddhisīlataṃ dasseti, rattaññutāgahaṇena tattha sampajānataṃ. Addhānanti dīghakālaṃ. Kittako pana soti āha ‘‘dve tayo rājaparivaṭṭe’’ti, dvinnaṃ tiṇṇaṃ rājūnaṃ rajjaṃ anusāsanapaṭipāṭiyoti attho. ‘‘Addhagato’’ti vatvā kataṃ vayogahaṇaṃ osānavayāpekkhanti āha ‘‘pacchimavayaṃ anuppatto’’ti. Ubhayanti ‘‘addhagato, vayoanuppatto’’ti padadvayaṃ.

    પુબ્બે પિતરા સદ્ધિં સત્થુ સન્તિકં ગન્ત્વા દેસનાય સુતપુબ્બતં સન્ધાયાહ ‘‘ઝાનાભિઞ્ઞાદિ…પે॰… સોતુકામો’’તિ. દસ્સનેનાતિ ન દસ્સનમત્તં, દિસ્વા પન તેન સદ્ધિં આલાપસલ્લાપં કત્વા તતો અકિરિયવાદં સુત્વા તેસં અનત્તમનો અહોસિ. ગુણકથાયાતિ અભૂતગુણકથાય. તેનાહ ‘‘સુટ્ઠુતરં અનત્તમનો હુત્વા’’તિ. યદિ અનત્તમનો, કસ્મા તુણ્હી અહોસીતિ આહ ‘‘અનત્તમનો સમાનોપી’’તિઆદિ.

    Pubbe pitarā saddhiṃ satthu santikaṃ gantvā desanāya sutapubbataṃ sandhāyāha ‘‘jhānābhiññādi…pe… sotukāmo’’ti. Dassanenāti na dassanamattaṃ, disvā pana tena saddhiṃ ālāpasallāpaṃ katvā tato akiriyavādaṃ sutvā tesaṃ anattamano ahosi. Guṇakathāyāti abhūtaguṇakathāya. Tenāha ‘‘suṭṭhutaraṃ anattamano hutvā’’ti. Yadi anattamano, kasmā tuṇhī ahosīti āha ‘‘anattamano samānopī’’tiādi.

    ૧૫૨. ગોસાલાયાતિ એવં નામકે ગામે. વસ્સાનકાલે ગુન્નં તિટ્ઠનસાલાતિ એકે.

    152.Gosālāyāti evaṃ nāmake gāme. Vassānakāle gunnaṃ tiṭṭhanasālāti eke.

    ૧૫૩. પટિકિટ્ઠતરન્તિ નિહીનતરં. તન્તાવુતાનીતિ તન્તે પસારેત્વા વીતાનિ. ‘‘સીતે સીતો’’તિઆદિના છહાકારેહિ તસ્સ નિહીનસ્સ નિહીનતરતં દસ્સેતિ.

    153.Paṭikiṭṭhataranti nihīnataraṃ. Tantāvutānīti tante pasāretvā vītāni. ‘‘Sīte sīto’’tiādinā chahākārehi tassa nihīnassa nihīnatarataṃ dasseti.

    ૧૫૪. વચ્ચં કત્વાપીતિ પિ-સદ્દેન ભોજનં ભુઞ્જિત્વાપિ કેનચિ અસુચિના મક્ખિતો પીતિ ઇમમત્થં સમ્પિણ્ડેતિ. વાલિકથૂપં કત્વાતિ વત્તવસેન વાલિકાય થૂપં કત્વા.

    154.Vaccaṃ katvāpīti pi-saddena bhojanaṃ bhuñjitvāpi kenaci asucinā makkhito pīti imamatthaṃ sampiṇḍeti. Vālikathūpaṃ katvāti vattavasena vālikāya thūpaṃ katvā.

    ૧૫૬. પલિબુદ્ધનકિલેસોતિ સંસારે પલિબુદ્ધનકિચ્ચો રાગાદિકિલેસો ખેત્તવત્થુપુત્તદારાદિવિસયો.

    156.Palibuddhanakilesoti saṃsāre palibuddhanakicco rāgādikileso khettavatthuputtadārādivisayo.

    કોમારભચ્ચજીવકકથાવણ્ણના

    Komārabhaccajīvakakathāvaṇṇanā

    ૧૫૭. ન યથાધિપ્પાયં વત્તતીતિ કત્વા વુત્તં ‘‘અનત્થો વત મે’’તિ. જીવકસ્સ તુણ્હીભાવો મમ અધિપ્પાયસ્સ મદ્દનસદિસો, તસ્મા તં પુચ્છિત્વા કથાપનેન મમ અધિપ્પાયો પૂરેતબ્બોતિ અયમેત્થ રઞ્ઞો અજ્ઝાસયોતિ દસ્સેન્તો ‘‘હત્થિમ્હિ નુ ખો પના’’તિઆદિમાહ. કિં તુણ્હીતિ કિં કારણા તુણ્હી, કિં તં કારણં, યેન તુવં તુણ્હીતિ વુત્તં હોતિ. તેનાહ ‘‘કેન કારણેન તુણ્હી’’તિ.

    157. Na yathādhippāyaṃ vattatīti katvā vuttaṃ ‘‘anattho vata me’’ti. Jīvakassa tuṇhībhāvo mama adhippāyassa maddanasadiso, tasmā taṃ pucchitvā kathāpanena mama adhippāyo pūretabboti ayamettha rañño ajjhāsayoti dassento ‘‘hatthimhi nu kho panā’’tiādimāha. Kiṃ tuṇhīti kiṃ kāraṇā tuṇhī, kiṃ taṃ kāraṇaṃ, yena tuvaṃ tuṇhīti vuttaṃ hoti. Tenāha ‘‘kena kāraṇena tuṇhī’’ti.

    કામં સબ્બાપિ તથાગતસ્સ પટિપત્તિ અનઞ્ઞસાધારણા અચ્છરિયઅબ્ભુતરૂપા ચ, તથાપિ ગબ્ભોક્કન્તિ- અભિજાતિઅભિનિક્ખમનઅભિસમ્બોધિધમ્મચક્કપ્પવત્તન- યમકપાટિહારિયદેવોરોહણાનિ સદેવકે લોકે અતિવિય સુપાકટાનિ, ન સક્કા કેનચિ પટિબાહિતુન્તિ તાનિયેવેત્થ ઉદ્ધટાનિ. ઇત્થમ્ભૂતાખ્યાનત્થેતિ ઇત્થં એવં પકારો ભૂતો જાતોતિ એવં કથનત્થે. ઉપયોગવચનન્તિ. ‘‘અબ્ભુગ્ગતો’’તિ એત્થ અભીતિ ઉપસગ્ગો ઇત્થમ્ભૂતાખ્યાનત્થજોતકો, તેન યોગતો ‘‘તં ખો પન ભગવન્ત’’ન્તિ ઇદં સામિઅત્થે ઉપયોગવચનં, તેનાહ ‘‘તસ્સ ખો પન ભગવતોતિ અત્થો’’તિ. કલ્યાણગુણસમન્નાગતોતિ કલ્યાણેહિ ગુણેહિ યુત્તો, તં નિસ્સિતો તબ્બિસયતાયાતિ અધિપ્પાયો. સેટ્ઠોતિ એત્થાપિ એસેવ નયો. કિત્તેતબ્બતો કિત્તિ, સા એવ સદ્દનીયતો સદ્દોતિ આહ ‘‘કિત્તિસદ્દોતિ કિત્તિયેવા’’તિ. અભિત્થવનવસેન પવત્તો સદ્દો થુતિઘોસો. અનઞ્ઞસાધારણગુણે આરબ્ભ પવત્તત્તા સદેવકં લોકં અજ્ઝોત્થરિત્વા અભિભવિત્વા ઉગ્ગતો.

    Kāmaṃ sabbāpi tathāgatassa paṭipatti anaññasādhāraṇā acchariyaabbhutarūpā ca, tathāpi gabbhokkanti- abhijātiabhinikkhamanaabhisambodhidhammacakkappavattana- yamakapāṭihāriyadevorohaṇāni sadevake loke ativiya supākaṭāni, na sakkā kenaci paṭibāhitunti tāniyevettha uddhaṭāni. Itthambhūtākhyānattheti itthaṃ evaṃ pakāro bhūto jātoti evaṃ kathanatthe. Upayogavacananti. ‘‘Abbhuggato’’ti ettha abhīti upasaggo itthambhūtākhyānatthajotako, tena yogato ‘‘taṃ kho pana bhagavanta’’nti idaṃ sāmiatthe upayogavacanaṃ, tenāha ‘‘tassa kho pana bhagavatoti attho’’ti. Kalyāṇaguṇasamannāgatoti kalyāṇehi guṇehi yutto, taṃ nissito tabbisayatāyāti adhippāyo. Seṭṭhoti etthāpi eseva nayo. Kittetabbato kitti, sā eva saddanīyato saddoti āha ‘‘kittisaddoti kittiyevā’’ti. Abhitthavanavasena pavatto saddo thutighoso. Anaññasādhāraṇaguṇe ārabbha pavattattā sadevakaṃ lokaṃ ajjhottharitvā abhibhavitvā uggato.

    સો ભગવાતિ યો સો સમતિં સપારમિયો પૂરેત્વા સબ્બકિલેસે ભઞ્જિત્વા અનુત્તરં સમ્માસમ્બોધિં અભિસમ્બુદ્ધો દેવાનં અતિદેવો સક્કાનં અતિસક્કો બ્રહ્માનં અતિબ્રહ્મા લોકનાથો ભાગ્યવન્તતાદીહિ કારણેહિ સદેવકે લોકે ‘‘ભગવા’’તિ સબ્બત્થ પત્થટકિત્તિસદ્દો, સો ભગવા. ‘‘ભગવા’’તિ ચ ઇદં સત્થુ નામકિત્તનં. તેનાહ આયસ્મા ધમ્મસેનાપતિ ‘‘ભગવાતિ નેતં નામં માતરા કત’’ન્તિઆદિ (મહાનિ॰ ૮૪). પરતો પન ભગવાતિ ગુણકિત્તનં.

    So bhagavāti yo so samatiṃ sapāramiyo pūretvā sabbakilese bhañjitvā anuttaraṃ sammāsambodhiṃ abhisambuddho devānaṃ atidevo sakkānaṃ atisakko brahmānaṃ atibrahmā lokanātho bhāgyavantatādīhi kāraṇehi sadevake loke ‘‘bhagavā’’ti sabbattha patthaṭakittisaddo, so bhagavā. ‘‘Bhagavā’’ti ca idaṃ satthu nāmakittanaṃ. Tenāha āyasmā dhammasenāpati ‘‘bhagavāti netaṃ nāmaṃ mātarā kata’’ntiādi (mahāni. 84). Parato pana bhagavāti guṇakittanaṃ.

    યથા કમ્મટ્ઠાનિકેન ‘‘અરહ’’ન્તિઆદીસુ નવટ્ઠાનેસુ પચ્ચેકં ઇતિ-સદ્દં યોજેત્વા બુદ્ધગુણા અનુસ્સરીયન્તિ, એવં બુદ્ધગુણસઙ્કિત્તકેનાપીતિ દસ્સેન્તો ‘‘ઇતિપિ અરહં, ઇતિપિ સમ્માસમ્બુદ્ધો…પે॰… ઇતિપિ ભગવા’’તિ આહ. ‘‘ઇતિપેતં અભૂતં, ઇતિપેતં અતચ્છ’’ન્તિઆદીસુ (દી॰ નિ॰ ૧.૫) વિય ઇધ ઇતિ-સદ્દો આસન્નપચ્ચક્ખકરણત્થો, પિ-સદ્દો સમ્પિણ્ડનત્થો, તેન ચ તેસં ગુણાનં બહુભાવો દીપિતો. તાનિ ચ સઙ્કિત્તેન્તેન વિઞ્ઞુના ચિત્તસ્સ સમ્મુખીભૂતાનેવ કત્વા સઙ્કિત્તેતબ્બાનીતિ દસ્સેન્તો ‘‘ઇમિના ચ ઇમિના ચ કારણેનાતિ વુત્તં હોતી’’તિ આહ. એવઞ્હિ નિરૂપેત્વા કિત્તેન્તે યસ્સ સઙ્કિત્તેતિ, તસ્સ ભગવતિ અતિવિય અભિપ્પસાદો હોતિ. આરકત્તાતિ સુવિદૂરત્તા. અરીનન્તિ કિલેસારીનં. અરાનન્તિ સંસારચક્કસ્સ અરાનં. હતત્તાતિ વિહતત્તા. પચ્ચયાદીનન્તિ ચીવરાદિપચ્ચયાનઞ્ચેવ પૂજાવિસેસાનઞ્ચ. તતોતિ વિસુદ્ધિમગ્ગતો. યથા ચ વિસુદ્ધિમગ્ગતો, એવં તંસંવણ્ણનતોપિ નેસં વિત્થારો ગહેતબ્બો.

    Yathā kammaṭṭhānikena ‘‘araha’’ntiādīsu navaṭṭhānesu paccekaṃ iti-saddaṃ yojetvā buddhaguṇā anussarīyanti, evaṃ buddhaguṇasaṅkittakenāpīti dassento ‘‘itipi arahaṃ, itipi sammāsambuddho…pe… itipi bhagavā’’ti āha. ‘‘Itipetaṃ abhūtaṃ, itipetaṃ ataccha’’ntiādīsu (dī. ni. 1.5) viya idha iti-saddo āsannapaccakkhakaraṇattho, pi-saddo sampiṇḍanattho, tena ca tesaṃ guṇānaṃ bahubhāvo dīpito. Tāni ca saṅkittentena viññunā cittassa sammukhībhūtāneva katvā saṅkittetabbānīti dassento ‘‘iminā ca iminā ca kāraṇenāti vuttaṃ hotī’’ti āha. Evañhi nirūpetvā kittente yassa saṅkitteti, tassa bhagavati ativiya abhippasādo hoti. Ārakattāti suvidūrattā. Arīnanti kilesārīnaṃ. Arānanti saṃsāracakkassa arānaṃ. Hatattāti vihatattā. Paccayādīnanti cīvarādipaccayānañceva pūjāvisesānañca. Tatoti visuddhimaggato. Yathā ca visuddhimaggato, evaṃ taṃsaṃvaṇṇanatopi nesaṃ vitthāro gahetabbo.

    યસ્મા જીવકો બહુસો સત્થુસન્તિકે બુદ્ધગુણે સુત્વા ઠિતો, દિટ્ઠસચ્ચતાય ચ સત્થુસાસને વિગતકથંકથો વેસારજ્જપ્પત્તો, તસ્મા આહ ‘‘જીવકો પના’’તિઆદિ. પઞ્ચવણ્ણાયાતિ ખુદ્દિકાદિવસેન પઞ્ચપ્પકારાય. નિરન્તરં ફુટં અહોસિ કતાધિકારભાવતો. કમ્મન્તરાયવસેન હિસ્સ રઞ્ઞો ગુણસરીરં ખતુપહતં અહોસિ.

    Yasmā jīvako bahuso satthusantike buddhaguṇe sutvā ṭhito, diṭṭhasaccatāya ca satthusāsane vigatakathaṃkatho vesārajjappatto, tasmā āha ‘‘jīvako panā’’tiādi. Pañcavaṇṇāyāti khuddikādivasena pañcappakārāya. Nirantaraṃ phuṭaṃ ahosi katādhikārabhāvato. Kammantarāyavasena hissa rañño guṇasarīraṃ khatupahataṃ ahosi.

    ૧૫૮. ‘‘ઉત્તમ’’ન્તિ વત્વા ન કેવલં સેટ્ઠભાવો એવેત્થ કારણં, અથ ખો અપ્પસદ્દતાપિ કારણન્તિ દસ્સેતું ‘‘અસ્સયાનરથયાનાની’’તિઆદિ વુત્તં. હત્થિયાનેસુ નિબ્બિસેવનમેવ ગણ્હન્તો હત્થિનિયોવ કપ્પાપેસિ. રઞ્ઞો આસઙ્કાનિવત્તનત્થં આસન્નચારીભાવેન તત્થ ઇત્થિયોવ નિસજ્જાપિતા. રઞ્ઞો પરેસં દુરુપસઙ્કમનભાવદસ્સનત્થં તા પુરિસવેસં ગાહાપેત્વા આવુધહત્થા કારિતા. પટિવેદેસીતિ ઞાપેસિ. તદેવાતિ ગમનં, અગમનમેવ વા.

    158. ‘‘Uttama’’nti vatvā na kevalaṃ seṭṭhabhāvo evettha kāraṇaṃ, atha kho appasaddatāpi kāraṇanti dassetuṃ ‘‘assayānarathayānānī’’tiādi vuttaṃ. Hatthiyānesu nibbisevanameva gaṇhanto hatthiniyova kappāpesi. Rañño āsaṅkānivattanatthaṃ āsannacārībhāvena tattha itthiyova nisajjāpitā. Rañño paresaṃ durupasaṅkamanabhāvadassanatthaṃ tā purisavesaṃ gāhāpetvā āvudhahatthā kāritā. Paṭivedesīti ñāpesi. Tadevāti gamanaṃ, agamanameva vā.

    ૧૫૯. મહઞ્ચાતિ કરણત્થે પચ્ચત્તવચનન્તિ આહ ‘‘મહતાચા’’તિ. મહચ્ચાતિ મહતિયા , લિઙ્ગવિપલ્લાસવસેન વુત્તં, મહન્તેનાતિ વુત્તં હોતિ. તેનાહ ‘‘રાજાનુભાવેના’’તિ ‘‘દ્વિન્નં મહારટ્ઠાનં ઇસ્સરિયસિરી’’તિ અઙ્ગમગધરટ્ઠાનં આધિપચ્ચમાહ. આસત્તખગ્ગાનીતિ અંસે ઓલમ્બનવસેન સન્નદ્ધઅસીનિ. કુલભોગઇસ્સરિયાદિવસેન મહતી મત્તા એતેસન્તિ મહામત્તા, મહાનુભાવા રાજપુરિસા. વિજ્જાધરતરુણા વિયાતિ વિજ્જાધરકુમારા વિય. રટ્ઠિયપુત્તાતિ ભોજપુત્તા. હત્થિઘટાતિ હત્થિસમૂહા. અઞ્ઞમઞ્ઞસઙ્ઘટ્ટનાતિ અવિચ્છેદવસેન ગમનેન અઞ્ઞમઞ્ઞસમ્બન્ધા.

    159.Mahañcāti karaṇatthe paccattavacananti āha ‘‘mahatācā’’ti. Mahaccāti mahatiyā , liṅgavipallāsavasena vuttaṃ, mahantenāti vuttaṃ hoti. Tenāha ‘‘rājānubhāvenā’’ti ‘‘dvinnaṃ mahāraṭṭhānaṃ issariyasirī’’ti aṅgamagadharaṭṭhānaṃ ādhipaccamāha. Āsattakhaggānīti aṃse olambanavasena sannaddhaasīni. Kulabhogaissariyādivasena mahatī mattā etesanti mahāmattā, mahānubhāvā rājapurisā. Vijjādharataruṇā viyāti vijjādharakumārā viya. Raṭṭhiyaputtāti bhojaputtā. Hatthighaṭāti hatthisamūhā. Aññamaññasaṅghaṭṭanāti avicchedavasena gamanena aññamaññasambandhā.

    ચિત્તુત્રાસો સયં ભાયનટ્ઠેન ભયં યથા તથા ભાયતીતિ કત્વા. ઞાણં ભાયિતબ્બે એવ વત્થુસ્મિં ભયતો ઉપટ્ઠિતે ‘‘ભાયિતબ્બમિદ’’ન્તિ ભયતો તીરણતો ભયં. તેનેવાહ ‘‘ભયતુપટ્ઠાનઞાણં પન ભાયતિ નભાયતીતિ? ન ભાયતિ. તઞ્હિ અતીતા સઙ્ખારા નિરુદ્ધા, પચ્ચુપ્પન્ના નિરુજ્ઝન્તિ, અનાગતા નિરુજ્ઝિસ્સન્તીતિ તીરણમત્તમેવ હોતી’’તિ (વિસુદ્ધિ॰ ૨.૭૫૧). આરમ્મણં ભાયતિ એતસ્માતિ ભયં. ઓતપ્પં પાપતો ભાયતિ એતેનાતિ ભયં. ભયાનકન્તિ ભાયનાકારો. ભયન્તિ ઞાણભયં. સંવેગન્તિ સહોત્તપ્પઞાણં સન્તાસન્તિ સબ્બસો ઉબ્બિજ્જનં. ભાયિતબ્બટ્ઠેન ભયં ભીમભાવેન ભેરવન્તિ ભયભેરવં, ભીતબ્બવત્થુ. તેનાહ ‘‘આગચ્છતી’’તિ.

    Cittutrāso sayaṃ bhāyanaṭṭhena bhayaṃ yathā tathā bhāyatīti katvā. Ñāṇaṃ bhāyitabbe eva vatthusmiṃ bhayato upaṭṭhite ‘‘bhāyitabbamida’’nti bhayato tīraṇato bhayaṃ. Tenevāha ‘‘bhayatupaṭṭhānañāṇaṃ pana bhāyati nabhāyatīti? Na bhāyati. Tañhi atītā saṅkhārā niruddhā, paccuppannā nirujjhanti, anāgatā nirujjhissantīti tīraṇamattameva hotī’’ti (visuddhi. 2.751). Ārammaṇaṃ bhāyati etasmāti bhayaṃ. Otappaṃ pāpato bhāyati etenāti bhayaṃ. Bhayānakanti bhāyanākāro. Bhayanti ñāṇabhayaṃ. Saṃveganti sahottappañāṇaṃ santāsanti sabbaso ubbijjanaṃ. Bhāyitabbaṭṭhena bhayaṃ bhīmabhāvena bheravanti bhayabheravaṃ, bhītabbavatthu. Tenāha ‘‘āgacchatī’’ti.

    ભીરું પસંસન્તીતિ પાપતો ભાયનતો ઉત્તસનતો ભીરું પસંસન્તિ પણ્ડિતા. ન હિ તત્થ સૂરન્તિ તસ્મિં પાપકરણે સૂરં પગબ્ભધંસિનં ન હિ પસંસન્તિ. તેનાહ ‘‘ભયા હિ સન્તો ન કરોન્તિ પાપ’’ન્તિ. તત્થ ભયાતિ પાપુત્રાસતો, ઓત્તપ્પહેતૂતિ અત્થો. સરીરચલનન્તિ ભયવસેનસરીરસંકમ્પો. એકેતિ ઉત્તરવિહારવાસિનો. ‘‘રાજગહે’’તિઆદિ તેસં અધિપ્પાયવિવરણં. કામં વયતુલ્યો ‘‘વયસ્સો’’તિ વુચ્ચતિ, રૂળ્હિરેસો, યો કોચિ પન સહાયો વયસ્સો, તસ્મા વયસ્સાભિલાપોતિ સહાયાભિલાપો. ન વિપ્પલમ્ભેસીતિ ન વિસંવાદેસિ. વિનસ્સેય્યાતિ ચિત્તવિઘાતેન વિહઞ્ઞેય્ય.

    Bhīruṃpasaṃsantīti pāpato bhāyanato uttasanato bhīruṃ pasaṃsanti paṇḍitā. Na hi tattha sūranti tasmiṃ pāpakaraṇe sūraṃ pagabbhadhaṃsinaṃ na hi pasaṃsanti. Tenāha ‘‘bhayā hi santo na karonti pāpa’’nti. Tattha bhayāti pāputrāsato, ottappahetūti attho. Sarīracalananti bhayavasenasarīrasaṃkampo. Eketi uttaravihāravāsino. ‘‘Rājagahe’’tiādi tesaṃ adhippāyavivaraṇaṃ. Kāmaṃ vayatulyo ‘‘vayasso’’ti vuccati, rūḷhireso, yo koci pana sahāyo vayasso, tasmā vayassābhilāpoti sahāyābhilāpo. Na vippalambhesīti na visaṃvādesi. Vinasseyyāti cittavighātena vihaññeyya.

    સામઞ્ઞફલપુચ્છાવણ્ણના

    Sāmaññaphalapucchāvaṇṇanā

    ૧૬૦. ભગવતો તેજોતિ બુદ્ધાનુભાવો. રઞ્ઞો સરીરં ફરિ યથા તં સોણદણ્ડસ્સ બ્રાહ્મણસ્સ ભગવતો સન્તિકં ગચ્છન્તસ્સ અન્તોવનસણ્ડગતસ્સ. એકેતિ ઉત્તરવિહારવાસિનો.

    160.Bhagavato tejoti buddhānubhāvo. Rañño sarīraṃ phari yathā taṃ soṇadaṇḍassa brāhmaṇassa bhagavato santikaṃ gacchantassa antovanasaṇḍagatassa. Eketi uttaravihāravāsino.

    ૧૬૧. યેન, તેનાતિ ચ ભુમ્મત્થે કરણવચનન્તિ આહ ‘‘યત્થ ભગવા, તત્થ ગતો’’તિ. તદા તસ્મિં ભિક્ખુસઙ્ઘે તુણ્હીભાવસ્સ અનવસેસતો બ્યાપિભાવં દસ્સેતું ‘‘તુણ્હીભૂતં તુણ્હીભૂત’’ન્તિ વુત્તન્તિ આહ ‘‘યતો યતો…પે॰… મેવાતિ અત્થો’’તિ. હત્થસ્સ કુકતત્તા અસંયમો અસમ્પજઞ્ઞકિરિયા હત્થકુક્કુચ્ચન્તિ વેદિતબ્બો. વા-સદ્દો અવુત્તવિકપ્પત્થો, તેન તદઞ્ઞો અસંયમભાવો વિભાવિતોતિ દટ્ઠબ્બં. તત્થ પન ચક્ખુઅસંયમો સબ્બપઠમો, દુન્નિવારો ચાતિ તદભાવં દસ્સેતું ‘‘સબ્બાલઙ્કારપટિમણ્ડિત’’ન્તિઆદિ વુત્તં. કાયિકવાચસિકેન ઉપસમેન લદ્ધેન ઇતરોપિ અનુમાનતો લદ્ધો એવ હોતીતિ આહ ‘‘માનસિકેન ચા’’તિ. ઉપસમન્તિ સંયમં, આચારસમ્પત્તિન્તિ અત્થો. પઞ્ચપરિવટ્ટેતિ પઞ્ચપુરિસપરિવટ્ટે. પઞ્ચહાકારેહીતિ ‘‘ઇટ્ઠાનિટ્ઠે તાદી’’તિ (મહાનિ॰ ૩૮, ૧૯૨) એવં આદિના આગતેહિ, પઞ્ચવિધઅરિયિદ્ધિસિદ્ધેહિ ચ પઞ્ચહિ પકારેહિ. તાદિલક્ખણેતિ તાદિભાવે.

    161.Yena, tenāti ca bhummatthe karaṇavacananti āha ‘‘yattha bhagavā, tattha gato’’ti. Tadā tasmiṃ bhikkhusaṅghe tuṇhībhāvassa anavasesato byāpibhāvaṃ dassetuṃ ‘‘tuṇhībhūtaṃ tuṇhībhūta’’nti vuttanti āha ‘‘yato yato…pe… mevāti attho’’ti. Hatthassa kukatattā asaṃyamo asampajaññakiriyā hatthakukkuccanti veditabbo. -saddo avuttavikappattho, tena tadañño asaṃyamabhāvo vibhāvitoti daṭṭhabbaṃ. Tattha pana cakkhuasaṃyamo sabbapaṭhamo, dunnivāro cāti tadabhāvaṃ dassetuṃ ‘‘sabbālaṅkārapaṭimaṇḍita’’ntiādi vuttaṃ. Kāyikavācasikena upasamena laddhena itaropi anumānato laddho eva hotīti āha ‘‘mānasikena cā’’ti. Upasamanti saṃyamaṃ, ācārasampattinti attho. Pañcaparivaṭṭeti pañcapurisaparivaṭṭe. Pañcahākārehīti ‘‘iṭṭhāniṭṭhe tādī’’ti (mahāni. 38, 192) evaṃ ādinā āgatehi, pañcavidhaariyiddhisiddhehi ca pañcahi pakārehi. Tādilakkhaṇeti tādibhāve.

    ૧૬૨. ન મે પઞ્હવિસ્સજ્જને ભારો અત્થીતિ સત્થુ સબ્બત્થ અપ્પટિહતઞાણચારતાદસ્સનં. યદાકઙ્ખસીતિ ન વદન્તિ, કથં પન વદન્તીતિ આહ ‘‘સુત્વા વેદિસ્સામા’’તિ પદેસઞાણે ઠિતત્તા. બુદ્ધા પન સબ્બઞ્ઞુપવારણં પવારેન્તીતિ સમ્બન્ધો. ‘‘યક્ખનરિન્દદેવસમણબ્રાહ્મણપરિબ્બાજકાન’’ન્તિ ઇદં ‘‘પુચ્છાવુસો યદાકઙ્ખસી’’તિઆદીનિ (સં॰ નિ॰ ૧.૨૩૭, ૨૪૬; સુ॰ નિ॰ આળવકસુત્તે) સુત્તપદાનિ પુચ્છન્તાનં યેસં પુગ્ગલાનં વસેન આગતાનિ, તં દસ્સનત્થં. ‘‘પુચ્છાવુસો યદાકઙ્ખસી’’તિ ઇદં આળવકસ્સ યક્ખસ્સ ઓકાસકરણં, સેસાનિ નરિન્દાદીનં. મનસિચ્છસીતિ મનસા ઇચ્છસિ. પુચ્છવ્હો, યં કિઞ્ચિ મનસિચ્છથાતિ બાવરિસ્સ સંસયં મનસા પુચ્છવ્હો. તુમ્હાકં પન સબ્બેસં યં કિઞ્ચિ સબ્બસંસયં મનસા, અઞ્ઞથા ચ, યથા ઇચ્છથ, તથા પુચ્છવ્હોતિ અધિપ્પાયો.

    162.Na me pañhavissajjane bhāro atthīti satthu sabbattha appaṭihatañāṇacāratādassanaṃ. Yadākaṅkhasīti na vadanti, kathaṃ pana vadantīti āha ‘‘sutvā vedissāmā’’ti padesañāṇe ṭhitattā. Buddhā pana sabbaññupavāraṇaṃ pavārentīti sambandho. ‘‘Yakkhanarindadevasamaṇabrāhmaṇaparibbājakāna’’nti idaṃ ‘‘pucchāvuso yadākaṅkhasī’’tiādīni (saṃ. ni. 1.237, 246; su. ni. āḷavakasutte) suttapadāni pucchantānaṃ yesaṃ puggalānaṃ vasena āgatāni, taṃ dassanatthaṃ. ‘‘Pucchāvuso yadākaṅkhasī’’ti idaṃ āḷavakassa yakkhassa okāsakaraṇaṃ, sesāni narindādīnaṃ. Manasicchasīti manasā icchasi. Pucchavho, yaṃ kiñci manasicchathāti bāvarissa saṃsayaṃ manasā pucchavho. Tumhākaṃ pana sabbesaṃ yaṃ kiñci sabbasaṃsayaṃ manasā, aññathā ca, yathā icchatha, tathā pucchavhoti adhippāyo.

    સાધુરૂપાતિ સાધુસભાવા. ધમ્મોતિ પવેણીધમ્મો. વુદ્ધન્તિ સીલાદીહિ બુદ્ધિપ્પત્તં, ગરુન્તિ અત્થો. એસ ભારોતિ એસ સંસયૂપચ્છેદનસઙ્ખાતો ભારો, આગતો ભારો અવસ્સં આવહિતબ્બોતિ અધિપ્પાયો. ઞત્વા સયન્તિ પરૂપદેસેન વિના સયમેવ ઞત્વા.

    Sādhurūpāti sādhusabhāvā. Dhammoti paveṇīdhammo. Vuddhanti sīlādīhi buddhippattaṃ, garunti attho. Esa bhāroti esa saṃsayūpacchedanasaṅkhāto bhāro, āgato bhāro avassaṃ āvahitabboti adhippāyo. Ñatvā sayanti parūpadesena vinā sayameva ñatvā.

    સુચિરતેનાતિ એવં નામકેન બ્રાહ્મણેન. તગ્ઘાતિ એકંસેન. યથાપિ કુસલો તથાતિ યથા સબ્બધમ્મકુસલો સબ્બવિદૂ જાનાતિ કથેતિ, તથા અહમક્ખિસ્સં. રાજા ચ ખો તં યદિ કાહતિ વા ન વાતિ યો તં ઇધ પુચ્છિતું પેસેસિ, સો રાજાનં તયા પુચ્છિતં કરોતુ વા મા વા, અહં પન તે અક્ખિસ્સં અક્ખિસ્સામિ, આચિક્ખિસ્સામીતિ અત્થો.

    Suciratenāti evaṃ nāmakena brāhmaṇena. Tagghāti ekaṃsena. Yathāpi kusalo tathāti yathā sabbadhammakusalo sabbavidū jānāti katheti, tathā ahamakkhissaṃ. Rājā ca kho taṃ yadi kāhati vā na vāti yo taṃ idha pucchituṃ pesesi, so rājānaṃ tayā pucchitaṃ karotu vā mā vā, ahaṃ pana te akkhissaṃ akkhissāmi, ācikkhissāmīti attho.

    ૧૬૩. સિપ્પનટ્ઠેન સિક્ખિતબ્બતાય ચ સિપ્પમેવ સિપ્પાયતનં જીવિકાય કારણભાવતો . સેય્યથિદન્તિ નિપાતો, તસ્સ તે કતમેતિ અત્થો. પુથુ સિપ્પાયતનાનીતિ હિ સાધારણતો સિપ્પાનિ ઉદ્દિસિત્વા ઉપરિ તંતંસિપ્પૂપજીવિનો નિદ્દિટ્ઠા પુગ્ગલાધિટ્ઠાનકથાય પપઞ્ચં પરિહરિતું. અઞ્ઞથા યથાધિપ્પેતાનિ તાવ સિપ્પાયતનાનિ દસ્સેત્વા પુન તંતંસિપ્પૂપજીવીસુ દસ્સિયમાનેસુ પપઞ્ચો સિયાતિ. તેનાહ ‘‘હત્થારોહા’’તિઆદિ.

    163. Sippanaṭṭhena sikkhitabbatāya ca sippameva sippāyatanaṃ jīvikāya kāraṇabhāvato . Seyyathidanti nipāto, tassa te katameti attho. Puthu sippāyatanānīti hi sādhāraṇato sippāni uddisitvā upari taṃtaṃsippūpajīvino niddiṭṭhā puggalādhiṭṭhānakathāya papañcaṃ pariharituṃ. Aññathā yathādhippetāni tāva sippāyatanāni dassetvā puna taṃtaṃsippūpajīvīsu dassiyamānesu papañco siyāti. Tenāha ‘‘hatthārohā’’tiādi.

    હત્થિં આરોહન્તિ, આરોહાપયન્તિ ચાતિ હત્થારોહા. યેહિ પયોગેહિ પુરિસો હત્થિનો આરોહનયોગ્ગો હોતિ, હત્થિસ્સ તં પયોગં વિધાયતં સબ્બેસં પેતેસં ગહણં. તેનાહ ‘‘સબ્બેપી’’તિઆદિ. તત્થ હત્થાચરિયા નામ યે હત્થિનો હત્થારોહકાનઞ્ચ સિક્ખપકા. હત્થિવેજ્જા નામ હત્થિભિસક્કા. હત્થિમેણ્ડા નામ હત્થીનં પાદરક્ખકા. આદિ-સદ્દેન હત્થીનં યવસદાયકાદિકે સઙ્ગણ્હાતિ. અસ્સારોહા રથિકાતિ એત્થાપિ એસેવ નયો. રથે નિયુત્તા રથિકા. રથરક્ખા નામ રથસ્સ આણિરક્ખકા. ધનું ગણ્હન્તિ, ગણ્હાપેન્તિ ચાતિ ધનુગ્ગહા, ઇસ્સાસા ધનુસિપ્પસ્સ સિક્ખાપકા ચ. તેનાહ ‘‘ધનુઆચરિયા ઇસ્સાસા’’તિ. ચેલેન ચેલપટાકાય યુદ્ધે અકન્તિ ગચ્છન્તીતિ ચેલકાતિ આહ ‘‘યે યુદ્ધે જયધજં ગહેત્વા પુરતો ગચ્છન્તી’’તિ. યથા તથા ઠિતે સેનિકે બ્યૂહકરણવસેન તતો ચલયન્તિ ઉચ્ચાલેન્તીતિ ચલકા. સકુણગ્ઘિઆદયો વિય મંસપિણ્ડં પરસેનાસમૂહં સાહસિકમહાયોધતાય છેત્વા છેત્વા દયન્તિ ઉપ્પતિત્વા ઉપ્પતિત્વા ગચ્છન્તીતિ પિણ્ડદાયકા. દુતિયવિકપ્પે પિણ્ડે દયન્તિ જનસમ્મદ્દે ઉપ્પતન્તા વિય ગચ્છન્તીતિ પિણ્ડદાયકાતિ અત્થો વેદિતબ્બો. ઉગ્ગતુગ્ગતાતિ થામજવપરક્કમાદિવસેન અતિવિય ઉગ્ગતા ઉગ્ગાતિ અત્થો. પક્ખન્દન્તીતિ અત્તનો વીરસૂરભાવેન અસજ્જમાના પરસેનં અનુપવિસન્તીતિ અત્થો. થામજવબલપરક્કમાદિસમ્પત્તિયા મહાનાગા વિય મહાનાગા. એકન્તસૂરાતિ એકાકિસૂરા અત્તનો સૂરભાવેનેવ એકાકિનો હુત્વા યુજ્ઝનકા. સજાલિકાતિ સવમ્મિકા. સરપરિત્તાણચમ્મન્તિ ચમ્મપરિસિબ્બિતં ખેટકં, ચમ્મમયં વા ફલકં. ઘરદાસયોધાતિ અન્તોજાતયોધા.

    Hatthiṃ ārohanti, ārohāpayanti cāti hatthārohā. Yehi payogehi puriso hatthino ārohanayoggo hoti, hatthissa taṃ payogaṃ vidhāyataṃ sabbesaṃ petesaṃ gahaṇaṃ. Tenāha ‘‘sabbepī’’tiādi. Tattha hatthācariyā nāma ye hatthino hatthārohakānañca sikkhapakā. Hatthivejjā nāma hatthibhisakkā. Hatthimeṇḍā nāma hatthīnaṃ pādarakkhakā. Ādi-saddena hatthīnaṃ yavasadāyakādike saṅgaṇhāti. Assārohā rathikāti etthāpi eseva nayo. Rathe niyuttā rathikā. Ratharakkhā nāma rathassa āṇirakkhakā. Dhanuṃ gaṇhanti, gaṇhāpenti cāti dhanuggahā, issāsā dhanusippassa sikkhāpakā ca. Tenāha ‘‘dhanuācariyā issāsā’’ti. Celena celapaṭākāya yuddhe akanti gacchantīti celakāti āha ‘‘ye yuddhe jayadhajaṃ gahetvā purato gacchantī’’ti. Yathā tathā ṭhite senike byūhakaraṇavasena tato calayanti uccālentīti calakā. Sakuṇagghiādayo viya maṃsapiṇḍaṃ parasenāsamūhaṃ sāhasikamahāyodhatāya chetvā chetvā dayanti uppatitvā uppatitvā gacchantīti piṇḍadāyakā. Dutiyavikappe piṇḍe dayanti janasammadde uppatantā viya gacchantīti piṇḍadāyakāti attho veditabbo. Uggatuggatāti thāmajavaparakkamādivasena ativiya uggatā uggāti attho. Pakkhandantīti attano vīrasūrabhāvena asajjamānā parasenaṃ anupavisantīti attho. Thāmajavabalaparakkamādisampattiyā mahānāgā viya mahānāgā. Ekantasūrāti ekākisūrā attano sūrabhāveneva ekākino hutvā yujjhanakā. Sajālikāti savammikā. Saraparittāṇacammanti cammaparisibbitaṃ kheṭakaṃ, cammamayaṃ vā phalakaṃ. Gharadāsayodhāti antojātayodhā.

    આળારં વુચ્ચતિ મહાનસં, તત્થ નિયુત્તાતિ આળારિકા, ભત્તકારા. પૂવિકાતિ પૂવસમ્પાદકા, યે પૂવમેવ નાનપ્પકારતો સમ્પાદેત્વા વિક્કિણન્તા જીવન્તિ. કેસનખલિખનાદિવસેન મનુસ્સાનં અલઙ્કારવિધિં કપ્પેન્તિ સંવિદહન્તીતિ કપ્પકા. ન્હાપકાતિ ચુણ્ણવિલેપનાદીહિ મલહરણવણ્ણસમ્પાદનવિધિના ન્હાપેન્તીતિ ન્હાપકા. નવન્તાદિવિધિના પવત્તો ગણનગન્થો અન્તરા છિદ્દાભાવેન અચ્છિદ્દકોતિ વુચ્ચતિ, તં ગણનં ઉપનિસ્સાય જીવન્તા અચ્છિદ્દકપાઠકા. હત્થેન અધિપ્પાયવિઞ્ઞાપનં હત્થમુદ્દા હત્થ-સદ્દો ચેત્થ તદેકદેસેસુ અઙ્ગુલીસુ દટ્ઠબ્બો. ‘‘ન ભુઞ્જમાનો સબ્બં હત્થં મુખે પક્ખિપિસ્સામી’’તિઆદીસુ વિય, તસ્મા અઙ્ગુલિસઙ્કોચનાદિના ગણના હત્થમુદ્દાય ગણના. ચિત્તકારાદીનીતિ. આદિ-સદ્દેન ભમકારકોટ્ટકલેખક વિલીવકારાદીનં સઙ્ગહો દટ્ઠબ્બો. દિટ્ઠેવ ધમ્મેતિ ઇમસ્મિંયેવ અત્તભાવે. સન્દિટ્ઠિકમેવાતિ અસમ્પરાયિકતાય સામં દટ્ઠબ્બં, સયં અનુભવિતબ્બં અત્તપચ્ચક્ખં દિટ્ઠધમ્મિકન્તિ અત્થો. સુખિતન્તિ સુખપ્પત્તં. ઉપરીતિ દેવલોકે. સો હિ મનુસ્સલોકતો ઉપરિમો. કમ્મસ્સ કતત્તા નિબ્બત્તનતો તસ્સ ફલં તસ્સ અગ્ગિસિખા વિય હોતિ, તઞ્ચ ઉદ્ધં દેવલોકેતિ આહ ‘‘ઉદ્ધં અગ્ગં અસ્સા અત્થીતિ ઉદ્ધગ્ગિકા’’તિ. સગ્ગં અરહતીતિ અત્તનો ફલભૂતં સગ્ગં અરહતિ, તત્થ સા નિબ્બત્તનારહોતિ અત્થો. સુખવિપાકાતિ ઇટ્ઠવિપાકવિપચ્ચનીકા. સુટ્ઠુ અગ્ગેતિ અતિવિય ઉત્તમે ઉળારે. દક્ખન્તિ વડ્ઢન્તિ એતાયાતિ દક્ખિણા, પરિચ્ચાગમયં પુઞ્ઞન્તિ આહ ‘‘દક્ખિણં દાન’’ન્તિ.

    Āḷāraṃ vuccati mahānasaṃ, tattha niyuttāti āḷārikā, bhattakārā. Pūvikāti pūvasampādakā, ye pūvameva nānappakārato sampādetvā vikkiṇantā jīvanti. Kesanakhalikhanādivasena manussānaṃ alaṅkāravidhiṃ kappenti saṃvidahantīti kappakā. Nhāpakāti cuṇṇavilepanādīhi malaharaṇavaṇṇasampādanavidhinā nhāpentīti nhāpakā. Navantādividhinā pavatto gaṇanagantho antarā chiddābhāvena acchiddakoti vuccati, taṃ gaṇanaṃ upanissāya jīvantā acchiddakapāṭhakā. Hatthena adhippāyaviññāpanaṃ hatthamuddā hattha-saddo cettha tadekadesesu aṅgulīsu daṭṭhabbo. ‘‘Na bhuñjamāno sabbaṃ hatthaṃ mukhe pakkhipissāmī’’tiādīsu viya, tasmā aṅgulisaṅkocanādinā gaṇanā hatthamuddāya gaṇanā. Cittakārādīnīti. Ādi-saddena bhamakārakoṭṭakalekhaka vilīvakārādīnaṃ saṅgaho daṭṭhabbo. Diṭṭheva dhammeti imasmiṃyeva attabhāve. Sandiṭṭhikamevāti asamparāyikatāya sāmaṃ daṭṭhabbaṃ, sayaṃ anubhavitabbaṃ attapaccakkhaṃ diṭṭhadhammikanti attho. Sukhitanti sukhappattaṃ. Uparīti devaloke. So hi manussalokato uparimo. Kammassa katattā nibbattanato tassa phalaṃ tassa aggisikhā viya hoti, tañca uddhaṃ devaloketi āha ‘‘uddhaṃ aggaṃ assā atthīti uddhaggikā’’ti. Saggaṃ arahatīti attano phalabhūtaṃ saggaṃ arahati, tattha sā nibbattanārahoti attho. Sukhavipākāti iṭṭhavipākavipaccanīkā. Suṭṭhu aggeti ativiya uttame uḷāre. Dakkhanti vaḍḍhanti etāyāti dakkhiṇā, pariccāgamayaṃ puññanti āha ‘‘dakkhiṇaṃ dāna’’nti.

    મગ્ગો સામઞ્ઞં સમિતપાપસમણભાવોતિ કત્વા. યસ્મા અયં રાજા પબ્બજિતાનં દાસકસ્સકાદીનં લોકતો અભિવાદનાદિલાભો સન્દિટ્ઠિકં સામઞ્ઞફલન્તિ ચિન્તેત્વા ‘‘અત્થિ નુ ખો કોચિ સમણો વા બ્રાહ્મણો વા ઈદિસમત્થં જાનન્તો’’તિ વીમંસન્તો પૂરણાદિકે પુચ્છિત્વા તેસં કથાય અનારાધિતચિત્તો ભગવન્તમ્પિ તમત્થં પુચ્છિ, તસ્મા વુત્તં ‘‘ઉપરિ આગતં પન દાસકસ્સકોપમં સન્ધાય પુચ્છતી’’તિ.

    Maggosāmaññaṃ samitapāpasamaṇabhāvoti katvā. Yasmā ayaṃ rājā pabbajitānaṃ dāsakassakādīnaṃ lokato abhivādanādilābho sandiṭṭhikaṃ sāmaññaphalanti cintetvā ‘‘atthi nu kho koci samaṇo vā brāhmaṇo vā īdisamatthaṃ jānanto’’ti vīmaṃsanto pūraṇādike pucchitvā tesaṃ kathāya anārādhitacitto bhagavantampi tamatthaṃ pucchi, tasmā vuttaṃ ‘‘upari āgataṃ pana dāsakassakopamaṃ sandhāya pucchatī’’ti.

    કણ્હપક્ખન્તિ યથાપુચ્છિતે અત્થે લબ્ભમાનં દિટ્ઠિગતૂપસઞ્હિતં સંકિલેસપક્ખં. સુક્કપક્ખન્તિ તબ્બિધુરં ઉપરિસુત્તાગતં વોદાનપક્ખં. સમણકોલાહલન્તિ સમણકોતૂહલં તંતંસમણવાદાનં અઞ્ઞમઞ્ઞવિરોધં. સમણભણ્ડનન્તિ તેનેવ વિરોધેન ‘‘એવંવાદીનં તેસં સમણબ્રાહ્મણાનં અયં દોસો, એવંવાદીનં અયં દોસો’’તિ એવં તંતંવાદસ્સ પરિભાસનં. રઞ્ઞો ભારં કરોન્તો અત્તનો દેસનાકોસલ્લેનાતિ અધિપ્પાયો.

    Kaṇhapakkhanti yathāpucchite atthe labbhamānaṃ diṭṭhigatūpasañhitaṃ saṃkilesapakkhaṃ. Sukkapakkhanti tabbidhuraṃ uparisuttāgataṃ vodānapakkhaṃ. Samaṇakolāhalanti samaṇakotūhalaṃ taṃtaṃsamaṇavādānaṃ aññamaññavirodhaṃ. Samaṇabhaṇḍananti teneva virodhena ‘‘evaṃvādīnaṃ tesaṃ samaṇabrāhmaṇānaṃ ayaṃ doso, evaṃvādīnaṃ ayaṃ doso’’ti evaṃ taṃtaṃvādassa paribhāsanaṃ. Rañño bhāraṃ karonto attano desanākosallenāti adhippāyo.

    ૧૬૪. પણ્ડિતપતિરૂપકાનન્તિ આમં વિય પક્કાનં પણ્ડિતાભાસાનં.

    164.Paṇḍitapatirūpakānanti āmaṃ viya pakkānaṃ paṇḍitābhāsānaṃ.

    પૂરણકસ્સપવાદવણ્ણના

    Pūraṇakassapavādavaṇṇanā

    ૧૬૫. એકં ઇદાહન્તિ એકાહં. ઇધ-સદ્દો ચેત્થ નિપાતમત્તં, એકાહં સમયં તિચ્ચેવ અત્થો. સરિતબ્બયુત્તન્તિ અનુસ્સરણાનુચ્છવિકં.

    165.Ekaṃidāhanti ekāhaṃ. Idha-saddo cettha nipātamattaṃ, ekāhaṃ samayaṃ ticceva attho. Saritabbayuttanti anussaraṇānucchavikaṃ.

    ૧૬૬. સહત્થા કરોન્તસ્સાતિ સહત્થેનેવ કરોન્તસ્સ. નિસ્સગ્ગિયથાવરાદયોપિ ઇધ સહત્થકરણેનેવ સઙ્ગહિતા. હત્થાદીનીતિ હત્થપાદકણ્ણનાસાદીનિ. પચનં દહનં વિબાધનન્તિ આહ ‘‘દણ્ડેન ઉપ્પીળેન્તસ્સા’’તિ. પપઞ્ચસૂદનિયં ‘‘તજ્જેન્તસ્સ વા’’તિ અત્થો વુત્તો, ઇધ પન તજ્જનં પરિભાસનં દણ્ડેનેવ સઙ્ગહેત્વા ‘‘દણ્ડેન ઉપ્પીળેન્તસ્સ’’ ઇચ્ચેવ વુત્તં. સોકં સયં કરોન્તસ્સાતિ પરસ્સ સોકકારણં સયં કરોન્તસ્સ, સોકં વા ઉપ્પાદેન્તસ્સ. પરેહીતિ અત્તનો વચનકરેહિ. સયમ્પિ ફન્દતોતિ પરસ્સ વિબાધનપયોગેન સયમ્પિ ફન્દતો. ‘‘અતિપાતાપયતો’’તિ પદં સુદ્ધકત્તુઅત્થે હેતુકત્તુઅત્થે ચ વત્તતીતિ આહ ‘‘હનન્તસ્સાપિ હનાપેન્તસ્સાપી’’તિ. કારણવસેનાતિ કારાપનવસેન.

    166.Sahatthā karontassāti sahattheneva karontassa. Nissaggiyathāvarādayopi idha sahatthakaraṇeneva saṅgahitā. Hatthādīnīti hatthapādakaṇṇanāsādīni. Pacanaṃ dahanaṃ vibādhananti āha ‘‘daṇḍena uppīḷentassā’’ti. Papañcasūdaniyaṃ ‘‘tajjentassa vā’’ti attho vutto, idha pana tajjanaṃ paribhāsanaṃ daṇḍeneva saṅgahetvā ‘‘daṇḍena uppīḷentassa’’ icceva vuttaṃ. Sokaṃ sayaṃkarontassāti parassa sokakāraṇaṃ sayaṃ karontassa, sokaṃ vā uppādentassa. Parehīti attano vacanakarehi. Sayampi phandatoti parassa vibādhanapayogena sayampi phandato. ‘‘Atipātāpayato’’ti padaṃ suddhakattuatthe hetukattuatthe ca vattatīti āha ‘‘hanantassāpi hanāpentassāpī’’ti. Kāraṇavasenāti kārāpanavasena.

    ઘરસ્સ ભિત્તિ અન્તો બહિ ચ સન્ધિતા હુત્વા ઠિતા ઘરસન્ધિ. કિઞ્ચિપિ અસેસેત્વા નિરવસેસો લોપો નિલ્લોપો. એકાગારે નિયુત્તો વિલોપો એકાગારિકો. પરિતો સબ્બસો પન્થે હનનં પરિપન્થો. પાપં ન કરીયતિ પુબ્બે અસઞ્ઞતો ઉપ્પાદેતું અસક્કુણેય્યત્તા, તસ્મા નત્થિ પાપં. યદિ એવં કથં સત્તા પાપે પટિપજ્જન્તીતિ આહ ‘‘સત્તા પન પાપં કરોમાતિ એવં સઞ્ઞિનો હોન્તી’’તિ. એવં કિરસ્સ હોતિ – ઇમેસઞ્હિ સત્તાનં હિંસાદિકિરિયા ન અત્તાનં ફુસતિ તસ્સ નિચ્ચતાય નિબ્બિકારત્તા સરીરં પન અચેતનં કટ્ઠકલિઙ્ગરૂપમં, તસ્મિં વિકોપિતેપિ ન કિઞ્ચિ પાપન્તિ. ખુરનેમિનાતિ નિસિતખુરમયનેમિના.

    Gharassa bhitti anto bahi ca sandhitā hutvā ṭhitā gharasandhi. Kiñcipi asesetvā niravaseso lopo nillopo. Ekāgāre niyutto vilopo ekāgāriko. Parito sabbaso panthe hananaṃ paripantho. Pāpaṃ na karīyati pubbe asaññato uppādetuṃ asakkuṇeyyattā, tasmā natthi pāpaṃ. Yadi evaṃ kathaṃ sattā pāpe paṭipajjantīti āha ‘‘sattā pana pāpaṃ karomāti evaṃ saññino hontī’’ti. Evaṃ kirassa hoti – imesañhi sattānaṃ hiṃsādikiriyā na attānaṃ phusati tassa niccatāya nibbikārattā sarīraṃ pana acetanaṃ kaṭṭhakaliṅgarūpamaṃ, tasmiṃ vikopitepi na kiñci pāpanti. Khuranemināti nisitakhuramayaneminā.

    ગઙ્ગાય દક્ખિણા દિસા અપ્પતિરૂપદેસો, ઉત્તરા દિસા પતિરૂપદેસોતિ અધિપ્પાયેન‘‘દક્ખિણઞ્ચ’’તિઆદિ વુત્તન્તિ આહ ‘‘દક્ખિણતીરે મનુસ્સા કક્ખળા’’તિઆદિ. મહાયાગન્તિ મહાવિજિતયઞ્ઞસદિસં મહાયાગં. ઉપોસથકમ્મેન વાતિ ઉપોસથકમ્મેન ચ. દમ-સદ્દો હિ ઇન્દ્રિયસંવરસ્સ ઉપોસથસીલસ્સ ચ વાચકો ઇધાધિપ્પેતો. કેચિ પન ‘‘ઉપોસથકમ્મેનાતિ ઇદં ઇન્દ્રિયદમનસ્સ વિસેસનં, તસ્મા ‘ઉપોસથકમ્મભૂતેન ઇન્દ્રિયદમનેના’’તિ અત્થં વદન્તિ . સીલસંયમેનાતિ કાયિકવાચસિકસંવરેન . સચ્ચવજ્જેનાતિ સચ્ચવાચાય, તસ્સા વિસું વચનં લોકે ગરુતરપુઞ્ઞસમ્મતભાવતો. યથા હિ પાપધમ્મેસુ મુસાવાદો ગરુ, એવં પુઞ્ઞધમ્મેસુ સચ્ચવાચા. તેનાહ ભગવા ‘‘એકં ધમ્મં અતીતસ્સા’’તિઆદિ. પવત્તીતિ યો ‘‘કરોતી’’તિ વુચ્ચતિ, તસ્સ સન્તાને ફલુપ્પત્તિપચ્ચયભાવેન ઉપ્પત્તિ. સબ્બથાતિ ‘‘કરોતો’’તિઆદિના વુત્તેન સબ્બપ્પકારેન. કિરિયમેવ પટિક્ખિપતિ, ન રઞ્ઞા પુટ્ઠં સન્દિટ્ઠિકં સામઞ્ઞફલં બ્યાકરોતીતિ અધિપ્પાયો. ઇદં અવધારણં વિપાકપટિક્ખેપનિવત્તનત્થં. યો હિ કમ્મં પટિક્ખિપતિ, તેન અત્થતો વિપાકોપિ પટિક્ખિત્તો એવ નામ હોતિ. તથા હિ વક્ખતિ ‘‘કમ્મં પટિબાહન્તેનાપી’’તિઆદિ (દી॰ નિ॰ અટ્ઠ॰ ૧.૧૭૦-૧૭૨).

    Gaṅgāya dakkhiṇā disā appatirūpadeso, uttarā disā patirūpadesoti adhippāyena‘‘dakkhiṇañca’’tiādi vuttanti āha ‘‘dakkhiṇatīre manussā kakkhaḷā’’tiādi. Mahāyāganti mahāvijitayaññasadisaṃ mahāyāgaṃ. Uposathakammena vāti uposathakammena ca. Dama-saddo hi indriyasaṃvarassa uposathasīlassa ca vācako idhādhippeto. Keci pana ‘‘uposathakammenāti idaṃ indriyadamanassa visesanaṃ, tasmā ‘uposathakammabhūtena indriyadamanenā’’ti atthaṃ vadanti . Sīlasaṃyamenāti kāyikavācasikasaṃvarena . Saccavajjenāti saccavācāya, tassā visuṃ vacanaṃ loke garutarapuññasammatabhāvato. Yathā hi pāpadhammesu musāvādo garu, evaṃ puññadhammesu saccavācā. Tenāha bhagavā ‘‘ekaṃ dhammaṃ atītassā’’tiādi. Pavattīti yo ‘‘karotī’’ti vuccati, tassa santāne phaluppattipaccayabhāvena uppatti. Sabbathāti ‘‘karoto’’tiādinā vuttena sabbappakārena. Kiriyameva paṭikkhipati, na raññā puṭṭhaṃ sandiṭṭhikaṃ sāmaññaphalaṃ byākarotīti adhippāyo. Idaṃ avadhāraṇaṃ vipākapaṭikkhepanivattanatthaṃ. Yo hi kammaṃ paṭikkhipati, tena atthato vipākopi paṭikkhitto eva nāma hoti. Tathā hi vakkhati ‘‘kammaṃ paṭibāhantenāpī’’tiādi (dī. ni. aṭṭha. 1.170-172).

    પટિરાજૂહિ અનભિભવનીયભાવેન વિસેસતો જિતન્તિ વિજિતં, આણાપવત્તિદેસો. ‘‘મા મય્હં વિજિતે વસથા’’તિ અપસાદના પબ્બજિતસ્સ વિહેઠના પબ્બાજનાતિ કત્વા વુત્તં ‘‘અપસાદેતબ્બન્તિ વિહેઠેતબ્બ’’ન્તિ. ઉગ્ગણ્હનં તેન વુત્તસ્સ અત્થસ્સ ‘‘એવમેત’’ન્તિ ઉપધારણં સલ્લક્ખણં, નિકુજ્જનં તસ્સ અદ્ધનિયભાવાપાદનવસેન ચિત્તેન સન્ધારણં. તદુભયં પટિક્ખિપન્તો આહ ‘‘અનુગ્ગણ્હન્તો અનિકુજ્જન્તો’’તિ. તેનાહ ‘‘સારવસેન અગ્ગણ્હન્તો’’તિઆદિ.

    Paṭirājūhi anabhibhavanīyabhāvena visesato jitanti vijitaṃ, āṇāpavattideso. ‘‘Mā mayhaṃ vijite vasathā’’ti apasādanā pabbajitassa viheṭhanā pabbājanāti katvā vuttaṃ ‘‘apasādetabbanti viheṭhetabba’’nti. Uggaṇhanaṃ tena vuttassa atthassa ‘‘evameta’’nti upadhāraṇaṃ sallakkhaṇaṃ, nikujjanaṃ tassa addhaniyabhāvāpādanavasena cittena sandhāraṇaṃ. Tadubhayaṃ paṭikkhipanto āha ‘‘anuggaṇhanto anikujjanto’’ti. Tenāha ‘‘sāravasena aggaṇhanto’’tiādi.

    મક્ખલિગોસાલવાદવણ્ણના

    Makkhaligosālavādavaṇṇanā

    ૧૬૮. ઉભયેનાતિ હેતુપચ્ચયપટિસેધનવચનેન. સંકિલેસપચ્ચયન્તિ સંકિલિસ્સનસ્સ મલીનભાવસ્સ કારણં. વિસુદ્ધિપચ્ચયન્તિ સઙ્કિકિલેસતો વિસુદ્ધિયા વોદાનસ્સ કારણં. અત્તકારોતિ તેન તેન સત્તેન અત્તના કાતબ્બકમ્મં અત્તના નિપ્ફાદેતબ્બપયોગો. પરકારન્તિ પરસ્સ વાહસા ઇજ્ઝનકપયોજનં. તેનાહ ‘‘યેના’’તિઆદિ. મહાસત્તન્તિ અન્તિમભવિકં મહાબોધિસત્તં, પચ્ચેકબોધિસત્તસ્સપિ એત્થેવ સઙ્ગહો વેદિતબ્બો. મનુસ્સસોભગ્યતન્તિ મનુસ્સેસુ સુભગભાવં. એવન્તિ વુત્તપ્પકારેન. કમ્મવાદસ્સ કિરિયવાદસ્સ પટિક્ખિપનેન ‘‘અત્થિ ભિક્ખવે કમ્મં કણ્હં કણ્હવિપાક’’ન્તિઆદિ (અ॰ નિ॰ ૪.૨૩૨) નયપ્પવત્તે જિનચક્કે પહારં દેતિ નામ. નત્થિ પુરિસકારેતિ યથાવુત્તઅત્તકારપરકારાભાવતો એવ સત્તાનં પચ્ચત્તપુરિસકારો નામ કોચિ નત્થીતિ અત્થો. તેનાહ ‘‘યેના’’તિઆદિ. નત્થિ બલન્તિ સત્તાનં દિટ્ઠધમ્મિકસમ્પરાયિકનિબ્બાનસમ્પત્તિઆવહં બલં નામ કિઞ્ચિ નત્થિ. તેનાહ ‘‘યમ્હી’’તિઆદિ. નિદસ્સનમત્તઞ્ચેતં, સંકિલેસિકમ્પિ ચાયં બલં પટિક્ખિપતેવ. યદિ વીરિયાદીનિ પુરિસકારવેવચનાનિ, કસ્મા વિસું ગહણન્તિ આહ ‘‘ઇદં નો વીરિયેના’’તિઆદિ. સદ્દત્થતો પન તસ્સા તસ્સા કિરિયાય ઉસ્સન્નટ્ઠેન બલં. સૂરવીરભાવાવહટ્ઠેન વીરિયં. તદેવ દળ્હભાવતો, પોરિસધુરં વહન્તેન પવત્તેતબ્બતો ચ પુરિસથામો. પરં પરં ઠાનં અક્કમનપ્પવત્તિયા પુરિસપરક્કમોતિ વુત્તોતિ વેદિતબ્બં.

    168.Ubhayenāti hetupaccayapaṭisedhanavacanena. Saṃkilesapaccayanti saṃkilissanassa malīnabhāvassa kāraṇaṃ. Visuddhipaccayanti saṅkikilesato visuddhiyā vodānassa kāraṇaṃ. Attakāroti tena tena sattena attanā kātabbakammaṃ attanā nipphādetabbapayogo. Parakāranti parassa vāhasā ijjhanakapayojanaṃ. Tenāha ‘‘yenā’’tiādi. Mahāsattanti antimabhavikaṃ mahābodhisattaṃ, paccekabodhisattassapi ettheva saṅgaho veditabbo. Manussasobhagyatanti manussesu subhagabhāvaṃ. Evanti vuttappakārena. Kammavādassa kiriyavādassa paṭikkhipanena ‘‘atthi bhikkhave kammaṃ kaṇhaṃ kaṇhavipāka’’ntiādi (a. ni. 4.232) nayappavatte jinacakke pahāraṃ deti nāma. Natthi purisakāreti yathāvuttaattakāraparakārābhāvato eva sattānaṃ paccattapurisakāro nāma koci natthīti attho. Tenāha ‘‘yenā’’tiādi. Natthi balanti sattānaṃ diṭṭhadhammikasamparāyikanibbānasampattiāvahaṃ balaṃ nāma kiñci natthi. Tenāha ‘‘yamhī’’tiādi. Nidassanamattañcetaṃ, saṃkilesikampi cāyaṃ balaṃ paṭikkhipateva. Yadi vīriyādīni purisakāravevacanāni, kasmā visuṃ gahaṇanti āha ‘‘idaṃ no vīriyenā’’tiādi. Saddatthato pana tassā tassā kiriyāya ussannaṭṭhena balaṃ. Sūravīrabhāvāvahaṭṭhena vīriyaṃ. Tadeva daḷhabhāvato, porisadhuraṃ vahantena pavattetabbato ca purisathāmo. Paraṃ paraṃ ṭhānaṃ akkamanappavattiyā purisaparakkamoti vuttoti veditabbaṃ.

    સત્તયોગતો રૂપાદીસુ સત્તવિસત્તતાય સત્તા. પાણનતો અસ્સસનપસ્સસનવસેન પવત્તિયા પાણા. તે પન સો એકિન્દ્રિયાદિવસેન વિભજિત્વા વદતીતિ આહ ‘‘એકિન્દ્રિયો’’તિઆદિ. અણ્ડકોસાદીસુ ભવનતો ‘‘ભૂતા’’તિ વુચ્ચન્તીતિ આહ ‘‘અણ્ડકોસ…પે॰… વદતી’’તિ . જીવનતો પાણં ધારેન્તા વિય વડ્ઢનતો જીવા. તેનાહ ‘‘સાલિયવા’’તિઆદિ. નત્થિ એતેસં સંકિલેસવિસુદ્ધીસુ વસોતિ અવસા. નત્થિ નેસં બલં વીરિયં ચાતિ અબલા અવીરિયા. નિયતાતિ અચ્છેજ્જસુત્તાવુતાભેજ્જમણિનો વિય નિયતપ્પવત્તિતાય ગતિજાતિબન્ધાપવગ્ગવસેન નિયામો. તત્થ તત્થ ગમનન્તિ છન્નં અભિજાતીનં તાસુ તાસુ ગતીસુ ઉપગમનં સમવાયેન સમાગમો. સભાવોયેવાતિ યથા કણ્ટકસ્સ તિખિણતા, કપિત્થફલાનં પરિમણ્ડલતા, મિગપક્ખીનં વિચિત્તાકારતા, એવં સબ્બસ્સાપિ લોકસ્સ હેતુપચ્ચયેન વિના તથા તથા પરિણામો અયં સભાવો એવ અકિત્તિમોયેવ. તેનાહ ‘‘યેન હી’’તિઆદિ. છળાભિજાતિયો પરતો વિત્થારીયન્તિ. ‘‘સુખઞ્ચ દુક્ખઞ્ચ પટિસંવેદેન્તી’’તિ વદન્તો અદુક્ખમસુખભૂમિં સબ્બેન સબ્બં ન જાનાતીતિ ઉલ્લિઙ્ગન્તો ‘‘અઞ્ઞા અદુક્ખમસુખભૂમિ નત્થીતિ દસ્સેતી’’તિ આહ.

    Sattayogato rūpādīsu sattavisattatāya sattā. Pāṇanato assasanapassasanavasena pavattiyā pāṇā. Te pana so ekindriyādivasena vibhajitvā vadatīti āha ‘‘ekindriyo’’tiādi. Aṇḍakosādīsu bhavanato ‘‘bhūtā’’ti vuccantīti āha ‘‘aṇḍakosa…pe… vadatī’’ti . Jīvanato pāṇaṃ dhārentā viya vaḍḍhanato jīvā. Tenāha ‘‘sāliyavā’’tiādi. Natthi etesaṃ saṃkilesavisuddhīsu vasoti avasā. Natthi nesaṃ balaṃ vīriyaṃ cāti abalā avīriyā. Niyatāti acchejjasuttāvutābhejjamaṇino viya niyatappavattitāya gatijātibandhāpavaggavasena niyāmo. Tattha tattha gamananti channaṃ abhijātīnaṃ tāsu tāsu gatīsu upagamanaṃ samavāyena samāgamo. Sabhāvoyevāti yathā kaṇṭakassa tikhiṇatā, kapitthaphalānaṃ parimaṇḍalatā, migapakkhīnaṃ vicittākāratā, evaṃ sabbassāpi lokassa hetupaccayena vinā tathā tathā pariṇāmo ayaṃ sabhāvo eva akittimoyeva. Tenāha ‘‘yena hī’’tiādi. Chaḷābhijātiyo parato vitthārīyanti. ‘‘Sukhañca dukkhañca paṭisaṃvedentī’’ti vadanto adukkhamasukhabhūmiṃ sabbena sabbaṃ na jānātīti ulliṅganto ‘‘aññā adukkhamasukhabhūmi natthīti dassetī’’ti āha.

    પમુખયોનીનન્તિ મનુસ્સતિરચ્છાનાદીસુ ખત્તિયબ્રાહ્મણાદિસીહબ્યગ્ઘાદિવસેન પધાનયોનીનં. સટ્ઠિસતાનીતિ છસહસ્સાનિ. ‘‘પઞ્ચ ચ કમ્મુનો સતાની’’તિ પદસ્સ અત્થદસ્સનં ‘‘પઞ્ચકમ્મસતાનિ ચા’’તિ. ‘‘એસેવ નયો’’તિ ઇમિના ‘‘કેવલં તક્કમત્તકેન નિરત્થકં દિટ્ઠિં દીપેતી’’તિ ઇમમેવત્થં અતિદિસતિ. એત્થ ચ ‘‘તક્કમત્તકેના’’તિ ઇમિના યસ્મા તક્કિકા નિરઙ્કુસતાય પરિકપ્પનસ્સ યં કિઞ્ચિ અત્તનો પરિકપ્પિતં સારતો મઞ્ઞમાના તથેવ અભિનિવિસ્સ તક્કદિટ્ઠિગાહં ગણ્હન્તિ, તસ્મા ન તેસં દિટ્ઠિવત્થુસ્મિં વિઞ્ઞૂહિ વિચારણા કાતબ્બાતિ દસ્સેતિ. કેચીતિ ઉત્તરવિહારવાસિનો. તે હિ ‘‘પઞ્ચ કમ્માનીતિ ચક્ખુસોતઘાનજિવ્હાકાયા ઇમાનિ પઞ્ચિન્દ્રિયાનિ ‘પઞ્ચ કમ્માની’તિ પઞ્ઞાપેન્તી’’તિ વદન્તિ. કમ્મન્તિ લદ્ધીતિ ઓળારિકભાવતો પરિપુણ્ણકમ્મન્તિ લદ્ધિ. મનોકમ્મં અનોળારિકત્તા ઉપડ્ઢકમ્મન્તિ લદ્ધીતિ યોજના. દ્વટ્ઠિપટિપદાતિ ‘‘દ્વાસટ્ઠિ પટિપદા’’તિ વત્તબ્બે સભાવનિરુત્તિં અજાનન્તો ‘‘દ્વટ્ઠિપટિપદા’’તિ વદતિ. એકસ્મિં કપ્પેતિ એકસ્મિં મહાકપ્પે, તત્થાપિ ચ વિવટ્ટટ્ઠાયીસઞ્ઞિતે એકસ્મિં અસઙ્ખ્યેય્યેકપ્પે.

    Pamukhayonīnanti manussatiracchānādīsu khattiyabrāhmaṇādisīhabyagghādivasena padhānayonīnaṃ. Saṭṭhisatānīti chasahassāni. ‘‘Pañca ca kammuno satānī’’ti padassa atthadassanaṃ ‘‘pañcakammasatāni cā’’ti. ‘‘Eseva nayo’’ti iminā ‘‘kevalaṃ takkamattakena niratthakaṃ diṭṭhiṃ dīpetī’’ti imamevatthaṃ atidisati. Ettha ca ‘‘takkamattakenā’’ti iminā yasmā takkikā niraṅkusatāya parikappanassa yaṃ kiñci attano parikappitaṃ sārato maññamānā tatheva abhinivissa takkadiṭṭhigāhaṃ gaṇhanti, tasmā na tesaṃ diṭṭhivatthusmiṃ viññūhi vicāraṇā kātabbāti dasseti. Kecīti uttaravihāravāsino. Te hi ‘‘pañca kammānīti cakkhusotaghānajivhākāyā imāni pañcindriyāni ‘pañca kammānī’ti paññāpentī’’ti vadanti. Kammanti laddhīti oḷārikabhāvato paripuṇṇakammanti laddhi. Manokammaṃ anoḷārikattā upaḍḍhakammanti laddhīti yojanā. Dvaṭṭhipaṭipadāti ‘‘dvāsaṭṭhi paṭipadā’’ti vattabbe sabhāvaniruttiṃ ajānanto ‘‘dvaṭṭhipaṭipadā’’ti vadati. Ekasmiṃ kappeti ekasmiṃ mahākappe, tatthāpi ca vivaṭṭaṭṭhāyīsaññite ekasmiṃ asaṅkhyeyyekappe.

    ઉરબ્ભે હનન્તીતિ ઓરબ્ભિકા. એવં સૂકરિકાદયો વેદિતબ્બા. લુદ્દાતિ અઞ્ઞેપિ યે કેચિ માગવિકનેસાદા. તે પાપકમ્મપસુતતાય ‘‘કણ્હાભિજાતીતિ વદતિ. ભિક્ખૂ’’તિ બુદ્ધસાસને ભિક્ખૂ. તે કિર ‘‘સછન્દરાગા પરિભુઞ્જન્તી’’તિ અધિપ્પાયેન ‘‘ચતૂસુ પચ્ચયેસુ કણ્ટકે પક્ખિપિત્વા ખાદન્તી’’તિ વદતિ. કસ્માતિ ચે? યસ્મા ‘‘તે પણીતપણીતે પચ્ચયે પટિસેવન્તી’’તિ તસ્સ મિચ્છાગાહો, તસ્મા ઞાયલદ્ધેપિ પચ્ચયે ભુઞ્જમાના આજીવકસમયસ્સ વિલોમગાહિતાય પચ્ચયેસુ કણ્ટકે પક્ખિપિત્વા ખાદન્તિ નામાતિ વદતીતિ અપરે. એકે પબ્બજિતા, યે સવિસેસં અત્તકિલમથાનુયોગં અનુયુત્તા. તથા હિ તે કણ્ટકે વત્તન્તા વિય હોન્તીતિ ‘‘કણ્ટકવુત્તિકા’’તિ વુત્તા. ઠત્વા ભુઞ્જનનહાનપટિક્ખેપાદિવતસમાયોગેન પણ્ડરતરા . ‘‘અચેલકસાવકા’’તિ આજીવકસાવકે વદતિ. તે કિર આજીવકલદ્ધિયા વિસુદ્ધચિત્તતાય નિગણ્ઠેહિપિ પણ્ડરતરા. નન્દાદયો હિ તથારૂપં આજીવકપટિપત્તિં ઉક્કંસં પાપેત્વા ઠિતા. તસ્મા નિગણ્ઠેહિ આજીવકસાવકેહિ ચ પણ્ડરતરા પરમસુક્કાભિજાતીતિ અયં તસ્સ લદ્ધિ.

    Urabbhe hanantīti orabbhikā. Evaṃ sūkarikādayo veditabbā. Luddāti aññepi ye keci māgavikanesādā. Te pāpakammapasutatāya ‘‘kaṇhābhijātīti vadati. Bhikkhū’’ti buddhasāsane bhikkhū. Te kira ‘‘sachandarāgā paribhuñjantī’’ti adhippāyena ‘‘catūsu paccayesu kaṇṭake pakkhipitvā khādantī’’ti vadati. Kasmāti ce? Yasmā ‘‘te paṇītapaṇīte paccaye paṭisevantī’’ti tassa micchāgāho, tasmā ñāyaladdhepi paccaye bhuñjamānā ājīvakasamayassa vilomagāhitāya paccayesu kaṇṭake pakkhipitvā khādanti nāmāti vadatīti apare. Eke pabbajitā, ye savisesaṃ attakilamathānuyogaṃ anuyuttā. Tathā hi te kaṇṭake vattantā viya hontīti ‘‘kaṇṭakavuttikā’’ti vuttā. Ṭhatvā bhuñjananahānapaṭikkhepādivatasamāyogena paṇḍaratarā. ‘‘Acelakasāvakā’’ti ājīvakasāvake vadati. Te kira ājīvakaladdhiyā visuddhacittatāya nigaṇṭhehipi paṇḍaratarā. Nandādayo hi tathārūpaṃ ājīvakapaṭipattiṃ ukkaṃsaṃ pāpetvā ṭhitā. Tasmā nigaṇṭhehi ājīvakasāvakehi ca paṇḍaratarā paramasukkābhijātīti ayaṃ tassa laddhi.

    પુરિસભૂમિયોતિ પધાનપુગ્ગલેન નિદ્દેસો. ઇત્થીનમ્પિ તા ભૂમિયો ઇચ્છન્તેવ. ‘‘ભિક્ખુ ચ પન્નકો’’તિઆદિ તેસં પાળિયેવ. તત્થ પન્નકોતિ ભિક્ખાય વિચરણકો, તેસં વા પટિપત્તિયા પટિપન્નકો. જિનોતિ જિણ્ણો જરાવસેન હીનધાતુકો, અત્તનો વા પટિપત્તિયા પટિપક્ખં જિનિત્વા ઠિતો. સો કિર તથાભૂતો ધમ્મમ્પિ કસ્સચિ ન કથેસિ. તેનાહ ‘‘ન કિઞ્ચિ આહા’’તિ. ઓટ્ઠવદનાદિવિપ્પકારે કતેપિ ખમનવસેન ન કિઞ્ચિ વદતીતિપિ વદન્તિ. અલાભિન્તિ ‘‘સો ન કુમ્ભિમુખા પટિગ્ગણ્હાતી’’તિઆદિના (દી॰ નિ॰ ૧.૩૯૪) નયેન વુત્તઅલાભહેતુસમાયોગેન અલાભિં, તતોયેવ જિઘચ્છાદુબ્બલપરેતતાય સયનપરાયનં ‘‘સમણં પન્નભૂમી’’તિ વદતિ.

    Purisabhūmiyoti padhānapuggalena niddeso. Itthīnampi tā bhūmiyo icchanteva. ‘‘Bhikkhu ca pannako’’tiādi tesaṃ pāḷiyeva. Tattha pannakoti bhikkhāya vicaraṇako, tesaṃ vā paṭipattiyā paṭipannako. Jinoti jiṇṇo jarāvasena hīnadhātuko, attano vā paṭipattiyā paṭipakkhaṃ jinitvā ṭhito. So kira tathābhūto dhammampi kassaci na kathesi. Tenāha ‘‘na kiñci āhā’’ti. Oṭṭhavadanādivippakāre katepi khamanavasena na kiñci vadatītipi vadanti. Alābhinti ‘‘so na kumbhimukhā paṭiggaṇhātī’’tiādinā (dī. ni. 1.394) nayena vuttaalābhahetusamāyogena alābhiṃ, tatoyeva jighacchādubbalaparetatāya sayanaparāyanaṃ ‘‘samaṇaṃ pannabhūmī’’ti vadati.

    આજીવવુત્તિસતાનીતિ સત્તાનં આજીવભૂતાનિ જીવિકાવુત્તિસતાનિ. પસુગ્ગહણેન એળકજાતિ ગહિતા, મિગગ્ગહણેન રુરુગવયાદિસબ્બમિગજાતિ. બહૂ દેવાતિ ચાતુમહારાજિકાદિબ્રહ્મકાયિકાદિવસેન, તેસં અન્તરભેદવસેન બહૂ દેવા. તત્થ ચાતુમહારાજિકાનં એકચ્ચભેદો મહાસમયસુત્તવસેન (દી॰ નિ॰ ૨.૩૩૧) દીપેતબ્બો. મનુસ્સાપિ અનન્તાતિ દીપદેસકુલવંસાજીવાદિવિભાગવસેન મનુસ્સાપિ અનન્તભેદા. પિસાચા એવ પેસાચા. તે અપરપેતાદયો મહન્તમહન્તા. છદ્દન્તદહમન્દાકિનિયો કુવાળિયમુચલિન્દનામેન વદતિ.

    Ājīvavuttisatānīti sattānaṃ ājīvabhūtāni jīvikāvuttisatāni. Pasuggahaṇena eḷakajāti gahitā, migaggahaṇena rurugavayādisabbamigajāti. Bahū devāti cātumahārājikādibrahmakāyikādivasena, tesaṃ antarabhedavasena bahū devā. Tattha cātumahārājikānaṃ ekaccabhedo mahāsamayasuttavasena (dī. ni. 2.331) dīpetabbo. Manussāpi anantāti dīpadesakulavaṃsājīvādivibhāgavasena manussāpi anantabhedā. Pisācā eva pesācā. Te aparapetādayo mahantamahantā. Chaddantadahamandākiniyo kuvāḷiyamucalindanāmena vadati.

    પવુટાતિ પબ્બગણ્ઠિકા. પણ્ડિતોપિ …પે॰… ઉદ્ધં ન ગચ્છતિ, કસ્મા? સત્તાનં સંસરણકાલસ્સ નિયતભાવતો. અપરિપક્કં સંસરણનિમિત્તં સીલાદિના પરિપાચેતિ નામ સીઘંયેવ વિસુદ્ધિપ્પત્તિયા. પરિપક્કં કમ્મં ફુસ્સ ફુસ્સ પત્વા પત્વા કાલેન પરિપક્કભાવાનાપાદનેન બ્યન્તિં કરોતિ નામ.

    Pavuṭāti pabbagaṇṭhikā. Paṇḍitopi…pe… uddhaṃ na gacchati, kasmā? Sattānaṃ saṃsaraṇakālassa niyatabhāvato. Aparipakkaṃ saṃsaraṇanimittaṃ sīlādinā paripāceti nāma sīghaṃyeva visuddhippattiyā. Paripakkaṃ kammaṃ phussa phussa patvā patvā kālena paripakkabhāvānāpādanena byantiṃ karoti nāma.

    સુત્તગુળેતિ સુત્તવટ્ટિયં. ‘‘નિબ્બેઠિયમાનમેવ પલેતી’’તિ ઉપમાય સત્તાનં સંસારો અનુક્કમેન ખીયતેવ, ન તસ્સ વડ્ઢતીતિ દસ્સેતિ પરિચ્છિન્નરૂપત્તા.

    Suttaguḷeti suttavaṭṭiyaṃ. ‘‘Nibbeṭhiyamānameva paletī’’ti upamāya sattānaṃ saṃsāro anukkamena khīyateva, na tassa vaḍḍhatīti dasseti paricchinnarūpattā.

    અજિતકેસકમ્બલવાદવણ્ણના

    Ajitakesakambalavādavaṇṇanā

    ૧૭૧. દિન્નન્તિ દેય્યધમ્મસીસેન દાનં વુત્તન્તિ આહ ‘‘દિન્નસ્સ ફલાભાવં વદતી’’તિ, દિન્નં પન અન્નાદિવત્થું કથં પટિક્ખિપતિ. એસેવ નયો યિટ્ઠં હુતન્તિ એત્થાપિ. મહાયાગોતિ સબ્બસાધારણં મહાદાનં. પાહુનકસક્કારોતિ પાહુનભાવેન કાતબ્બસક્કારો. ફલન્તિ આનિસંસફલં, નિસ્સન્દફલઞ્ચ. વિપાકોતિ સદિસફલં. પરલોકે ઠિતસ્સ અયં લોકો નત્થીતિ પરલોકે ઠિતસ્સ કમ્મુના લદ્ધબ્બો અયં લોકો ન હોતિ. ઇધલોકે ઠિતસ્સાપિ પરલોકો નત્થીતિ ઇધલોકે ઠિતસ્સ કમ્મુના લદ્ધબ્બો પરલોકો ન હોતિ. તત્થ કારણમાહ ‘‘સબ્બે તત્થ તત્થેવ ઉચ્છિજ્જન્તી’’તિ. ઇમે સત્તા યત્થ યત્થ ભવે, યોનિઆદીસુ ચ ઠિતા તત્થ તત્થેવ ઉચ્છિજ્જન્તિ નિરુદયવિનાસવસેન વિનસ્સન્તિ. ફલાભાવવસેનાતિ માતાપિતૂસુ સમ્માપટિપત્તિમિચ્છાપટિપત્તીનં ફલસ્સ અભાવવસેન ‘‘નત્થિ માતા, નત્થિ પિતા’’તિ વદતિ, ન માતાપિતૂનં, નાપિ તેસુ ઇદાનિ કયિરમાનસક્કારાસક્કારાનં અભાવવસેન તેસં લોકપચ્ચક્ખત્તા. પુબ્બુળકસ્સ વિય ઇમેસં સત્તાનં ઉપ્પાદો નામ કેવલો, ન ચવિત્વા આગમનપુબ્બકોતિ દસ્સનત્થં ‘‘નત્થિ સત્તા ઓપપાતિકા’’તિ વુત્તન્તિ આહ ‘‘ચવિત્વા ઉપપજ્જનકસત્તા નામ નત્થીતિ વદતી’’તિ. સમણેન નામ યાથાવતો જાનન્તેન કસ્સચિ કિઞ્ચિ અકથેત્વા સઞ્ઞતેન ભવિતબ્બં, અઞ્ઞથા આહોપુરિસિકા નામ સિયા. કિઞ્હિ પરો પરસ્સ કરિસ્સતિ? તથા ચ અત્તનો સમ્પાદનસ્સ કસ્સચિ અવસ્સયો એવ ન સિયા તત્થ તત્થેવ ઉચ્છિજ્જનતોતિ આહ ‘‘યે ઇમઞ્ચ…પે॰… પવેદેન્તી’’તિ.

    171.Dinnanti deyyadhammasīsena dānaṃ vuttanti āha ‘‘dinnassa phalābhāvaṃ vadatī’’ti, dinnaṃ pana annādivatthuṃ kathaṃ paṭikkhipati. Eseva nayo yiṭṭhaṃ hutanti etthāpi. Mahāyāgoti sabbasādhāraṇaṃ mahādānaṃ. Pāhunakasakkāroti pāhunabhāvena kātabbasakkāro. Phalanti ānisaṃsaphalaṃ, nissandaphalañca. Vipākoti sadisaphalaṃ. Paraloke ṭhitassa ayaṃ loko natthīti paraloke ṭhitassa kammunā laddhabbo ayaṃ loko na hoti. Idhaloke ṭhitassāpi paraloko natthīti idhaloke ṭhitassa kammunā laddhabbo paraloko na hoti. Tattha kāraṇamāha ‘‘sabbetattha tattheva ucchijjantī’’ti. Ime sattā yattha yattha bhave, yoniādīsu ca ṭhitā tattha tattheva ucchijjanti nirudayavināsavasena vinassanti. Phalābhāvavasenāti mātāpitūsu sammāpaṭipattimicchāpaṭipattīnaṃ phalassa abhāvavasena ‘‘natthi mātā, natthi pitā’’ti vadati, na mātāpitūnaṃ, nāpi tesu idāni kayiramānasakkārāsakkārānaṃ abhāvavasena tesaṃ lokapaccakkhattā. Pubbuḷakassa viya imesaṃ sattānaṃ uppādo nāma kevalo, na cavitvā āgamanapubbakoti dassanatthaṃ ‘‘natthi sattā opapātikā’’ti vuttanti āha ‘‘cavitvā upapajjanakasattā nāma natthīti vadatī’’ti. Samaṇena nāma yāthāvato jānantena kassaci kiñci akathetvā saññatena bhavitabbaṃ, aññathā āhopurisikā nāma siyā. Kiñhi paro parassa karissati? Tathā ca attano sampādanassa kassaci avassayo eva na siyā tattha tattheva ucchijjanatoti āha ‘‘ye imañca…pe… pavedentī’’ti.

    ચતૂસુ મહાભૂતેસુ નિયુત્તોતિ ચાતુમહાભૂતિકો. યથા પન મત્તિકાય નિબ્બત્તં ભાજનં મત્તિકામયં, એવં અયં ચતૂહિ મહાભૂતેહિ નિબ્બત્તોતિ આહ ‘‘ચતુમહાભૂતમયો’’તિ. અજ્ઝત્તિકપથવીધાતૂતિ સત્તસન્તાનગતા પથવીધાતુ. બાહિરપથવીધાતુન્તિ બહિદ્ધા મહાપથવિં. ઉપગચ્છતીતિ બાહિરપથવિકાયતો તદેકદેસભૂતા પથવી આગન્ત્વા અજ્ઝત્તિકભાવપ્પત્તિયા સત્તભાવેન સણ્ઠિતા ઇદાનિ ઘટાદિગતપથવી વિય તમેવ બાહિરપથવિકાયં ઉપેતિ ઉપગચ્છતિ સબ્બસો તેન નિબ્બિસેસતં એકીભાવમેવ ગચ્છતિ. આપાદીસુપિ એસેવ નયોતિ એત્થ પજ્જુન્નેન મહાસમુદ્દતો ગહિતઆપો વિય વસ્સોદકભાવેન પુનપિ મહાસમુદ્દમેવ, સૂરિયરસ્મિતો ગહિતં ઇન્દગ્ગિસઙ્ખાતતેજો વિય પુન સૂરિયરસ્મિં, મહાવાયુખન્ધતો નિગ્ગતમહાવાતો વિય તમેવ વાયુખન્ધં ઉપેતિ ઉપગચ્છતીતિ દિટ્ઠિગતિકસ્સ અધિપ્પાયો. મનચ્છટ્ઠાનિ ઇન્દ્રિયાનિ આકાસં પક્ખન્દન્તિ તેસં વિસયાભાવાતિ વદન્તિ. વિસયિગહણેન હિ વિસયાપિ ગહિતા એવ હોન્તીતિ. ગુણાગુણપદાનીતિ ગુણદોસકોટ્ઠાસા. સરીરમેવ પદાનીતિ અધિપ્પેતં સરીરેન તંતંકિરિયાય પજ્જિતબ્બતો. દબ્બન્તિ મુય્હન્તીતિ દત્તૂ, મૂળ્હપુગ્ગલા. તેહિ દત્તૂહિ બાલમનુસ્સેહિ. ‘‘પરલોકો અત્થી’’તિ મતિ યેસં, તે અત્થિકા, તેસં વાદોતિ અત્થિકવાદો, તં અત્થિકવાદં.

    Catūsu mahābhūtesu niyuttoti cātumahābhūtiko. Yathā pana mattikāya nibbattaṃ bhājanaṃ mattikāmayaṃ, evaṃ ayaṃ catūhi mahābhūtehi nibbattoti āha ‘‘catumahābhūtamayo’’ti. Ajjhattikapathavīdhātūti sattasantānagatā pathavīdhātu. Bāhirapathavīdhātunti bahiddhā mahāpathaviṃ. Upagacchatīti bāhirapathavikāyato tadekadesabhūtā pathavī āgantvā ajjhattikabhāvappattiyā sattabhāvena saṇṭhitā idāni ghaṭādigatapathavī viya tameva bāhirapathavikāyaṃ upeti upagacchati sabbaso tena nibbisesataṃ ekībhāvameva gacchati. Āpādīsupi eseva nayoti ettha pajjunnena mahāsamuddato gahitaāpo viya vassodakabhāvena punapi mahāsamuddameva, sūriyarasmito gahitaṃ indaggisaṅkhātatejo viya puna sūriyarasmiṃ, mahāvāyukhandhato niggatamahāvāto viya tameva vāyukhandhaṃ upeti upagacchatīti diṭṭhigatikassa adhippāyo. Manacchaṭṭhāni indriyāni ākāsaṃ pakkhandanti tesaṃ visayābhāvāti vadanti. Visayigahaṇena hi visayāpi gahitā eva hontīti. Guṇāguṇapadānīti guṇadosakoṭṭhāsā. Sarīrameva padānīti adhippetaṃ sarīrena taṃtaṃkiriyāya pajjitabbato. Dabbanti muyhantīti dattū, mūḷhapuggalā. Tehi dattūhi bālamanussehi. ‘‘Paraloko atthī’’ti mati yesaṃ, te atthikā, tesaṃ vādoti atthikavādo, taṃ atthikavādaṃ.

    કમ્મં પટિબાહતિ અકિરિયવાદિભાવતો. વિપાકં પટિબાહતિ સબ્બેન સબ્બં આયતિં ઉપપત્તિયા પટિક્ખિપનતો. ઉભયં પટિબાહતિ સબ્બસો હેતુપટિબાહનેનેવ ફલસ્સપિ પટિક્ખિત્તત્તા. ઉભયન્તિ હિ કમ્મં વિપાકઞ્ચાતિ ઉભયં. સો હિ ‘‘અહેતૂ અપ્પચ્ચયા સત્તા સંકિલિસ્સન્તિ, વિસુજ્ઝન્તિ ચા’’તિ (દી॰ નિ॰ ૧.૧૬૮; મ॰ નિ॰ ૨.૧૦૦, ૨૨૭; સં॰ નિ॰ ૩.૨૧૨) વદન્તો કમ્મસ્સ વિય વિપાકસ્સાપિ સંકિલેસવિસુદ્ધીનં પચ્ચયત્તાભાવવચનતો તદુભયં પટિબાહતિ નામ. વિપાકો પટિબાહિતો હોતિ અસતિ કમ્મે વિપાકાભાવતો. કમ્મં પટિબાહિતં હોતિ અસતિ વિપાકે કમ્મસ્સ નિરત્થકભાવાપત્તિતો. અત્થતોતિ સરૂપેન. ઉભયપ્પટિબાહકાતિ વિસું વિસું તંતંદિટ્ઠિદીપકભાવેન પાળિયં આગતાપિ પચ્ચેકં તિવિધદિટ્ઠિકા એવ ઉભયપટિબાહકત્તા. ઉભયપ્પટિબાહકાતિ હિ હેતુવચનં. ‘‘અહેતુકવાદા ચેવા’’તિઆદિ પટિઞ્ઞાવચનં. યો હિ વિપાકપટિબાહનેન નત્થિકદિટ્ઠિકો ઉચ્છેદવાદી, સો અત્થતો કમ્મપટિબાહનેન અકિરિયદિટ્ઠિકો, ઉભયપટિબાહનેન અહેતુકદિટ્ઠિકો ચ હોતિ. સેસદ્વયેપિ એસેવ નયો.

    Kammaṃpaṭibāhati akiriyavādibhāvato. Vipākaṃ paṭibāhati sabbena sabbaṃ āyatiṃ upapattiyā paṭikkhipanato. Ubhayaṃ paṭibāhati sabbaso hetupaṭibāhaneneva phalassapi paṭikkhittattā. Ubhayanti hi kammaṃ vipākañcāti ubhayaṃ. So hi ‘‘ahetū appaccayā sattā saṃkilissanti, visujjhanti cā’’ti (dī. ni. 1.168; ma. ni. 2.100, 227; saṃ. ni. 3.212) vadanto kammassa viya vipākassāpi saṃkilesavisuddhīnaṃ paccayattābhāvavacanato tadubhayaṃ paṭibāhati nāma. Vipāko paṭibāhito hoti asati kamme vipākābhāvato. Kammaṃ paṭibāhitaṃ hoti asati vipāke kammassa niratthakabhāvāpattito. Atthatoti sarūpena. Ubhayappaṭibāhakāti visuṃ visuṃ taṃtaṃdiṭṭhidīpakabhāvena pāḷiyaṃ āgatāpi paccekaṃ tividhadiṭṭhikā eva ubhayapaṭibāhakattā. Ubhayappaṭibāhakāti hi hetuvacanaṃ. ‘‘Ahetukavādā cevā’’tiādi paṭiññāvacanaṃ. Yo hi vipākapaṭibāhanena natthikadiṭṭhiko ucchedavādī, so atthato kammapaṭibāhanena akiriyadiṭṭhiko, ubhayapaṭibāhanena ahetukadiṭṭhiko ca hoti. Sesadvayepi eseva nayo.

    સજ્ઝાયન્તીતિ તં દિટ્ઠિદીપકં ગન્થં ઉગ્ગહેત્વા પઠન્તિ. વીમંસન્તીતિ તસ્સ અત્થં વિચારેન્તિ. ‘‘તેસ’’ન્તિઆદિ વીમંસનાકારદસ્સનં. તસ્મિં આરમ્મણેતિ યથાપરિકપ્પિતકમ્મફલાભાવાદિકે ‘‘કરોતો ન કરીયતિ પાપ’’ન્તિ આદિનયપ્પવત્તાય લદ્ધિયા આરમ્મણે. મિચ્છાસતિ સન્તિટ્ઠતીતિ ‘‘કરોતો ન કરીયતિ પાપ’’ન્તિઆદિવસેન અનુસ્સવૂપલદ્ધે અત્થે તદાકારપરિવિતક્કનેહિ સવિગ્ગહે વિય સરૂપતો ચિત્તસ્સ પચ્ચુપટ્ઠિતે ચિરકાલપરિચયેન એવમેતન્તિ નિજ્ઝાનક્ખમભાવૂપગમનેન નિજ્ઝાનક્ખન્તિયા તથાગહિતે પુનપ્પુનં તથેવ આસેવન્તસ્સ બહુલીકરોન્તસ્સ મિચ્છાવિતક્કેન સમાદિયમાના મિચ્છાવાયામૂપત્થમ્ભિતા અતંસભાવં ‘‘તંસભાવ’’ન્તિ ગણ્હન્તી મિચ્છાસતીતિ લદ્ધનામા તંલદ્ધિસહગતા તણ્હા સન્તિટ્ઠતિ. ચિત્તં એકગ્ગં હોતીતિ યથાસકં વિતક્કાદિપચ્ચયલાભેન તસ્મિં આરમ્મણે અવટ્ઠિતતાય અનેકગ્ગતં પહાય એકગ્ગં અપ્પિતં વિય હોતિ. ચિત્તસીસેન મિચ્છાસમાધિ એવ વુત્તો. સોપિ હિ પચ્ચયવિસેસેહિ લદ્ધભાવનાબલો ઈદિસે ઠાને સમાધાનપતિરૂપકિચ્ચકરોયેવ, વાળવિજ્ઝનાદીસુ વિયાતિ દટ્ઠબ્બં. જવનાનિ જવન્તીતિ અનેકક્ખત્તું તેનાકારેન પુબ્બભાગિયેસુ જવનવારેસુ પવત્તેસુ સબ્બપચ્છિમે જવનવારે સત્ત જવનાનિ જવન્તિ. પઠમે જવને સતેકિચ્છા હોન્તિ. તથા દુતિયાદીસૂતિ ધમ્મસભાવદસ્સનમત્તમેતં, ન પન તસ્મિં ખણે તેસં તિકિચ્છા કેનચિ સક્કા કાતું.

    Sajjhāyantīti taṃ diṭṭhidīpakaṃ ganthaṃ uggahetvā paṭhanti. Vīmaṃsantīti tassa atthaṃ vicārenti. ‘‘Tesa’’ntiādi vīmaṃsanākāradassanaṃ. Tasmiṃ ārammaṇeti yathāparikappitakammaphalābhāvādike ‘‘karoto na karīyati pāpa’’nti ādinayappavattāya laddhiyā ārammaṇe. Micchāsati santiṭṭhatīti ‘‘karoto na karīyati pāpa’’ntiādivasena anussavūpaladdhe atthe tadākāraparivitakkanehi saviggahe viya sarūpato cittassa paccupaṭṭhite cirakālaparicayena evametanti nijjhānakkhamabhāvūpagamanena nijjhānakkhantiyā tathāgahite punappunaṃ tatheva āsevantassa bahulīkarontassa micchāvitakkena samādiyamānā micchāvāyāmūpatthambhitā ataṃsabhāvaṃ ‘‘taṃsabhāva’’nti gaṇhantī micchāsatīti laddhanāmā taṃladdhisahagatā taṇhā santiṭṭhati. Cittaṃ ekaggaṃ hotīti yathāsakaṃ vitakkādipaccayalābhena tasmiṃ ārammaṇe avaṭṭhitatāya anekaggataṃ pahāya ekaggaṃ appitaṃ viya hoti. Cittasīsena micchāsamādhi eva vutto. Sopi hi paccayavisesehi laddhabhāvanābalo īdise ṭhāne samādhānapatirūpakiccakaroyeva, vāḷavijjhanādīsu viyāti daṭṭhabbaṃ. Javanāni javantīti anekakkhattuṃ tenākārena pubbabhāgiyesu javanavāresu pavattesu sabbapacchime javanavāre satta javanāni javanti. Paṭhame javane satekicchā honti. Tathā dutiyādīsūti dhammasabhāvadassanamattametaṃ, na pana tasmiṃ khaṇe tesaṃ tikicchā kenaci sakkā kātuṃ.

    તત્થાતિ તેસુ તીસુ મિચ્છાદસ્સનેસુ. કોચિ એકં દસ્સનં ઓક્કમતીતિ યસ્સ એકસ્મિંયેવ અભિનિવેસો આસેવના ચ પવત્તા, સો એકમેવ દસ્સનં ઓક્કમતિ. યસ્સ પન દ્વીસુ તીસુપિ વા અભિનિવેસો આસેવના ચ પવત્તા, સો દ્વે તીણિપિ ઓક્કમતિ, એતેન યા પુબ્બે ઉભયપટિબાહકતામુખેન દીપિતા અત્થસિદ્ધા સબ્બદિટ્ઠિકતા, સા પુબ્બભાગિયા. યા પન મિચ્છત્તનિયામોક્કન્તિભૂતા, સા યથાસકં પચ્ચયસમુદાગમસિદ્ધિતો ભિન્નારમ્મણાનં વિય વિસેસાધિગમાનં એકજ્ઝં અનુપ્પત્તિયા અસઙ્કિણ્ણા એવાતિ દસ્સેતિ. ‘‘એકસ્મિં ઓક્કન્તેપી’’તિઆદિના તિસ્સન્નમ્પિ દિટ્ઠીનં સમાનબલતં સમાનફલતઞ્ચ દસ્સેતિ. તસ્મા તિસ્સોપિ ચેતા એકસ્સ ઉપ્પન્ના અબ્બોકિણ્ણા એવ, એકાય વિપાકે દિન્ને ઇતરા અનુબલપ્પદાયિકાયો હોન્તિ. ‘‘વટ્ટખાણુ નામેસા’’તિ ઇદં વચનં નેય્યત્થં, ન નીતત્થં. તથા હિ પપઞ્ચસૂદનિયં ‘‘કિં પનેસ એકસ્મિંયેવ અત્તભાવે નિયતો હોતિ, ઉદાહુ અઞ્ઞસ્મિં પીતિ? એકસ્મિંયેવ નિયતો, આસેવનવસેન પન ભવન્તરેપિ તં તં દિટ્ઠિં રોચેતિ યેવા’’તિ (મ॰ નિ॰ અટ્ઠ॰ ૩.૧૨૯) વુત્તં. અકુસલઞ્હિ નામેતં અબલં દુબ્બલં, ન કુસલં વિય સબલં મહાબલં. તસ્મા ‘‘એકસ્મિંયેવ અત્તભાવે નિયતો’’તિ વુત્તં. અઞ્ઞથા સમ્મત્તનિયામો વિય મિચ્છત્તનિયામોપિ અચ્ચન્તિકો સિયા, ન ચ અચ્ચન્તિકો. યદિ એવં વટ્ટખાણુજોતના કથન્તિ આહ ‘‘આસેવનવસેન પના’’તિઆદિ. તસ્મા યથા ‘‘સકિં નિમુગ્ગોપિ નિમુગ્ગો એવ બાલો’’તિ વુત્તં, એવં વટ્ટખાણુજોતના. યાદિસે હિ પચ્ચયે પટિચ્ચ અયં તં તં દસ્સનં ઓક્કન્તો પુન કદાચિ તપ્પટિપક્ખે પચ્ચયે પટિચ્ચ તતો સીસુક્ખિપનમસ્સ ન હોતીતિ ન વત્તબ્બં, તસ્મા ‘‘યેભુય્યેન હિ એવરૂપસ્સ ભવતો વુટ્ઠાનં નામ નત્થી’’તિ વુત્તં.

    Tatthāti tesu tīsu micchādassanesu. Koci ekaṃ dassanaṃ okkamatīti yassa ekasmiṃyeva abhiniveso āsevanā ca pavattā, so ekameva dassanaṃ okkamati. Yassa pana dvīsu tīsupi vā abhiniveso āsevanā ca pavattā, so dve tīṇipi okkamati, etena yā pubbe ubhayapaṭibāhakatāmukhena dīpitā atthasiddhā sabbadiṭṭhikatā, sā pubbabhāgiyā. Yā pana micchattaniyāmokkantibhūtā, sā yathāsakaṃ paccayasamudāgamasiddhito bhinnārammaṇānaṃ viya visesādhigamānaṃ ekajjhaṃ anuppattiyā asaṅkiṇṇā evāti dasseti. ‘‘Ekasmiṃ okkantepī’’tiādinā tissannampi diṭṭhīnaṃ samānabalataṃ samānaphalatañca dasseti. Tasmā tissopi cetā ekassa uppannā abbokiṇṇā eva, ekāya vipāke dinne itarā anubalappadāyikāyo honti. ‘‘Vaṭṭakhāṇu nāmesā’’ti idaṃ vacanaṃ neyyatthaṃ, na nītatthaṃ. Tathā hi papañcasūdaniyaṃ ‘‘kiṃ panesa ekasmiṃyeva attabhāve niyato hoti, udāhu aññasmiṃ pīti? Ekasmiṃyeva niyato, āsevanavasena pana bhavantarepi taṃ taṃ diṭṭhiṃ roceti yevā’’ti (ma. ni. aṭṭha. 3.129) vuttaṃ. Akusalañhi nāmetaṃ abalaṃ dubbalaṃ, na kusalaṃ viya sabalaṃ mahābalaṃ. Tasmā ‘‘ekasmiṃyeva attabhāve niyato’’ti vuttaṃ. Aññathā sammattaniyāmo viya micchattaniyāmopi accantiko siyā, na ca accantiko. Yadi evaṃ vaṭṭakhāṇujotanā kathanti āha ‘‘āsevanavasena panā’’tiādi. Tasmā yathā ‘‘sakiṃ nimuggopi nimuggo eva bālo’’ti vuttaṃ, evaṃ vaṭṭakhāṇujotanā. Yādise hi paccaye paṭicca ayaṃ taṃ taṃ dassanaṃ okkanto puna kadāci tappaṭipakkhe paccaye paṭicca tato sīsukkhipanamassa na hotīti na vattabbaṃ, tasmā ‘‘yebhuyyena hi evarūpassa bhavato vuṭṭhānaṃ nāma natthī’’ti vuttaṃ.

    તસ્માતિ યસ્મા એવં સંસારખાણુભાવસ્સપિ પચ્ચયો અપણ્ણકજાતો, તસ્મા. ભૂતિકામોતિ દિટ્ઠધમ્મિકસમ્પરાયિકપરમત્થાનં વસેન અત્તનો ગુણેહિ વડ્ઢિકામો.

    Tasmāti yasmā evaṃ saṃsārakhāṇubhāvassapi paccayo apaṇṇakajāto, tasmā. Bhūtikāmoti diṭṭhadhammikasamparāyikaparamatthānaṃ vasena attano guṇehi vaḍḍhikāmo.

    પકુધકચ્ચાયનવાદવણ્ણના

    Pakudhakaccāyanavādavaṇṇanā

    ૧૭૪. અકતાતિ સમેન વિસમેન વા કેનચિ હેતુના ન કતા ન વિહિતા. કતવિધો કરણવિધિ નત્થિ એતેસન્તિ અકતવિધાના . પદદ્વયેનાપિ લોકે કેનચિ હેતુપચ્ચયેન નેસં અનિબ્બત્તનભાવં દસ્સેતિ. ઇદ્ધિયાપિ ન નિમ્મિતાતિ કસ્સચિ ઇદ્ધિમતો ચેતોવસિપ્પત્તસ્સ દેવસ્સ , ઇસ્સરાદિનો વા ઇદ્ધિયાપિ ન નિમ્મિતા. અનિમ્માપિતા કસ્સચિ અનિમ્માપિતા. વુત્તત્થમેવાતિ બ્રહ્મજાલવણ્ણનાયં (દી॰ નિ॰ અટ્ઠ॰ ૧.૩૦) વુત્તત્થમેવ. વઞ્ઝાતિ વઞ્ઝપસુવઞ્ઝતાલાદયો વિય અફલા, કસ્સચિ અજનકાતિ અત્થો, એતેન પથવિકાયાદીનં રૂપાદિજનકભાવં પટિક્ખિપતિ. રૂપસદ્દાદયો હિ પથવિકાયાદીહિ અપ્પટિબદ્ધવુત્તિકાતિ તસ્સ લદ્ધિ. પબ્બતકૂટં વિય ઠિતાતિ કૂટટ્ઠા, યથા પબ્બતકૂટં કેનચિ અનિબ્બત્તિતં, કસ્સચિ ચ અનિબ્બત્તકં, એવમેતે પીતિ અધિપ્પાયો. યમિદં ‘‘બીજતો અઙ્કુરાદિ જાયતી’’તિ વુચ્ચતિ, તં વિજ્જમાનમેવ તતો નિક્ખમતિ, ન અવિજ્જમાનં, અઞ્ઞથા અઞ્ઞતોપિ અઞ્ઞસ્સ ઉપલદ્ધિ સિયાતિ અધિપ્પાયો. ઠિતત્તાતિ નિબ્બિકારાભાવેન ઠિતત્તા. ન ચલન્તીતિ વિકારં નાપજ્જન્તિ. વિકારાભાવતો હિ તેસં સત્તન્નં કાયાનં એસિકટ્ઠાયિટ્ઠિતતા. અનિઞ્જનઞ્ચ અત્તનો પકતિયા અવટ્ઠાનમેવ. તેનાહ ‘‘ન વિપરિણમન્તી’’તિ. અવિપરિણામધમ્મત્તા એવ હિ તે અઞ્ઞમઞ્ઞં ન બ્યાબાધેન્તિ. સતિ હિ વિકારં આપાદેતબ્બતાય બ્યાબાધકતાપિ સિયા, તથા અનુગ્ગહેતબ્બતાય અનુગ્ગાહકતાતિ તદભાવં દસ્સેતું પાળિયં નાલન્તિઆદિ વુત્તં. પથવી એવ કાયેકદેસત્તા પથવિકાયો. જીવસત્તમાનં કાયાનં નિચ્ચતાય નિબ્બિકારભાવતો ન હન્તબ્બતા, ન ઘાતેતબ્બતા ચાતિ નેવ કોચિ હન્તા વા ઘાતેતા વા, તેનેવાહ ‘‘સત્તન્નં ત્વેવ કાયાન’’ન્તિઆદિ. યદિ કોચિ હન્તા નત્થિ, કથં સત્થપ્પહારોતિ આહ ‘‘યથા મુગ્ગરાસિ આદીસૂ’’તિઆદિ. કેવલં સઞ્ઞામત્તમેવ હોતિ. હનનઘાતનાદિ પન પરમત્થતો નત્થેવ કાયાનં અવિકોપનીયભાવતોતિ અધિપ્પાયો.

    174.Akatāti samena visamena vā kenaci hetunā na katā na vihitā. Katavidho karaṇavidhi natthi etesanti akatavidhānā. Padadvayenāpi loke kenaci hetupaccayena nesaṃ anibbattanabhāvaṃ dasseti. Iddhiyāpi na nimmitāti kassaci iddhimato cetovasippattassa devassa , issarādino vā iddhiyāpi na nimmitā. Animmāpitā kassaci animmāpitā. Vuttatthamevāti brahmajālavaṇṇanāyaṃ (dī. ni. aṭṭha. 1.30) vuttatthameva. Vañjhāti vañjhapasuvañjhatālādayo viya aphalā, kassaci ajanakāti attho, etena pathavikāyādīnaṃ rūpādijanakabhāvaṃ paṭikkhipati. Rūpasaddādayo hi pathavikāyādīhi appaṭibaddhavuttikāti tassa laddhi. Pabbatakūṭaṃ viya ṭhitāti kūṭaṭṭhā, yathā pabbatakūṭaṃ kenaci anibbattitaṃ, kassaci ca anibbattakaṃ, evamete pīti adhippāyo. Yamidaṃ ‘‘bījato aṅkurādi jāyatī’’ti vuccati, taṃ vijjamānameva tato nikkhamati, na avijjamānaṃ, aññathā aññatopi aññassa upaladdhi siyāti adhippāyo. Ṭhitattāti nibbikārābhāvena ṭhitattā. Na calantīti vikāraṃ nāpajjanti. Vikārābhāvato hi tesaṃ sattannaṃ kāyānaṃ esikaṭṭhāyiṭṭhitatā. Aniñjanañca attano pakatiyā avaṭṭhānameva. Tenāha ‘‘na vipariṇamantī’’ti. Avipariṇāmadhammattā eva hi te aññamaññaṃ na byābādhenti. Sati hi vikāraṃ āpādetabbatāya byābādhakatāpi siyā, tathā anuggahetabbatāya anuggāhakatāti tadabhāvaṃ dassetuṃ pāḷiyaṃ nālantiādi vuttaṃ. Pathavī eva kāyekadesattā pathavikāyo. Jīvasattamānaṃ kāyānaṃ niccatāya nibbikārabhāvato na hantabbatā, na ghātetabbatā cāti neva koci hantā vā ghātetā vā, tenevāha ‘‘sattannaṃ tveva kāyāna’’ntiādi. Yadi koci hantā natthi, kathaṃ satthappahāroti āha ‘‘yathā muggarāsi ādīsū’’tiādi. Kevalaṃ saññāmattameva hoti. Hananaghātanādi pana paramatthato nattheva kāyānaṃ avikopanīyabhāvatoti adhippāyo.

    નિગણ્ઠનાટપુત્તવાદવણ્ણના

    Nigaṇṭhanāṭaputtavādavaṇṇanā

    ૧૭૭. ચત્તારો યામા ભાગા ચતુયામા, ચતુયામા એવ ચાતુયામા, ભાગત્થો હિ ઇધ યામ-સદ્દો યથા ‘‘રત્તિયા પઠમો યામો’’તિ . સો પનેત્થ ભાગો સંવરલક્ખણોતિ આહ ‘‘ચાતુયામસંવુતોતિ ચતુકોટ્ઠાસેન સંવરેન સંવુતો’’તિ. પટિક્ખિત્તસબ્બસીતોદકોતિ પટિક્ખિત્તસબ્બસીતોદકપરિભોગો. સબ્બેન પાપવારણેન યુત્તોતિ સબ્બપ્પકારેન સંવરલક્ખણેન સમન્નાગતો. ધુતપાપોતિ સબ્બેન નિજ્જરલક્ખણેન પાપવારણેન વિધુતપાપો. ફુટ્ઠોતિ અટ્ઠન્નમ્પિ કમ્માનં ખેપનેન મોક્ખપ્પત્તિયા કમ્મક્ખયલક્ખણેન સબ્બેન પાપવારણેન ફુટ્ઠો તં પત્વા ઠિતો. કોટિપ્પત્તચિત્તોતિ મોક્ખાધિગમેનેવ ઉત્તમમરિયાદપ્પત્તચિત્તો. યતત્તોતિ કાયાદીસુ ઇન્દ્રિયેસુ સંયમેતબ્બસ્સ અભાવતો સંયતચિત્તો. સુપ્પતિટ્ઠિતચિત્તોતિ નિસ્સેસતો સુટ્ઠુ પતિટ્ઠિતચિત્તો. સાસનાનુલોમં નામ પાપવારણેન યુત્તતા. તેનાહ ‘‘ધુતપાપો’’તિઆદિ. અસુદ્ધલદ્ધિતાયાતિ ‘‘અત્થિ જીવો, સો ચ સિયા નિચ્ચો, સિયા અનિચ્ચો’’તિ એવમાદિઅસુદ્ધલદ્ધિતાય . સબ્બાતિ કમ્મપકતિવિભાગાદિવિસયા સબ્બા નિજ્ઝાનક્ખન્તિયો. દિટ્ઠિયે વાતિ મિચ્છાદિટ્ઠિયો એવ જાતા.

    177. Cattāro yāmā bhāgā catuyāmā, catuyāmā eva cātuyāmā, bhāgattho hi idha yāma-saddo yathā ‘‘rattiyā paṭhamo yāmo’’ti . So panettha bhāgo saṃvaralakkhaṇoti āha ‘‘cātuyāmasaṃvutoti catukoṭṭhāsena saṃvarena saṃvuto’’ti. Paṭikkhittasabbasītodakoti paṭikkhittasabbasītodakaparibhogo. Sabbena pāpavāraṇena yuttoti sabbappakārena saṃvaralakkhaṇena samannāgato. Dhutapāpoti sabbena nijjaralakkhaṇena pāpavāraṇena vidhutapāpo. Phuṭṭhoti aṭṭhannampi kammānaṃ khepanena mokkhappattiyā kammakkhayalakkhaṇena sabbena pāpavāraṇena phuṭṭho taṃ patvā ṭhito. Koṭippattacittoti mokkhādhigameneva uttamamariyādappattacitto. Yatattoti kāyādīsu indriyesu saṃyametabbassa abhāvato saṃyatacitto. Suppatiṭṭhitacittoti nissesato suṭṭhu patiṭṭhitacitto. Sāsanānulomaṃ nāma pāpavāraṇena yuttatā. Tenāha ‘‘dhutapāpo’’tiādi. Asuddhaladdhitāyāti ‘‘atthi jīvo, so ca siyā nicco, siyā anicco’’ti evamādiasuddhaladdhitāya . Sabbāti kammapakativibhāgādivisayā sabbā nijjhānakkhantiyo. Diṭṭhiye vāti micchādiṭṭhiyo eva jātā.

    સઞ્ચયબેલટ્ઠપુત્તવાદવણ્ણના

    Sañcayabelaṭṭhaputtavādavaṇṇanā

    ૧૭૯-૧૮૧. અમરાવિક્ખેપે વુત્તનયો એવાતિ બ્રહ્મજાલે અમરાવિક્ખેપવાદસંવણ્ણનાયં (દી॰ નિ॰ અટ્ઠ॰ ૧.૬૧-૬૩) વુત્તનયો એવ વિક્ખેપબ્યાકરણભાવતો, તથેવ ચેત્થ વિક્ખેપવાદસ્સ આગતત્તા.

    179-181.Amarāvikkhepevuttanayo evāti brahmajāle amarāvikkhepavādasaṃvaṇṇanāyaṃ (dī. ni. aṭṭha. 1.61-63) vuttanayo eva vikkhepabyākaraṇabhāvato, tatheva cettha vikkhepavādassa āgatattā.

    પઠમસન્દિટ્ઠિકસામઞ્ઞફલવણ્ણના

    Paṭhamasandiṭṭhikasāmaññaphalavaṇṇanā

    ૧૮૩. યથા તે રુચ્ચેય્યાતિ ઇદાનિ મયા પુચ્છિયમાનો અત્થો યથા તવ ચિત્તે રોચેય્ય. ઘરદાસિયા કુચ્છિસ્મિં જાતો અન્તોજાતો. ધનેન કીતો ધનક્કીતો. બન્ધગ્ગાહગહિતો કરમરાનીતો. સામન્તિ સયમેવ. દાસબ્યન્તિ દાસભાવં. કોચિ દાસોપિ સમાનો અલસો કમ્મં અકરોન્તો ‘‘કમ્મકારો’’તિ ન વુચ્ચતીતિ આહ ‘‘અનલસો કમ્મકરણસીલોયેવા’’તિ. પઠમમેવાતિ આસન્નતરટ્ઠાનૂપસઙ્કમનતો પગેવ પુરેતરમેવ. પચ્છાતિ સામિકસ્સ નિપજ્જાય પચ્છા. સયનતો અવુટ્ઠિતેતિ રત્તિયા વિભાયનવેલાય સેય્યતો અવુટ્ઠિતે. પચ્ચૂસકાલતો પટ્ઠાયાતિ અતીતાય રત્તિયા પચ્ચૂસકાલતો પટ્ઠાય. યાવ સામિનો રત્તિં નિદ્દોક્કમનન્તિ અપરાય પદોસવેલાયં યાવ નિદ્દોક્કમનં. કિં કારન્તિ કિં કરણીયં, કિંકારભાવતો પુચ્છિત્વા કાતબ્બવેય્યાવચ્ચન્તિ અત્થો.

    183.Yathā te rucceyyāti idāni mayā pucchiyamāno attho yathā tava citte roceyya. Gharadāsiyā kucchismiṃ jāto antojāto. Dhanena kīto dhanakkīto. Bandhaggāhagahito karamarānīto. Sāmanti sayameva. Dāsabyanti dāsabhāvaṃ. Koci dāsopi samāno alaso kammaṃ akaronto ‘‘kammakāro’’ti na vuccatīti āha ‘‘analaso kammakaraṇasīloyevā’’ti. Paṭhamamevāti āsannataraṭṭhānūpasaṅkamanato pageva puretarameva. Pacchāti sāmikassa nipajjāya pacchā. Sayanato avuṭṭhiteti rattiyā vibhāyanavelāya seyyato avuṭṭhite. Paccūsakālato paṭṭhāyāti atītāya rattiyā paccūsakālato paṭṭhāya. Yāva sāmino rattiṃ niddokkamananti aparāya padosavelāyaṃ yāva niddokkamanaṃ. Kiṃ kāranti kiṃ karaṇīyaṃ, kiṃkārabhāvato pucchitvā kātabbaveyyāvaccanti attho.

    દેવો વિયાતિ આધિપચ્ચપરિવારાદિસમ્પત્તિસમન્નાગતો પધાનદેવો વિય. સો વતસ્સાહન્તિ સો વત અસ્સં અહં. સો રાજા વિય અહમ્પિ ભવેય્યં, કથં પુઞ્ઞાનિ કરેય્યં, યદિ પુઞ્ઞાનિ ઉળારાનિ કરેય્યન્તિ યોજના. ‘‘સો વતસ્સ’સ્સ’’ન્તિ પાઠે સો રાજા અસ્સ અહં અસ્સં વત, યદિ પુઞ્ઞાનિ કરેય્યન્તિ યોજના. તેનાહ ‘‘અયમેવત્થો’’તિ. અસ્સન્તિ ઉત્તમપુરિસપ્પયોગે અહં-સદ્દો અપ્પયુત્તોપિ પયુત્તો એવ હોતિ. યાવજીવં ન સક્ખિસ્સામિ દાતુન્તિ યાવજીવં દાનત્થાય ઉસ્સાહં કરોન્તોપિ યં રાજા એકં દિવસં દેતિ , તતો સતભાગમ્પિ દાતું ન સક્ખિસ્સામિ. તસ્મા પબ્બજિસ્સામીતિ પબ્બજ્જાયં ઉસ્સાહં કત્વાતિ યોજના.

    Devo viyāti ādhipaccaparivārādisampattisamannāgato padhānadevo viya. So vatassāhanti so vata assaṃ ahaṃ. So rājā viya ahampi bhaveyyaṃ, kathaṃ puññāni kareyyaṃ, yadi puññāni uḷārāni kareyyanti yojanā. ‘‘So vatassa’ssa’’nti pāṭhe so rājā assa ahaṃ assaṃ vata, yadi puññāni kareyyanti yojanā. Tenāha ‘‘ayamevattho’’ti. Assanti uttamapurisappayoge ahaṃ-saddo appayuttopi payutto eva hoti. Yāvajīvaṃ na sakkhissāmi dātunti yāvajīvaṃ dānatthāya ussāhaṃ karontopi yaṃ rājā ekaṃ divasaṃ deti , tato satabhāgampi dātuṃ na sakkhissāmi. Tasmā pabbajissāmīti pabbajjāyaṃ ussāhaṃ katvāti yojanā.

    કાયેન સંવુતોતિ કાયેન સંવરિતબ્બં કાયદ્વારેન પવત્તનકં પાપધમ્મં સંવરિત્વા વિહરેય્યાતિ અયમેત્થ અત્થોતિ આહ ‘‘કાયેન પિહિતો હુત્વા’’તિઆદિ. ઘાસચ્છાદનેન પરમતાયાતિ ઘાસચ્છાદનપરિયેસને સલ્લેખવસેન પરમતાય, ઉક્કટ્ઠભાવે સણ્ઠિતો ઘાસચ્છાદનમેવ વા પરમં પરા કોટિ એતસ્સ, ન તતો પરં કિઞ્ચિ આમિસજાતં પરિયેસતિ પચ્ચાસિસતિ ચાતિ ઘાસચ્છાદનપરમો, તબ્ભાવો ઘાસચ્છાદનપરમતા, તસ્સા ઘાસચ્છાદનપરમતાય. વિવેકટ્ઠકાયાનન્તિ ગણસઙ્ગણિકતો પવિવિત્તે ઠિતકાયાનં. નેક્ખમ્માભિરતાનન્તિ ઝાનાભિરતાનં. તાય એવ ઝાનાભિરતિયા પરમં ઉત્તમં વોદાનં વિસુદ્ધિં પત્તતાય પરમવોદાનપ્પત્તાનં. કિલેસૂપધિઅભિસઙ્ખારૂપધીનં અચ્ચન્તવિગમેન નિરુપધીનં. વિસઙ્ખારગતાનન્તિ અધિગતનિબ્બાનાનં. એત્થ ચ પઠમો વિવેકો ઇતરેહિ દ્વીહિ વિવેકેહિ સહાપિ પત્તબ્બો વિનાપિ, તથા દુતિયો. તતિયો પન ઇતરેહિ દ્વીહિ સહેવ પત્તબ્બો, ન વિનાતિ દટ્ઠબ્બં. ગણે જનસમાગમે સન્નિપતનં ગણસઙ્ગણિકા, તં પહાય એકો વિહરતિ ચરતિ પુગ્ગલવસેન અસહાયત્તા. ચિત્તે કિલેસાનં સન્નિપતનં ચિત્તકિલેસસઙ્ગણિકા, તં પહાય એકો વિહરતિ કિલેસવસેન અસહાયત્તા. મગ્ગસ્સ એકચિત્તક્ખણિકત્તા, ગોત્રભુઆદીનઞ્ચ આરમ્મણમત્તત્તા ન તેસં વસેન સાતિસયા નિબ્બુતિસુખસમ્ફુસના, ફલસમાપત્તિનિરોધસમાપત્તિવસેન સાતિસયાતિ આહ ‘‘ફલસમાપત્તિં વા નિરોધસમાપત્તિં વા પવિસિત્વા’’તિ. ફલપરિયોસાનો હિ નિરોધોતિ.

    Kāyenasaṃvutoti kāyena saṃvaritabbaṃ kāyadvārena pavattanakaṃ pāpadhammaṃ saṃvaritvā vihareyyāti ayamettha atthoti āha ‘‘kāyena pihito hutvā’’tiādi. Ghāsacchādanena paramatāyāti ghāsacchādanapariyesane sallekhavasena paramatāya, ukkaṭṭhabhāve saṇṭhito ghāsacchādanameva vā paramaṃ parā koṭi etassa, na tato paraṃ kiñci āmisajātaṃ pariyesati paccāsisati cāti ghāsacchādanaparamo, tabbhāvo ghāsacchādanaparamatā, tassā ghāsacchādanaparamatāya. Vivekaṭṭhakāyānanti gaṇasaṅgaṇikato pavivitte ṭhitakāyānaṃ. Nekkhammābhiratānanti jhānābhiratānaṃ. Tāya eva jhānābhiratiyā paramaṃ uttamaṃ vodānaṃ visuddhiṃ pattatāya paramavodānappattānaṃ. Kilesūpadhiabhisaṅkhārūpadhīnaṃ accantavigamena nirupadhīnaṃ. Visaṅkhāragatānanti adhigatanibbānānaṃ. Ettha ca paṭhamo viveko itarehi dvīhi vivekehi sahāpi pattabbo vināpi, tathā dutiyo. Tatiyo pana itarehi dvīhi saheva pattabbo, na vināti daṭṭhabbaṃ. Gaṇe janasamāgame sannipatanaṃ gaṇasaṅgaṇikā, taṃ pahāya eko viharati carati puggalavasena asahāyattā. Citte kilesānaṃ sannipatanaṃ cittakilesasaṅgaṇikā, taṃ pahāya eko viharati kilesavasena asahāyattā. Maggassa ekacittakkhaṇikattā, gotrabhuādīnañca ārammaṇamattattā na tesaṃ vasena sātisayā nibbutisukhasamphusanā, phalasamāpattinirodhasamāpattivasena sātisayāti āha ‘‘phalasamāpattiṃ vā nirodhasamāpattiṃ vā pavisitvā’’ti. Phalapariyosāno hi nirodhoti.

    ૧૮૪. અભિહરિત્વાતિ અભિમુખીભાવેન નેત્વા. ‘‘અહં ચીવરાદીહિ પયોજનં સાધેસ્સામી’’તિ વચનસેસો. સપ્પાયન્તિ સબ્બગેલઞ્ઞપહરણવસેન ઉપકારાવહં. ભાવિના અનત્થતો પરિપાલનવસેન ગોપના રક્ખાગુત્તિ. પચ્ચુપ્પન્નસ્સ નિસેધવસેન આવરણગુત્તિ.

    184.Abhiharitvāti abhimukhībhāvena netvā. ‘‘Ahaṃ cīvarādīhi payojanaṃ sādhessāmī’’ti vacanaseso. Sappāyanti sabbagelaññapaharaṇavasena upakārāvahaṃ. Bhāvinā anatthato paripālanavasena gopanā rakkhāgutti. Paccuppannassa nisedhavasena āvaraṇagutti.

    દુતિયસન્દિટ્ઠિકસામઞ્ઞફલવણ્ણના

    Dutiyasandiṭṭhikasāmaññaphalavaṇṇanā

    ૧૮૬. કસતીતિ કસિં કરોતિ. ગહપતિકોતિ એત્થ ક-સદ્દો અપ્પત્થોતિ આહ ‘‘એકગેહમત્તે જેટ્ઠકો’’તિ, તેન અનેકકુલજેટ્ઠકભાવં પટિક્ખિપતિ. કરં કરોતીતિ કરં સમ્પાદેતિ. વડ્ઢેતીતિ ઉપરૂપરિ સમ્પાદનેન વડ્ઢેતિ. એવં અપ્પમ્પિ પહાય પબ્બજિતું દુક્કરન્તિ અયમત્થો લટુકિકોપમસુત્તેન (મ॰ નિ॰ ૨.૧૫૧, ૧૫૨) દીપેતબ્બો. તેનાહ ‘‘સેય્યથાપિ, ઉદાયિ, પુરિસો દલિદ્દો અસ્સકો અનાળ્હિયો, તસ્સસ્સ એકં અગારકં ઓલુગ્ગવિલુગ્ગં કાકાતિદાયિં નપરમરૂપ’’ન્તિ વિત્થારો. યદિ અપ્પમ્પિ ભોગં પહાય પબ્બજિતું દુક્કરં, કસ્મા દાસવારે ભોગગ્ગહણં ન કતન્તિ આહ ‘‘દાસવારે પના’’તિઆદિ. યથા ચ દાસસ્સ ભોગાપિ અભોગા પરાયત્તભાવતો, એવં ઞાતયો પીતિ દાસવારે ઞાતિપરિવટ્ટગ્ગહણમ્પિ ન કતન્તિ દટ્ઠબ્બં.

    186.Kasatīti kasiṃ karoti. Gahapatikoti ettha ka-saddo appatthoti āha ‘‘ekagehamatte jeṭṭhako’’ti, tena anekakulajeṭṭhakabhāvaṃ paṭikkhipati. Karaṃ karotīti karaṃ sampādeti. Vaḍḍhetīti uparūpari sampādanena vaḍḍheti. Evaṃ appampi pahāya pabbajituṃ dukkaranti ayamattho laṭukikopamasuttena (ma. ni. 2.151, 152) dīpetabbo. Tenāha ‘‘seyyathāpi, udāyi, puriso daliddo assako anāḷhiyo, tassassa ekaṃ agārakaṃ oluggaviluggaṃ kākātidāyiṃ naparamarūpa’’nti vitthāro. Yadi appampi bhogaṃ pahāya pabbajituṃ dukkaraṃ, kasmā dāsavāre bhogaggahaṇaṃ na katanti āha ‘‘dāsavāre panā’’tiādi. Yathā ca dāsassa bhogāpi abhogā parāyattabhāvato, evaṃ ñātayo pīti dāsavāre ñātiparivaṭṭaggahaṇampi na katanti daṭṭhabbaṃ.

    પણીતતરસામઞ્ઞફલવણ્ણના

    Paṇītatarasāmaññaphalavaṇṇanā

    ૧૮૯. એવરૂપાહીતિ યથાવુત્તદાસકસ્સકૂપમાસદિસાહિ ઉપમાહિ સામઞ્ઞફલં દીપેતું પહોતિ ભગવા સકલમ્પિ રત્તિન્દિવં તતો ભિય્યોપિ અનન્તપટિભાનતાય વિચિત્તનયદેસનભાવતો. તથાપીતિ સતિપિ દેસનાય ઉત્તરુત્તરાધિકનાનાનયવિચિત્તભાવે.

    189.Evarūpāhīti yathāvuttadāsakassakūpamāsadisāhi upamāhi sāmaññaphalaṃ dīpetuṃ pahoti bhagavā sakalampi rattindivaṃ tato bhiyyopi anantapaṭibhānatāya vicittanayadesanabhāvato. Tathāpīti satipi desanāya uttaruttarādhikanānānayavicittabhāve.

    એકત્થમેતં પદં સાધુસદ્દસ્સેવ ક-કારેન વડ્ઢિત્વા વુત્તત્તા, તેનેવ સાધુક-સદ્દસ્સ અત્થં વદન્તેન અત્થુદ્ધારવસેન સાધુ-સદ્દો ઉદાહટો. આયાચનેતિ અભિમુખયાચને, અભિપત્થનાયન્તિ અત્થો . સમ્પટિચ્છનેતિ પટિગ્ગણ્હને . સમ્પહંસનેતિ સંવિજ્જમાનગુણવસેન હંસને તોસને, ઉદગ્ગતાકરણેતિ અત્થો. ધમ્મરુચીતિ પુઞ્ઞકામો. પઞ્ઞાણવાતિ પઞ્ઞવા. અદ્દુબ્ભોતિ અદૂસકો, અનુપઘાતકોતિ અત્થો. ઇધાપીતિ ઇમસ્મિં સામઞ્ઞફલેપિ. અયં સાધુ-સદ્દો. દળ્હીકમ્મેતિ સક્કચ્ચ કિરિયાયં. આણત્તિયન્તિ આણાપને. ‘‘સુણોહિ સાધુકં મનસિ કરોહી’’તિ હિ વુત્તે સાધુક-સદ્દેન સવનમનસિકારાનં સક્કચ્ચકિરિયા વિય તદાણાપનમ્પિ જોતિતં હોતિ, આયાચનત્થતા વિય ચસ્સ આણાપનત્થતા વેદિતબ્બા. સુન્દરેપીતિ સુન્દરત્થેપિ. ઇદાનિ યથાવુત્તેન સાધુક-સદ્દસ્સ અત્થત્તયેન પકાસિતં વિસેસં દસ્સેતું ‘‘દળ્હીકમ્મત્થેન હી’’તિઆદિ વુત્તં.

    Ekatthametaṃ padaṃ sādhusaddasseva ka-kārena vaḍḍhitvā vuttattā, teneva sādhuka-saddassa atthaṃ vadantena atthuddhāravasena sādhu-saddo udāhaṭo. Āyācaneti abhimukhayācane, abhipatthanāyanti attho . Sampaṭicchaneti paṭiggaṇhane . Sampahaṃsaneti saṃvijjamānaguṇavasena haṃsane tosane, udaggatākaraṇeti attho. Dhammarucīti puññakāmo. Paññāṇavāti paññavā. Addubbhoti adūsako, anupaghātakoti attho. Idhāpīti imasmiṃ sāmaññaphalepi. Ayaṃ sādhu-saddo. Daḷhīkammeti sakkacca kiriyāyaṃ. Āṇattiyanti āṇāpane. ‘‘Suṇohi sādhukaṃ manasi karohī’’ti hi vutte sādhuka-saddena savanamanasikārānaṃ sakkaccakiriyā viya tadāṇāpanampi jotitaṃ hoti, āyācanatthatā viya cassa āṇāpanatthatā veditabbā. Sundarepīti sundaratthepi. Idāni yathāvuttena sādhuka-saddassa atthattayena pakāsitaṃ visesaṃ dassetuṃ ‘‘daḷhīkammatthena hī’’tiādi vuttaṃ.

    મનસિ કરોહીતિ એત્થ મનસિકારો ન આરમ્મણપટિપાદનલક્ખણો, અથ ખો વીથિપટિપાદનજવનપટિપાદનમનસિકારપુબ્બકં ચિત્તે ઠપનલક્ખણોતિ દસ્સેન્તો ‘‘આવજ્જા’’તિઆદિમાહ. સોતિન્દ્રિયવિક્ખેપવારણં સવને નિયોજનવસેન કિરિયન્તરપટિસેધનભાવતો, સોતં ઓદહાતિ અત્થો. મનિન્દ્રિયવિક્ખેપવારણં અઞ્ઞચિન્તાપટિસેધનતો. બ્યઞ્જનવિપલ્લાસગ્ગાહવારણં ‘‘સાધુક’’ન્તિ વિસેસેત્વા વુત્તત્તા. પચ્છિમસ્સ અત્થવિપલ્લાસગ્ગાહવારણેપિ એસેવ નયો. ધારણૂપપરિક્ખાદીસૂતિ આદિ-સદ્દેન તુલનતીરણાદિકે, દિટ્ઠિયા સુપ્પટિવિધે ચ સઙ્ગણ્હાતિ. સબ્યઞ્જનોતિ એત્થ યથાધિપ્પેતમત્થં બ્યઞ્જયતીતિ બ્યઞ્જનં, સભાવનિરુત્તિ. સહ બ્યઞ્જનેનાતિ સબ્યઞ્જનો, બ્યઞ્જનસમ્પન્નોતિ અત્થો. સાત્થોતિ અરણીયતો ઉપગન્તબ્બતો અનુધાતબ્બતો અત્થો, ચતુપારિસુદ્ધિસીલાદિકો . તેન સહ અત્થેનાતિ સાત્થો, અત્થસમ્પન્નોતિ અત્થો. ધમ્મગમ્ભીરોતિઆદીસુ ધમ્મો નામ તન્તિ. દેસના નામ તસ્સા મનસા વવત્થાપિતાય તન્તિયા દેસના. અત્થો નામ તન્તિયા અત્થો. પટિવેધો નામ તન્તિયા, તન્તિઅત્થસ્સ ચ યથાભૂતાવબોધો. યસ્મા ચેતે ધમ્મદેસના અત્થપ્પટિવેધા સસાદીહિ વિય મહાસમુદ્દો મન્દબુદ્ધીહિ દુક્ખોગાહા, અલબ્ભનેય્યપતિટ્ઠા ચ, તસ્મા ગમ્ભીરા. તેન વુત્તં ‘‘યસ્મા અયં ધમ્મો…પે॰… સાધુકં મનસિ કરોહી’’તિ. એત્થ ચ પટિવેધસ્સ દુક્કરભાવતો ધમ્મત્થાનં, દેસનાઞાણસ્સ દુક્કરભાવતો દેસનાય દુક્ખોગાહતા, પટિવેધસ્સ પન ઉપ્પાદેતું અસક્કુણેય્યતાય, ઞાણુપ્પત્તિયા ચ દુક્કરભાવતો દુક્ખોગાહતા વેદિતબ્બા. દેસનં નામ ઉદ્દિસનં, તસ્સ નિદ્દિસનં ભાસનન્તિ ઇધાધિપ્પેતન્તિ આહ ‘‘વિત્થારતો ભાસિસ્સામી’’તિ. પરિબ્યત્તં કથનઞ્હિ ભાસનં, તેનાહ ‘‘દેસેસ્સામીતિ…પે॰… વિત્થારદીપન’’ન્તિ.

    Manasi karohīti ettha manasikāro na ārammaṇapaṭipādanalakkhaṇo, atha kho vīthipaṭipādanajavanapaṭipādanamanasikārapubbakaṃ citte ṭhapanalakkhaṇoti dassento ‘‘āvajjā’’tiādimāha. Sotindriyavikkhepavāraṇaṃ savane niyojanavasena kiriyantarapaṭisedhanabhāvato, sotaṃ odahāti attho. Manindriyavikkhepavāraṇaṃ aññacintāpaṭisedhanato. Byañjanavipallāsaggāhavāraṇaṃ ‘‘sādhuka’’nti visesetvā vuttattā. Pacchimassa atthavipallāsaggāhavāraṇepi eseva nayo. Dhāraṇūpaparikkhādīsūti ādi-saddena tulanatīraṇādike, diṭṭhiyā suppaṭividhe ca saṅgaṇhāti. Sabyañjanoti ettha yathādhippetamatthaṃ byañjayatīti byañjanaṃ, sabhāvanirutti. Saha byañjanenāti sabyañjano, byañjanasampannoti attho. Sātthoti araṇīyato upagantabbato anudhātabbato attho, catupārisuddhisīlādiko . Tena saha atthenāti sāttho, atthasampannoti attho. Dhammagambhīrotiādīsu dhammo nāma tanti. Desanā nāma tassā manasā vavatthāpitāya tantiyā desanā. Attho nāma tantiyā attho. Paṭivedho nāma tantiyā, tantiatthassa ca yathābhūtāvabodho. Yasmā cete dhammadesanā atthappaṭivedhā sasādīhi viya mahāsamuddo mandabuddhīhi dukkhogāhā, alabbhaneyyapatiṭṭhā ca, tasmā gambhīrā. Tena vuttaṃ ‘‘yasmā ayaṃ dhammo…pe… sādhukaṃ manasi karohī’’ti. Ettha ca paṭivedhassa dukkarabhāvato dhammatthānaṃ, desanāñāṇassa dukkarabhāvato desanāya dukkhogāhatā, paṭivedhassa pana uppādetuṃ asakkuṇeyyatāya, ñāṇuppattiyā ca dukkarabhāvato dukkhogāhatā veditabbā. Desanaṃ nāma uddisanaṃ, tassa niddisanaṃ bhāsananti idhādhippetanti āha ‘‘vitthārato bhāsissāmī’’ti. Paribyattaṃ kathanañhi bhāsanaṃ, tenāha ‘‘desessāmīti…pe… vitthāradīpana’’nti.

    યથાવુત્તમત્થં સુત્તપદેન સમત્થેતું ‘‘તેનાહા’’તિઆદિ વુત્તં. સાળિકાયિવ નિગ્ઘોસોતિ સાળિકાય આલાપો વિય મધુરો કણ્ણસુખો પેમનીયો. પટિભાનન્તિ સદ્દો. ઉદીરયીતિ ઉચ્ચારીયતિ, વુચ્ચતિ વા.

    Yathāvuttamatthaṃ suttapadena samatthetuṃ ‘‘tenāhā’’tiādi vuttaṃ. Sāḷikāyiva nigghosoti sāḷikāya ālāpo viya madhuro kaṇṇasukho pemanīyo. Paṭibhānanti saddo. Udīrayīti uccārīyati, vuccati vā.

    એવં વુત્તે ઉસ્સાહજાતોતિ એવં ‘‘સુણોહિ સાધુકં મનસિ કરોહિ ભાસિસ્સામી’’તિ વુત્તે ‘‘ન કિર ભગવા સઙ્ખેપેનેવ દેસેસ્સતિ, વિત્થારેનપિ ભાસિસ્સતી’’તિ સઞ્જાતુસ્સાહો હટ્ઠતુટ્ઠો હુત્વા.

    Evaṃ vutte ussāhajātoti evaṃ ‘‘suṇohi sādhukaṃ manasi karohi bhāsissāmī’’ti vutte ‘‘na kira bhagavā saṅkhepeneva desessati, vitthārenapi bhāsissatī’’ti sañjātussāho haṭṭhatuṭṭho hutvā.

    ૧૯૦. ‘‘ઇધા’’તિ ઇમિના વુચ્ચમાનં અધિકરણં તથાગતસ્સ ઉપ્પત્તિટ્ઠાનભૂતં અધિપ્પેતન્તિ આહ ‘‘દેસાપદેસે નિપાતો’’તિ. ‘‘સ્વાય’’ન્તિ સામઞ્ઞતો ઇધસદ્દમત્તં ગણ્હાતિ, ન યથાવિસેસિતબ્બં ઇધ-સદ્દં. તથા હિ વક્ખતિ ‘‘કત્થચિ પદપૂરણમત્તમેવા’’તિ (દી॰ નિ॰ અટ્ઠ॰ ૧.૧૯૦). લોકં ઉપાદાય વુચ્ચતિ લોક-સદ્દેન સમાનાધિકરણભાવેન વુત્તત્તા . સેસપદદ્વયે પન પદન્તરસન્નિધાનમત્તેન તં તં ઉપાદાય વુત્તતા દટ્ઠબ્બા. ઇધ તથાગતો લોકેતિ હિ જાતિખેત્તં, તત્થાપિ અયં ચક્કવાળો ‘‘લોકો’’તિ અધિપ્પેતો. સમણોતિ સોતાપન્નો. દુતિયો સમણોતિ સકદાગામી. વુત્તઞ્હેતં ‘‘કતમો ચ ભિક્ખવે સમણો? ઇધ ભિક્ખવે ભિક્ખુ તિણ્ણં સંયોજનાનં પરિક્ખયા સોતાપન્નો હોતી’’તિઆદિ (અ॰ નિ॰ ૪.૨૪૧). ‘‘કતમો ચ ભિક્ખવે દુતિયો સમણો? ઇધ ભિક્ખવે ભિક્ખુ તિણ્ણં સંયોજનાનં પરિક્ખયા રાગદોસમોહાનં તનુત્તા’’તિઆદિ (અ॰ નિ॰ ૪.૨૪૧). ઓકાસન્તિ કઞ્ચિ પદેસં. ઇધેવ તિટ્ઠમાનસ્સાતિ ઇમિસ્સા એવ ઇન્દસાલગુહાયં તિટ્ઠમાનસ્સ.

    190.‘‘Idhā’’ti iminā vuccamānaṃ adhikaraṇaṃ tathāgatassa uppattiṭṭhānabhūtaṃ adhippetanti āha ‘‘desāpadese nipāto’’ti. ‘‘Svāya’’nti sāmaññato idhasaddamattaṃ gaṇhāti, na yathāvisesitabbaṃ idha-saddaṃ. Tathā hi vakkhati ‘‘katthaci padapūraṇamattamevā’’ti (dī. ni. aṭṭha. 1.190). Lokaṃ upādāya vuccati loka-saddena samānādhikaraṇabhāvena vuttattā . Sesapadadvaye pana padantarasannidhānamattena taṃ taṃ upādāya vuttatā daṭṭhabbā. Idha tathāgato loketi hi jātikhettaṃ, tatthāpi ayaṃ cakkavāḷo ‘‘loko’’ti adhippeto. Samaṇoti sotāpanno. Dutiyo samaṇoti sakadāgāmī. Vuttañhetaṃ ‘‘katamo ca bhikkhave samaṇo? Idha bhikkhave bhikkhu tiṇṇaṃ saṃyojanānaṃ parikkhayā sotāpanno hotī’’tiādi (a. ni. 4.241). ‘‘Katamo ca bhikkhave dutiyo samaṇo? Idha bhikkhave bhikkhu tiṇṇaṃ saṃyojanānaṃ parikkhayā rāgadosamohānaṃ tanuttā’’tiādi (a. ni. 4.241). Okāsanti kañci padesaṃ. Idheva tiṭṭhamānassāti imissā eva indasālaguhāyaṃ tiṭṭhamānassa.

    પદપૂરણમત્તમેવ ઓકાસાપદિસનસ્સાપિ અસમ્ભવતો અત્થન્તરસ્સ અબોધનતો. અરહન્તિ આદયો સદ્દા વિત્થારિતાતિ યોજના. અત્થતો વિત્થારણં સદ્દમુખેનેવ હોતીતિ સદ્દગ્ગહણં. યસ્મા. ‘‘અપરેહિપિ અટ્ઠહિ કારણેહિ ભગવા તથાગતો’’તિઆદિના ઉદાનટ્ઠકથાદીસુ, (ઉદા॰ અટ્ઠ॰ ૧૮; ઇતિવુ॰ અટ્ઠ॰ ૩૮) અરહન્તિ આદયો વિસુદ્ધિમગ્ગટીકાયં અપરેહિ પકારેહિ વિત્થારિતા , તસ્માતેસુ વુત્તાનયેનપિ સો (વિસુદ્ધિ॰ ટી॰ ૧.૧૨૯, ૧૩૦) અત્થો વેદિતબ્બો. તથાગતસ્સ સત્તનિકાયન્તોગધતાય ‘‘ઇધ પન સત્તલોકો અધિપ્પેતો’’તિ વત્વા તત્થાયં યસ્મિં સત્તનિકાયે યસ્મિઞ્ચ ઓકાસે ઉપ્પજ્જતિ, તં દસ્સેતું ‘‘સત્તલોકે ઉપ્પજ્જમાનોપિ ચા’’તિઆદિ વુત્તં. ‘‘તથાગતો ન દેવલોકે ઉપ્પજ્જતી’’તિઆદીસુ યં વત્તબ્બં, તં પરતો આગમિસ્સતિ. સારપ્પત્તાતિ કુલભોગિસ્સરિયાદિવસેન સારભૂતા. બ્રાહ્મણગહપતિકાતિ બ્રહ્માયુપોક્ખરસાતિઆદિબ્રાહ્મણા ચેવ અનાથપિણ્ડિકાદિગહપતિકા ચ.

    Padapūraṇamattameva okāsāpadisanassāpi asambhavato atthantarassa abodhanato. Arahanti ādayo saddā vitthāritāti yojanā. Atthato vitthāraṇaṃ saddamukheneva hotīti saddaggahaṇaṃ. Yasmā. ‘‘Aparehipi aṭṭhahi kāraṇehi bhagavā tathāgato’’tiādinā udānaṭṭhakathādīsu, (udā. aṭṭha. 18; itivu. aṭṭha. 38) arahanti ādayo visuddhimaggaṭīkāyaṃ aparehi pakārehi vitthāritā , tasmātesu vuttānayenapi so (visuddhi. ṭī. 1.129, 130) attho veditabbo. Tathāgatassa sattanikāyantogadhatāya ‘‘idha pana sattaloko adhippeto’’ti vatvā tatthāyaṃ yasmiṃ sattanikāye yasmiñca okāse uppajjati, taṃ dassetuṃ ‘‘sattaloke uppajjamānopi cā’’tiādi vuttaṃ. ‘‘Tathāgato na devaloke uppajjatī’’tiādīsu yaṃ vattabbaṃ, taṃ parato āgamissati. Sārappattāti kulabhogissariyādivasena sārabhūtā. Brāhmaṇagahapatikāti brahmāyupokkharasātiādibrāhmaṇā ceva anāthapiṇḍikādigahapatikā ca.

    ‘‘સુજાતાયા’’તિઆદિના વુત્તેસુ ચતૂસુ વિકપ્પેસુ પઠમો વિકપ્પો બુદ્ધભાવાય આસન્નતરપટિપત્તિદસ્સનવસેન વુત્તો. આસન્નતરાય હિ પટિપત્તિયા ઠિતો ‘‘ઉપ્પજ્જતીતિ’’ વુચ્ચતિ ઉપ્પાદસ્સ એકન્તિકત્તા, પગેવ પટિપત્તિયા મત્થકે ઠિતો. દુતિયો બુદ્ધભાવાવહપબ્બજ્જતો પટ્ઠાય આસન્નપટિપત્તિદસ્સનવસેન, તતિયો બુદ્ધકરધમ્મ પારિપૂરિતો પટ્ઠાય બુદ્ધભાવાય પટિપત્તિદસ્સનવસેન. ન હિ મહાસત્તાનં ઉપ્પતિભવૂપપત્તિતો પટ્ઠાય બોધિસમ્ભારસમ્ભરણં નામ અત્થિ. ચતુત્થો બુદ્ધકરધમ્મસમારમ્ભતો પટ્ઠાય. બોધિયા નિયતભાવપ્પત્તિતો પભુતિ હિ વિઞ્ઞૂહિ ‘‘બુદ્ધો ઉપ્પજ્જતી’’તિ વત્તું સક્કા ઉપ્પાદસ્સ એકન્તિકત્તા. યથા પન સન્દન્તિ નદિયોતિ સન્દનકિરિયાય અવિચ્છેદમુપાદાય વત્તમાનપ્પયોગો, એવં ઉપ્પાદત્થાય પટિપજ્જનકિરિયાય અવિચ્છેદમુપાદાય ચતૂસુ વિકપ્પેસુ ‘‘ઉપ્પજ્જતિ નામા’’તિ વુત્તં. સબ્બપઠમં ઉપ્પન્નભાવન્તિ ચતૂસુ વિકપ્પેસુ સબ્બપઠમં વુત્તં તથાગતસ્સ ઉપ્પન્નતાસઙ્ખાતં અત્થિભાવં. તેનાહ ‘‘ઉપ્પન્નો હોતીતિ અયઞ્હેત્થ અત્થો’’તિ.

    ‘‘Sujātāyā’’tiādinā vuttesu catūsu vikappesu paṭhamo vikappo buddhabhāvāya āsannatarapaṭipattidassanavasena vutto. Āsannatarāya hi paṭipattiyā ṭhito ‘‘uppajjatīti’’ vuccati uppādassa ekantikattā, pageva paṭipattiyā matthake ṭhito. Dutiyo buddhabhāvāvahapabbajjato paṭṭhāya āsannapaṭipattidassanavasena, tatiyo buddhakaradhamma pāripūrito paṭṭhāya buddhabhāvāya paṭipattidassanavasena. Na hi mahāsattānaṃ uppatibhavūpapattito paṭṭhāya bodhisambhārasambharaṇaṃ nāma atthi. Catuttho buddhakaradhammasamārambhato paṭṭhāya. Bodhiyā niyatabhāvappattito pabhuti hi viññūhi ‘‘buddho uppajjatī’’ti vattuṃ sakkā uppādassa ekantikattā. Yathā pana sandanti nadiyoti sandanakiriyāya avicchedamupādāya vattamānappayogo, evaṃ uppādatthāya paṭipajjanakiriyāya avicchedamupādāya catūsu vikappesu ‘‘uppajjati nāmā’’ti vuttaṃ. Sabbapaṭhamaṃ uppannabhāvanti catūsu vikappesu sabbapaṭhamaṃ vuttaṃ tathāgatassa uppannatāsaṅkhātaṃ atthibhāvaṃ. Tenāha ‘‘uppanno hotīti ayañhettha attho’’ti.

    સો ભગવાતિ યો ‘‘તથાગતો અરહ’’ન્તિઆદિના કિત્તિતગુણો, સો ભગવા. ‘‘ઇમં લોક’’ન્તિ નયિદં મહાજનસ્સ સમ્મુખમત્તં સન્ધાય વુત્તં, અથ ખો અનવસેસં પરિયાદાયાતિ દસ્સેતું ‘‘સદેવક’’ન્તિઆદિ વુત્તં, તેનાહ ‘‘ઇદાનિ વત્તબ્બં નિદસ્સેતી’’તિ. પજાતત્તાતિ યથાસકં કમ્મકિલેસેહિ નિબ્બત્તત્તા. પઞ્ચકામાવચરદેવગ્ગહણં પારિસેસઞાયેન ઇતરેસં પદન્તરેહિ સઙ્ગહિતત્તા. સદેવકન્તિ ચ અવયવેન વિગ્ગહો સમુદાયો સમાસત્થો. છટ્ઠકામાવચરદેવગ્ગહણં પચ્ચાસત્તિઞાયેન. તત્થ હિ સો જાતો, તંનિવાસી ચ. બ્રહ્મકાયિકાદિબ્રહ્મગ્ગહણન્તિ એત્થાપિ એસેવ નયો. પચ્ચત્થિક …પે॰… સમણબ્રાહ્મણગ્ગહણન્તિ નિદસ્સનમત્તમેતં અપચ્ચત્થિકાનં, અસમિતાબાહિતપાપાનઞ્ચ સમણબ્રાહ્મણાનં સસ્સમણબ્રાહ્મણીવચનેન ગહિતત્તા. કામં ‘‘સદેવક’’ન્તિઆદિ વિસેસનાનં વસેન સત્તવિસયો લોકસદ્દોતિ વિઞ્ઞાયતિ તુલ્યયોગવિસયત્તા તેસં, ‘‘સલોમકો સપક્ખકો’’તિઆદીસુ પન અતુલ્યયોગેપિ અયં સમાસો લબ્ભતીતિ બ્યભિચારદસ્સનતો પજાગહણન્તિ આહ ‘‘પજાવચનેન સત્તલોકગ્ગહણ’’ન્તિ.

    So bhagavāti yo ‘‘tathāgato araha’’ntiādinā kittitaguṇo, so bhagavā. ‘‘Imaṃ loka’’nti nayidaṃ mahājanassa sammukhamattaṃ sandhāya vuttaṃ, atha kho anavasesaṃ pariyādāyāti dassetuṃ ‘‘sadevaka’’ntiādi vuttaṃ, tenāha ‘‘idāni vattabbaṃ nidassetī’’ti. Pajātattāti yathāsakaṃ kammakilesehi nibbattattā. Pañcakāmāvacaradevaggahaṇaṃ pārisesañāyena itaresaṃ padantarehi saṅgahitattā. Sadevakanti ca avayavena viggaho samudāyo samāsattho. Chaṭṭhakāmāvacaradevaggahaṇaṃ paccāsattiñāyena. Tattha hi so jāto, taṃnivāsī ca. Brahmakāyikādibrahmaggahaṇanti etthāpi eseva nayo. Paccatthika…pe… samaṇabrāhmaṇaggahaṇanti nidassanamattametaṃ apaccatthikānaṃ, asamitābāhitapāpānañca samaṇabrāhmaṇānaṃ sassamaṇabrāhmaṇīvacanena gahitattā. Kāmaṃ ‘‘sadevaka’’ntiādi visesanānaṃ vasena sattavisayo lokasaddoti viññāyati tulyayogavisayattā tesaṃ, ‘‘salomako sapakkhako’’tiādīsu pana atulyayogepi ayaṃ samāso labbhatīti byabhicāradassanato pajāgahaṇanti āha ‘‘pajāvacanena sattalokaggahaṇa’’nti.

    અરૂપિનો સત્તા અત્તનો આનેઞ્જવિહારેન વિહરન્તા દિબ્બન્તીતિ દેવાતિ ઇમં નિબ્બચનં લભન્તીતિ આહ ‘‘સદેવકગ્ગહણેન અરૂપાવચરલોકો ગહિતો’’તિ. તેનાહ ‘‘આકાસાનઞ્ચાયતનૂપગાનં દેવાનં સહબ્યત’’ન્તિ (અ॰ નિ॰ ૩.૧૧૭). સમારકગ્ગહણેન છકામાવચરદેવલોકો ગહિતો તસ્સ સવિસેસં મારસ્સ વસે વત્તનતો. રૂપી બ્રહ્મલોકો ગહિતો અરૂપીબ્રહ્મલોકસ્સ વિસું ગહિતત્તા. ચતુપરિસવસેનાતિ ખત્તિયાદિચતુપરિસવસેન, ઇતરા પન ચતસ્સો પરિસા સમારકાદિગ્ગહણેન ગહિતા એવાતિ. અવસેસસબ્બસત્તલોકો નાગગરુળાદિભેદો.

    Arūpino sattā attano āneñjavihārena viharantā dibbantīti devāti imaṃ nibbacanaṃ labhantīti āha ‘‘sadevakaggahaṇena arūpāvacaraloko gahito’’ti. Tenāha ‘‘ākāsānañcāyatanūpagānaṃ devānaṃ sahabyata’’nti (a. ni. 3.117). Samārakaggahaṇena chakāmāvacaradevaloko gahito tassa savisesaṃ mārassa vase vattanato. Rūpī brahmaloko gahito arūpībrahmalokassa visuṃ gahitattā. Catuparisavasenāti khattiyādicatuparisavasena, itarā pana catasso parisā samārakādiggahaṇena gahitā evāti. Avasesasabbasattaloko nāgagaruḷādibhedo.

    એત્તાવતા ચ ભાગસો લોકં ગહેત્વા યોજનં દસ્સેત્વા ઇદાનિ તેન તેન વિસેસેન અભાગસો લોકં ગહેત્વા યોજનં દસ્સેતું ‘‘અપિ ચેત્થા’’તિઆદિ વુત્તં. તત્થ ઉક્કટ્ઠપરિચ્છેદતોતિ ઉક્કંસગતિવિજાનનેન. પઞ્ચસુ હિ ગતીસુ દેવગતિપરિયાપન્નાવ સેટ્ઠા, તત્થાપિ અરૂપિનો દૂરસમુસ્સારિતકિલેસદુક્ખતાય, સન્તપણીતઆનેઞ્જવિહારસમઙ્ગિતાય, અતિદીઘાયુકતાયાતિ એવમાદીહિ વિસેસેહિ અતિવિય ઉક્કટ્ઠા. ‘‘બ્રહ્મા મહાનુભાવો’’તિઆદિ દસસહસ્સિયં મહાબ્રહ્મુનો વસેન વદતિ. ‘‘ઉક્કટ્ઠપરિચ્છેદતો’’તિ હિ વુત્તં. અનુત્તરન્તિ સેટ્ઠં નવ લોકુત્તરં. ભાવાનુક્કમોતિ ભાવવસેન પરેસં અજ્ઝાસયવસેન ‘‘સદેવક’’ન્તિઆદીનં પદાનં અનુક્કમો.

    Ettāvatā ca bhāgaso lokaṃ gahetvā yojanaṃ dassetvā idāni tena tena visesena abhāgaso lokaṃ gahetvā yojanaṃ dassetuṃ ‘‘api cetthā’’tiādi vuttaṃ. Tattha ukkaṭṭhaparicchedatoti ukkaṃsagativijānanena. Pañcasu hi gatīsu devagatipariyāpannāva seṭṭhā, tatthāpi arūpino dūrasamussāritakilesadukkhatāya, santapaṇītaāneñjavihārasamaṅgitāya, atidīghāyukatāyāti evamādīhi visesehi ativiya ukkaṭṭhā. ‘‘Brahmā mahānubhāvo’’tiādi dasasahassiyaṃ mahābrahmuno vasena vadati. ‘‘Ukkaṭṭhaparicchedato’’ti hi vuttaṃ. Anuttaranti seṭṭhaṃ nava lokuttaraṃ. Bhāvānukkamoti bhāvavasena paresaṃ ajjhāsayavasena ‘‘sadevaka’’ntiādīnaṃ padānaṃ anukkamo.

    તીહાકારેહીતિ દેવમારબ્રહ્મસહિતતાસઙ્ખાતેહિ તીહિ પકારેહિ. તીસુ પદેસૂતિ ‘‘સદેવક’’ન્તિઆદીસુ તીસુ પદેસુ. તેન તેનાકારેનાતિ સદેવકત્તાદિના તેન તેન પકારેન. તેધાતુકમેવ પરિયાદિન્નન્તિ પોરાણા પનાહૂતિ યોજના.

    Tīhākārehīti devamārabrahmasahitatāsaṅkhātehi tīhi pakārehi. Tīsu padesūti ‘‘sadevaka’’ntiādīsu tīsu padesu. Tena tenākārenāti sadevakattādinā tena tena pakārena. Tedhātukameva pariyādinnanti porāṇā panāhūti yojanā.

    અભિઞ્ઞાતિ ય-કારલોપેનાયં નિદ્દેસો, અભિજાનિત્વાતિ અયમેત્થ અત્થોતિ આહ ‘‘અભિઞ્ઞાય અધિકેન ઞાણેન ઞત્વા’’તિ. અનુમાનાદિપટિક્ખેપોતિ અનુમાનઉપમાનઅત્થાપત્તિઆદિપટિક્ખેપો એકપ્પમાણત્તા. સબ્બત્થ અપ્પટિહતઞાણચારતાય હિ સબ્બપચ્ચક્ખા બુદ્ધા ભગવન્તો.

    Abhiññāti ya-kāralopenāyaṃ niddeso, abhijānitvāti ayamettha atthoti āha ‘‘abhiññāya adhikena ñāṇena ñatvā’’ti. Anumānādipaṭikkhepoti anumānaupamānaatthāpattiādipaṭikkhepo ekappamāṇattā. Sabbattha appaṭihatañāṇacāratāya hi sabbapaccakkhā buddhā bhagavanto.

    અનુત્તરં વિવેકસુખન્તિ ફલસમાપત્તિસુખં, તેન ઠિતિમિસ્સાપિ [વીથિમિસ્સાપિ (સારત્થ॰ ટી॰ ૧.વેરઞ્જકણ્ડવણ્ણનાયં) ધિતિમિસ્સાપિ (ક)] કદાચિ ભગવતો ધમ્મદેસના હોતીતિ હિત્વાપીતિ પિ-સદ્દગ્ગહણં. ભગવા હિ ધમ્મં દેસેન્તો યસ્મિં ખણે પરિસા સાધુકારં વા દેતિ, યથાસુતં વા ધમ્મં પચ્ચવેક્ખતિ, તં ખણં પુબ્બભાગેન પરિચ્છિન્દિત્વા ફલસમાપત્તિં સમાપજ્જતિ, યથાપરિચ્છેદઞ્ચ સમાપત્તિતો વુટ્ઠાય ઠિતટ્ઠાનતો પટ્ઠાય ધમ્મં દેસેતિ. ઉગ્ઘટિતઞ્ઞુસ્સ વસેન અપ્પં વા વિપઞ્ચિતઞ્ઞુસ્સ, નેય્યસ્સ વા વસેન બહું વા દેસેન્તો. ધમ્મસ્સ કલ્યાણતા નિય્યાનિકતાય, નિય્યાનિકતા ચ સબ્બસો અનવજ્જભાવેનેવાતિ આહ ‘‘અનવજ્જમેવ કત્વા’’તિ. દેસકાયત્તેન આણાદિવિધિના અભિસજ્જનં પબોધનં દેસનાતિ સા પરિયત્તિધમ્મવસેન વેદિતબ્બાતિ આહ ‘‘દેસનાય તાવ ચતુપ્પદિકાયપિ ગાથાયા’’તિઆદિ. નિદાનનિગમનાનિપિ સત્થુનો દેસનાય અનુવિધાનતો તદન્તોગધાનિ એવાતિ આહ ‘‘નિદાનમાદિ, ઇદં એવોચાતિ પરિયોસાન’’ન્તિ.

    Anuttaraṃvivekasukhanti phalasamāpattisukhaṃ, tena ṭhitimissāpi [vīthimissāpi (sārattha. ṭī. 1.verañjakaṇḍavaṇṇanāyaṃ) dhitimissāpi (ka)] kadāci bhagavato dhammadesanā hotīti hitvāpīti pi-saddaggahaṇaṃ. Bhagavā hi dhammaṃ desento yasmiṃ khaṇe parisā sādhukāraṃ vā deti, yathāsutaṃ vā dhammaṃ paccavekkhati, taṃ khaṇaṃ pubbabhāgena paricchinditvā phalasamāpattiṃ samāpajjati, yathāparicchedañca samāpattito vuṭṭhāya ṭhitaṭṭhānato paṭṭhāya dhammaṃ deseti. Ugghaṭitaññussa vasena appaṃ vā vipañcitaññussa, neyyassa vā vasena bahuṃ vā desento. Dhammassa kalyāṇatā niyyānikatāya, niyyānikatā ca sabbaso anavajjabhāvenevāti āha ‘‘anavajjameva katvā’’ti. Desakāyattena āṇādividhinā abhisajjanaṃ pabodhanaṃ desanāti sā pariyattidhammavasena veditabbāti āha ‘‘desanāya tāva catuppadikāyapi gāthāyā’’tiādi. Nidānanigamanānipi satthuno desanāya anuvidhānato tadantogadhāni evāti āha ‘‘nidānamādi, idaṃ evocāti pariyosāna’’nti.

    સાસિતબ્બપુગ્ગલગતેન યથાપરાધાદિસાસિતબ્બભાવેન અનુસાસનં તદઙ્ગવિનયાદિવસેન વિનયનં સાસનન્તિ તં પટિપત્તિધમ્મવસેન વેદિતબ્બન્તિ આહ ‘‘સીલસમાધિવિપસ્સના’’તિઆદિ. કુસલાનં ધમ્માનન્તિ અનવજ્જધમ્માનં સીલસ્સ, સમથવિપસ્સનાનઞ્ચ સીલદિટ્ઠીનં આદિભાવો તં મૂલકત્તા ઉત્તરિમનુસ્સધમ્માનં. અરિયમગ્ગસ્સ અન્તદ્વયવિગમેન મજ્ઝિમપટિપદાભાવો વિય, સમ્માપટિપત્તિયા આરબ્ભનિપ્ફત્તીનં વેમજ્ઝત્તાપિ મજ્ઝભાવોતિ વુત્તં. ‘‘અત્થિ ભિક્ખવે…પે॰… મજ્ઝં નામા’’તિ. ફલં પરિયોસાનં નામ સઉપાદિસેસતાવસેન, નિબ્બાનં પરિયોસાનં નામ અનુપાદિસેસતાવસેન. ઇદાનિ તેસં દ્વિન્નમ્પિ સાસનસ્સ પરિયોસાનતં આગમેન દસ્સેતું ‘‘એતદત્થમિદ’’ન્તિઆદિ આહ. ઇધ દેસનાય આદિમજ્ઝપરિયોસાનં અધિપ્પેતં ‘‘સબ્યઞ્જન’’ન્તિઆદિ વચનતો. તસ્મિં તસ્મિં અત્થે કતાવધિસદ્દપ્પબન્ધો ગાથાવસેન, સુત્તવસેન ચ વવત્થિતો પરિયત્તિધમ્મો, યો ઇધ ‘‘દેસના’’તિ વુત્તો, તસ્સ પન અત્થો વિસેસતો સીલાદિ એવાતિ આહ ‘‘ભગવા હિ ધમ્મં દેસેન્તો…પે॰… દસ્સેતી’’તિ. તત્થ સીલં દસ્સેત્વાતિ સીલગ્ગહણેન સસમ્ભારં સીલં ગહિતં, તથા મગ્ગગ્ગહણેન સસમ્ભારો મગ્ગોતિ તદુભયવસેન અનવસેસતો પરિયત્તિ અત્થં પરિયાદિયતિ. તેનાતિ સીલાદિદસ્સનેન. અત્થવસેન હિ ઇધ દેસનાય આદિકલ્યાણાદિભાવો અધિપ્પેતો. કથિકસણ્ઠિતીતિ કથિકસ્સ સણ્ઠાનં કથનવસેન સમવટ્ઠાનં.

    Sāsitabbapuggalagatena yathāparādhādisāsitabbabhāvena anusāsanaṃ tadaṅgavinayādivasena vinayanaṃ sāsananti taṃ paṭipattidhammavasena veditabbanti āha ‘‘sīlasamādhivipassanā’’tiādi. Kusalānaṃ dhammānanti anavajjadhammānaṃ sīlassa, samathavipassanānañca sīladiṭṭhīnaṃ ādibhāvo taṃ mūlakattā uttarimanussadhammānaṃ. Ariyamaggassa antadvayavigamena majjhimapaṭipadābhāvo viya, sammāpaṭipattiyā ārabbhanipphattīnaṃ vemajjhattāpi majjhabhāvoti vuttaṃ. ‘‘Atthi bhikkhave…pe… majjhaṃ nāmā’’ti. Phalaṃ pariyosānaṃ nāma saupādisesatāvasena, nibbānaṃ pariyosānaṃ nāma anupādisesatāvasena. Idāni tesaṃ dvinnampi sāsanassa pariyosānataṃ āgamena dassetuṃ ‘‘etadatthamida’’ntiādi āha. Idha desanāya ādimajjhapariyosānaṃ adhippetaṃ ‘‘sabyañjana’’ntiādi vacanato. Tasmiṃ tasmiṃ atthe katāvadhisaddappabandho gāthāvasena, suttavasena ca vavatthito pariyattidhammo, yo idha ‘‘desanā’’ti vutto, tassa pana attho visesato sīlādi evāti āha ‘‘bhagavā hi dhammaṃ desento…pe… dassetī’’ti. Tattha sīlaṃ dassetvāti sīlaggahaṇena sasambhāraṃ sīlaṃ gahitaṃ, tathā maggaggahaṇena sasambhāro maggoti tadubhayavasena anavasesato pariyatti atthaṃ pariyādiyati. Tenāti sīlādidassanena. Atthavasena hi idha desanāya ādikalyāṇādibhāvo adhippeto. Kathikasaṇṭhitīti kathikassa saṇṭhānaṃ kathanavasena samavaṭṭhānaṃ.

    ન સો સાત્થં દેસેતિ નિય્યાનત્થવિરહતો તસ્સા દેસનાય. એકબ્યઞ્જનાદિયુત્તા વાતિ સિથિલાદિભેદેસુ બ્યઞ્જનેસુ એકપ્પકારેમેવ, દ્વિપકારેમેવ વા બ્યઞ્જનેન યુત્તા વા દમિળભાસા વિય . વિવટકરણતાય ઓટ્ઠે અફુસાપેત્વા ઉચ્ચારેતબ્બતો સબ્બનિરોટ્ઠબ્યઞ્જના વા કિરાતભાસા વિય. સબ્બસ્સેવ [સબ્બત્થેવ (સારત્થ॰ ટી॰ ૧.વેરઞ્જકણ્ડવણ્ણનાયં ૧)] વિસ્સજ્જનીયયુત્તતાય સબ્બવિસ્સટ્ઠબ્યઞ્જના વા સવરભાસા [યવનભાસા (સારત્થ॰ ટી॰ ૧.વેરઞ્જકણ્ડવણ્ણનાયં)] વિય. સબ્બસ્સેવ [સબ્બત્થેવ (સારત્થ॰ ટી॰ ૧.વેરઞ્જકણ્ડવણ્ણનાયં)] સાનુસારતાય સબ્બનિગ્ગહિતબ્યઞ્જના વા પારસિકાદિમિલક્ખુભાસા વિય. સબ્બાપેસા બ્યઞ્જનેકદેસવસેન પવત્તિયા અપરિપુણ્ણબ્યઞ્જનાતિ કત્વા ‘‘અબ્યઞ્જના’’તિ વુત્તા.

    Na so sātthaṃ deseti niyyānatthavirahato tassā desanāya. Ekabyañjanādiyuttā vāti sithilādibhedesu byañjanesu ekappakāremeva, dvipakāremeva vā byañjanena yuttā vā damiḷabhāsā viya . Vivaṭakaraṇatāya oṭṭhe aphusāpetvā uccāretabbato sabbaniroṭṭhabyañjanā vā kirātabhāsā viya. Sabbasseva [sabbattheva (sārattha. ṭī. 1.verañjakaṇḍavaṇṇanāyaṃ 1)] vissajjanīyayuttatāya sabbavissaṭṭhabyañjanā vā savarabhāsā [yavanabhāsā (sārattha. ṭī. 1.verañjakaṇḍavaṇṇanāyaṃ)] viya. Sabbasseva [sabbattheva (sārattha. ṭī. 1.verañjakaṇḍavaṇṇanāyaṃ)] sānusāratāya sabbaniggahitabyañjanā vā pārasikādimilakkhubhāsā viya. Sabbāpesā byañjanekadesavasena pavattiyā aparipuṇṇabyañjanāti katvā ‘‘abyañjanā’’ti vuttā.

    ઠાનકરણાનિ સિથિલાનિ કત્વા ઉચ્ચારેતબ્બં અક્ખરં પઞ્ચસુ વગ્ગેસુ પઠમતતિયન્તિ એવમાદિ સિથિલં. તાનિ અસિથિલાનિ કત્વા ઉચ્ચારેતબ્બં અક્ખરં વગ્ગેસુ દુતિયચતુત્થન્તિ એવમાદિ ધનિતં. દ્વિમત્તકાલં દીઘં. એકમત્તકાલં રસ્સં તદેવ લહુકં. લહુકમેવ સંયોગપરં, દીઘઞ્ચ ગરુકં. ઠાનકરણાનિ નિગ્ગહેત્વા ઉચ્ચારેતબ્બં નિગ્ગહિતં. પરેન સમ્બન્ધં કત્વા ઉચ્ચારેતબ્બં સમ્બન્ધં. તથા નસમ્બન્ધં વવત્થિતં. ઠાનકરણાનિ નિસ્સટ્ઠાનિ કત્વા ઉચ્ચારેતબ્બં વિમુત્તં. દસધાતિ એવં સિથિલાદિવસેન બ્યઞ્જનબુદ્ધિયા અક્ખરુપ્પાદકચિત્તસ્સ સબ્બાકારેન પભેદો. સબ્બાનિ હિ અક્ખરાનિ ચિત્તસમુટ્ઠાનાનિ યથાધિપ્પેતત્થં બ્યઞ્જનતો બ્યઞ્જનાનિ ચાતિ.

    Ṭhānakaraṇāni sithilāni katvā uccāretabbaṃ akkharaṃ pañcasu vaggesu paṭhamatatiyanti evamādi sithilaṃ. Tāni asithilāni katvā uccāretabbaṃ akkharaṃ vaggesu dutiyacatutthanti evamādi dhanitaṃ. Dvimattakālaṃ dīghaṃ. Ekamattakālaṃ rassaṃ tadeva lahukaṃ. Lahukameva saṃyogaparaṃ, dīghañca garukaṃ. Ṭhānakaraṇāni niggahetvā uccāretabbaṃ niggahitaṃ. Parena sambandhaṃ katvā uccāretabbaṃ sambandhaṃ. Tathā nasambandhaṃ vavatthitaṃ. Ṭhānakaraṇāni nissaṭṭhāni katvā uccāretabbaṃ vimuttaṃ. Dasadhāti evaṃ sithilādivasena byañjanabuddhiyā akkharuppādakacittassa sabbākārena pabhedo. Sabbāni hi akkharāni cittasamuṭṭhānāni yathādhippetatthaṃ byañjanato byañjanāni cāti.

    અમક્ખેત્વાતિ અમિલેચ્છેત્વા, અવિનાસેત્વા, અહાપેત્વાતિ વા અત્થો. ભગવા યમત્થં ઞાપેતું એકં ગાથં, એકં વાક્યં વા દેસેતિ, તમત્થં તાય દેસનાય પરિમણ્ડલપદબ્યઞ્જનાય એવ દેસેતીતિ આહ ‘‘પરિપુણ્ણબ્યઞ્જનમેવ કત્વા ધમ્મં દેસેતી’’તિ. ઇધ કેવલસદ્દો અનવસેસવાચકો, ન અવોમિસ્સકાદિવાચકોતિ આહ ‘‘સકલાધિવચન’’ન્તિ. પરિપુણ્ણન્તિ સબ્બસો પુણ્ણં, તં પન કેનચિ ઊનં, અધિકં વા ન હોતીતિ ‘‘અનૂનાધિકવચન’’ન્તિ વુત્તં. તત્થ યદત્થં દેસિતો, તસ્સ સાધકત્તા અનૂનતા વેદિતબ્બા, તબ્બિધુરસ્સ પન અસાધકત્તા અનધિકતા. સકલન્તિ સબ્બભાગવન્તં. પરિપુણ્ણન્તિ સબ્બસો પરિપુણ્ણમેવ, તેનાહ ‘‘એકદેસનાપિ અપરિપુણ્ણા નત્થી’’તિ. અપરિસુદ્ધા દેસના હોતિ તણ્હાય સંકિલિટ્ઠત્તા. લોકામિસં ચીવરાદયો પચ્ચયા તત્થ અગધિતચિત્તતાય લોકામિસનિરપેક્ખો. હિતફરણેનાતિ હિતૂપસંહારેન. મેત્તાભાવનાય કરણભૂતાય મુદુહદયો. ઉલ્લુમ્પનસભાવસણ્ઠિતેનાતિ સકલસંકિલેસતો, વટ્ટદુક્ખતો ચ ઉદ્ધરણાકારાવટ્ઠિતેન ચિત્તેન, કારુણાધિપ્પાયેનાતિ અત્થો.

    Amakkhetvāti amilecchetvā, avināsetvā, ahāpetvāti vā attho. Bhagavā yamatthaṃ ñāpetuṃ ekaṃ gāthaṃ, ekaṃ vākyaṃ vā deseti, tamatthaṃ tāya desanāya parimaṇḍalapadabyañjanāya eva desetīti āha ‘‘paripuṇṇabyañjanameva katvā dhammaṃ desetī’’ti. Idha kevalasaddo anavasesavācako, na avomissakādivācakoti āha ‘‘sakalādhivacana’’nti. Paripuṇṇanti sabbaso puṇṇaṃ, taṃ pana kenaci ūnaṃ, adhikaṃ vā na hotīti ‘‘anūnādhikavacana’’nti vuttaṃ. Tattha yadatthaṃ desito, tassa sādhakattā anūnatā veditabbā, tabbidhurassa pana asādhakattā anadhikatā. Sakalanti sabbabhāgavantaṃ. Paripuṇṇanti sabbaso paripuṇṇameva, tenāha ‘‘ekadesanāpi aparipuṇṇā natthī’’ti. Aparisuddhā desanā hoti taṇhāya saṃkiliṭṭhattā. Lokāmisaṃ cīvarādayo paccayā tattha agadhitacittatāya lokāmisanirapekkho. Hitapharaṇenāti hitūpasaṃhārena. Mettābhāvanāya karaṇabhūtāya muduhadayo. Ullumpanasabhāvasaṇṭhitenāti sakalasaṃkilesato, vaṭṭadukkhato ca uddharaṇākārāvaṭṭhitena cittena, kāruṇādhippāyenāti attho.

    ‘‘ઇતો પટ્ઠાય દસ્સામેવ, એવઞ્ચ દસ્સામી’’તિ સમાદાતબ્બટ્ઠેન વતં. પણ્ડિતપઞ્ઞત્તતાય સેટ્ઠટ્ઠેન બ્રહ્મં બ્રહ્માનં વા ચરિયન્તિ બ્રહ્મચરિયં દાનં. મચ્છરિયલોભાદિનિગ્ગણ્હનેન સુચિણ્ણસ્સ. ઇદ્ધીતિ દેવિદ્ધિ. જુતીતિ પભા, આનુભાવો વા. બલવીરિયૂપપત્તીતિ એવં મહતા બલેન ચ વીરિયેન ચ સમન્નાગમો. પુઞ્ઞન્તિ પુઞ્ઞફલં. વેય્યાવચ્ચં બ્રહ્મચરિયં સેટ્ઠા ચરિયાતિ કત્વા. એસ નયો સેસેપિ.

    ‘‘Ito paṭṭhāya dassāmeva, evañca dassāmī’’ti samādātabbaṭṭhena vataṃ. Paṇḍitapaññattatāya seṭṭhaṭṭhena brahmaṃ brahmānaṃ vā cariyanti brahmacariyaṃ dānaṃ. Macchariyalobhādiniggaṇhanena suciṇṇassa. Iddhīti deviddhi. Jutīti pabhā, ānubhāvo vā. Balavīriyūpapattīti evaṃ mahatā balena ca vīriyena ca samannāgamo. Puññanti puññaphalaṃ. Veyyāvaccaṃ brahmacariyaṃ seṭṭhā cariyāti katvā. Esa nayo sesepi.

    તસ્માતિ યસ્મા સિક્ખત્તયસઙ્ગહં સકલં સાસનં ઇધ ‘‘બ્રહ્મચરિય’’ન્તિ અધિપ્પેતં તસ્મા. ‘‘બ્રહ્મચરિય’’ન્તિ ઇમિના સમાનાધિકરણાનિ સબ્બપદાનિ યોજેત્વા અત્થં દસ્સેન્તો ‘‘સો ધમ્મં દેસેતિ…પે॰… પકાસેતીતિ એવમેત્થ અત્થો દટ્ઠબ્બો’’તિ આહ.

    Tasmāti yasmā sikkhattayasaṅgahaṃ sakalaṃ sāsanaṃ idha ‘‘brahmacariya’’nti adhippetaṃ tasmā. ‘‘Brahmacariya’’nti iminā samānādhikaraṇāni sabbapadāni yojetvā atthaṃ dassento ‘‘so dhammaṃ deseti…pe… pakāsetīti evamettha attho daṭṭhabbo’’ti āha.

    ૧૯૧. વુત્તપ્પકારસમ્પદન્તિ યથાવુત્તં આદિકલ્યાણતાદિગુણસમ્પદં, દૂરસમુસ્સારિતમાનસ્સેવ સાસને સમ્માપટિપત્તિ સમ્ભવતિ, ન માનજાતિકસ્સાતિ આહ ‘‘નિહતમાનત્તા’’તિ. ઉસ્સન્નત્તાતિ બહુલભાવતો. ભોગારોગ્યાદિવત્થુકા મદા સુપ્પહેય્યા હોન્તિ નિમિત્તસ્સ અનવત્થાનતો, ન તથા કુલવિજ્જામદા, તસ્મા ખત્તિયબ્રાહ્મણકુલાનં પબ્બજિતાનમ્પિ જાતિવિજ્જા નિસ્સાય માનજપ્પનં દુપ્પજહન્તિ આહ ‘‘યેભુય્યેન હિ…પે॰… માનં કરોન્તી’’તિ. વિજાતિતાયાતિ નિહીનજાતિતાય. પતિટ્ઠાતું ન સક્કોન્તીતિ સુવિસુદ્ધં કત્વા સીલં રક્ખિતું ન સક્કોન્તિ. સીલવસેન હિ સાસને પતિટ્ઠા, પતિટ્ઠાતુન્તિ વા સચ્ચપટિવેધેન લોકુત્તરાય પતિટ્ઠાય પતિટ્ઠાતું. સા હિ નિપ્પરિયાયતો સાસને પતિટ્ઠા નામ, યેભુય્યેન ચ ઉપનિસ્સયસમ્પન્ના સુજાતા એવ હોન્તિ, ન દુજ્જાતા.

    191.Vuttappakārasampadanti yathāvuttaṃ ādikalyāṇatādiguṇasampadaṃ, dūrasamussāritamānasseva sāsane sammāpaṭipatti sambhavati, na mānajātikassāti āha ‘‘nihatamānattā’’ti. Ussannattāti bahulabhāvato. Bhogārogyādivatthukā madā suppaheyyā honti nimittassa anavatthānato, na tathā kulavijjāmadā, tasmā khattiyabrāhmaṇakulānaṃ pabbajitānampi jātivijjā nissāya mānajappanaṃ duppajahanti āha ‘‘yebhuyyena hi…pe… mānaṃ karontī’’ti. Vijātitāyāti nihīnajātitāya. Patiṭṭhātuṃ na sakkontīti suvisuddhaṃ katvā sīlaṃ rakkhituṃ na sakkonti. Sīlavasena hi sāsane patiṭṭhā, patiṭṭhātunti vā saccapaṭivedhena lokuttarāya patiṭṭhāya patiṭṭhātuṃ. Sā hi nippariyāyato sāsane patiṭṭhā nāma, yebhuyyena ca upanissayasampannā sujātā eva honti, na dujjātā.

    પરિસુદ્ધન્તિ રાગાદીનં અચ્ચન્તમેવ પહાનદીપનતો નિરુપક્કિલેસતાય સબ્બસો પરિસુદ્ધં. સદ્ધં પટિલભતીતિ પોથુજ્જનિકસદ્ધાવસેન સદ્દહતિ. વિઞ્ઞૂજાતિકાનઞ્હિ ધમ્મસમ્પત્તિગ્ગહણપુબ્બિકા સદ્ધા સિદ્ધિ ધમ્મપ્પમાણધમ્મપ્પસન્નભાવતો. ‘‘સમ્માસમ્બુદ્ધો વત સો ભગવા, યો એવં સ્વાક્ખાતધમ્મો’’તિ સદ્ધં પટિલભતિ. જાયમ્પતિકાતિ ઘરણીપતિકા. કામં ‘‘જાયમ્પતિકા’’તિ વુત્તે ઘરસામિકઘરસામિનીવસેન દ્વિન્નંયેવ ગહણં વિઞ્ઞાયતિ. યસ્સ પન પુરિસસ્સ અનેકા પજાપતિયો, તત્થ કિં વત્તબ્બં, એકાયાપિ સંવાસો સમ્બાધોતિ દસ્સનત્થં ‘‘દ્વે’’તિ વુત્તં. રાગાદિના સકિઞ્ચનટ્ઠેન, ખેત્તવત્થુ આદિના સપલિબોધટ્ઠેન રાગરજાદીનં આગમનપથતાપિ ઉટ્ઠાનટ્ઠાનતા એવાતિ દ્વેપિ વણ્ણના એકત્થા, બ્યઞ્જનમેવ નાનં. અલગ્ગનટ્ઠેનાતિ અસ્સજ્જનટ્ઠેન અપ્પટિબદ્ધભાવેન. એવં અકુસલકુસલપ્પવત્તીનં ઠાનભાવેન ઘરાવાસપબ્બજ્જાનં સમ્બાધબ્ભોકાસતં દસ્સેત્વા ઇદાનિ કુસલપ્પવત્તિયા એવ અટ્ઠાનટ્ઠાનભાવેન તેસં તં દસ્સેતું ‘‘અપિચા’’તિઆદિ વુત્તં.

    Parisuddhanti rāgādīnaṃ accantameva pahānadīpanato nirupakkilesatāya sabbaso parisuddhaṃ. Saddhaṃ paṭilabhatīti pothujjanikasaddhāvasena saddahati. Viññūjātikānañhi dhammasampattiggahaṇapubbikā saddhā siddhi dhammappamāṇadhammappasannabhāvato. ‘‘Sammāsambuddho vata so bhagavā, yo evaṃ svākkhātadhammo’’ti saddhaṃ paṭilabhati. Jāyampatikāti gharaṇīpatikā. Kāmaṃ ‘‘jāyampatikā’’ti vutte gharasāmikagharasāminīvasena dvinnaṃyeva gahaṇaṃ viññāyati. Yassa pana purisassa anekā pajāpatiyo, tattha kiṃ vattabbaṃ, ekāyāpi saṃvāso sambādhoti dassanatthaṃ ‘‘dve’’ti vuttaṃ. Rāgādinā sakiñcanaṭṭhena, khettavatthu ādinā sapalibodhaṭṭhena rāgarajādīnaṃ āgamanapathatāpi uṭṭhānaṭṭhānatā evāti dvepi vaṇṇanā ekatthā, byañjanameva nānaṃ. Alagganaṭṭhenāti assajjanaṭṭhena appaṭibaddhabhāvena. Evaṃ akusalakusalappavattīnaṃ ṭhānabhāvena gharāvāsapabbajjānaṃ sambādhabbhokāsataṃ dassetvā idāni kusalappavattiyā eva aṭṭhānaṭṭhānabhāvena tesaṃ taṃ dassetuṃ ‘‘apicā’’tiādi vuttaṃ.

    સઙ્ખેપકથાતિ વિસું વિસું પદુદ્ધારં અકત્વા સમાસતો અત્થવણ્ણના. એકમ્પિ દિવસન્તિ એકદિવસમત્તમ્પિ. અખણ્ડં કત્વાતિ દુક્કટમત્તસ્સપિ અનાપજ્જનેન અખણ્ડિતં કત્વા. કિલેસમલેન અમલીનન્તિ તણ્હાસંકિલેસાદિના અસંકિલિટ્ઠં કત્વા. પરિયોદાતટ્ઠેન નિમ્મલભાવેન સઙ્ખં વિય લિખિતં ધોતન્તિ સઙ્ખલિખિતન્તિ આહ ‘‘ધોતસઙ્ખસપ્પટિભાગ’’ન્તિ. ‘‘અજ્ઝાવસતા’’તિ પદપ્પયોગેન ‘‘અગાર’’ન્તિ ભુમ્મત્થે ઉપયોગવચનન્તિ આહ ‘‘અગારમજ્ઝે’’તિ. કસાયેન રત્તાનિ વત્થાનિ કાસાયાનીતિ આહ ‘‘કસાયરસપીતતાયા’’તિ. પરિદહિત્વાતિ નિવાસેત્વા ચેવ પારુપિત્વા ચ. અગારવાસો અગારં ઉત્તરપદલોપેન, તસ્સ વડ્ઢિઆવહં અગારસ્સ હિતં.

    Saṅkhepakathāti visuṃ visuṃ paduddhāraṃ akatvā samāsato atthavaṇṇanā. Ekampi divasanti ekadivasamattampi. Akhaṇḍaṃ katvāti dukkaṭamattassapi anāpajjanena akhaṇḍitaṃ katvā. Kilesamalena amalīnanti taṇhāsaṃkilesādinā asaṃkiliṭṭhaṃ katvā. Pariyodātaṭṭhena nimmalabhāvena saṅkhaṃ viya likhitaṃ dhotanti saṅkhalikhitanti āha ‘‘dhotasaṅkhasappaṭibhāga’’nti. ‘‘Ajjhāvasatā’’ti padappayogena ‘‘agāra’’nti bhummatthe upayogavacananti āha ‘‘agāramajjhe’’ti. Kasāyena rattāni vatthāni kāsāyānīti āha ‘‘kasāyarasapītatāyā’’ti. Paridahitvāti nivāsetvā ceva pārupitvā ca. Agāravāso agāraṃ uttarapadalopena, tassa vaḍḍhiāvahaṃ agārassa hitaṃ.

    ૧૯૨. ભોગક્ખન્ધોતિ ભોગસમુદાયો. આબન્ધનટ્ઠેનાતિ ‘‘પુત્તો નત્તા’’તિઆદિના પેમવસેન સપરિચ્છેદં બન્ધનટ્ઠેન. ‘‘અમ્હાકમેતે’’તિ ઞાયન્તીતિ ઞાતી. પિતામહપિતુપુત્તાદિવસેન પરિવત્તનટ્ઠેન પરિવટ્ટો.

    192.Bhogakkhandhoti bhogasamudāyo. Ābandhanaṭṭhenāti ‘‘putto nattā’’tiādinā pemavasena saparicchedaṃ bandhanaṭṭhena. ‘‘Amhākamete’’ti ñāyantīti ñātī. Pitāmahapituputtādivasena parivattanaṭṭhena parivaṭṭo.

    ૧૯૩. પાતિમોક્ખસંવરસંવુતોતિ પાતિમોક્ખસંવરેન પિહિતકાયવચીદ્વારો, તથાભૂતો ચ યસ્મા તેન સંવરેન ઉપેતો નામ હોતિ , તસ્મા વુત્તં ‘‘પાતિમોક્ખસંવરેન સમન્નાગતો’’તિ. ‘‘આચારગોચરસમ્પન્નો’’તિઆદિ તસ્સેવ પાતિમોક્ખસંવરસમન્નાગમસ્સ પચ્ચયદસ્સનં. અપ્પમત્તકેસૂતિ અસઞ્ચિચ્ચ આપન્નઅનુખુદ્દકેસુ ચેવ સહસા ઉપ્પન્નઅકુસલચિત્તુપ્પાદેસુ ચ. ભયદસ્સાવીતિ ભયદસ્સનસીલો. સમ્મા આદિયિત્વાતિ સક્કચ્ચં યાવજીવં અવીતિક્કમવસેન આદિયિત્વા. તં તં સિક્ખાપદન્તિ તં તં સિક્ખાકોટ્ઠાસં. એત્થાતિ એતસ્મિં ‘‘પાતિમોક્ખસંવરસંવુતો’’તિ પાઠે. સઙ્ખેપોતિ સઙ્ખેપવણ્ણના. વિત્થારો વિસુદ્ધિમગ્ગે (વિસુદ્ધિ॰ ૧.૧૪) વુત્તો, તસ્મા સો તત્થ, તંસંવણ્ણનાય (વિસુદ્ધિ॰ ટી॰ ૧.૧૪) ચ વુત્તનયેન વેદિતબ્બો.

    193.Pātimokkhasaṃvarasaṃvutoti pātimokkhasaṃvarena pihitakāyavacīdvāro, tathābhūto ca yasmā tena saṃvarena upeto nāma hoti , tasmā vuttaṃ ‘‘pātimokkhasaṃvarena samannāgato’’ti. ‘‘Ācāragocarasampanno’’tiādi tasseva pātimokkhasaṃvarasamannāgamassa paccayadassanaṃ. Appamattakesūti asañcicca āpannaanukhuddakesu ceva sahasā uppannaakusalacittuppādesu ca. Bhayadassāvīti bhayadassanasīlo. Sammā ādiyitvāti sakkaccaṃ yāvajīvaṃ avītikkamavasena ādiyitvā. Taṃ taṃ sikkhāpadanti taṃ taṃ sikkhākoṭṭhāsaṃ. Etthāti etasmiṃ ‘‘pātimokkhasaṃvarasaṃvuto’’ti pāṭhe. Saṅkhepoti saṅkhepavaṇṇanā. Vitthāro visuddhimagge (visuddhi. 1.14) vutto, tasmā so tattha, taṃsaṃvaṇṇanāya (visuddhi. ṭī. 1.14) ca vuttanayena veditabbo.

    આચારગોચરગ્ગહણેનેવાતિ ‘‘આચારગોચરસમ્પન્નો’’તિ વચનેનેવ. તેનાહ ‘‘કુસલે કાયકમ્મવચીકમ્મે ગહિતેપી’’તિ. અધિકવચનં અઞ્ઞમત્થં બોધેતીતિ કત્વા તસ્સ આજીવપારિસુદ્ધિસીલસ્સ ઉપ્પત્તિદ્વારદસ્સનત્થં…પે॰… કુસલેનાતિ વુત્તં, સબ્બસો અનેસનપ્પહાનેન અનવજ્જેનાતિ અત્થો. યસ્મા ‘‘કતમે ચ થપતિ કુસલા સીલા કુસલં કાયકમ્મં કુસલં વચીકમ્મ’’ન્તિ (મ॰ નિ॰ ૨.૨૬૫) સીલસ્સ કુસલકાયવચીભાવં દસ્સેત્વા ‘‘આજીવપરિસુદ્ધમ્પિ ખો અહં થપતિ સીલસ્મિં વદામી’’તિ (મ॰ નિ॰ ૨.૨૬૫) એવં પવત્તાય મુણ્ડિકસુત્તદેસનાય ‘‘કાયકમ્મવચીકમ્મેન સમન્નાગતો કુસલેન, પરિસુદ્ધાજીવો’’તિ અયં દેસના એકસઙ્ગહા અઞ્ઞદત્થુ સંસન્દતિ સમેતીતિ દસ્સેન્તો આહ ‘‘મુણ્ડિકસુત્તવસેન વા એવં વુત્ત’’ન્તિ. સીલસ્મિં વદામીતિ ‘‘સીલ’’ન્તિ વદામિ, ‘‘સીલસ્મિં અન્તોગધં પરિયાપન્ન’’ન્તિ વદામીતિ વા અત્થો. પરિયાદાનત્થન્તિ પરિગ્ગહત્થં.

    Ācāragocaraggahaṇenevāti ‘‘ācāragocarasampanno’’ti vacaneneva. Tenāha ‘‘kusale kāyakammavacīkamme gahitepī’’ti. Adhikavacanaṃ aññamatthaṃ bodhetīti katvā tassa ājīvapārisuddhisīlassa uppattidvāradassanatthaṃ…pe… kusalenāti vuttaṃ, sabbaso anesanappahānena anavajjenāti attho. Yasmā ‘‘katame ca thapati kusalā sīlā kusalaṃ kāyakammaṃ kusalaṃ vacīkamma’’nti (ma. ni. 2.265) sīlassa kusalakāyavacībhāvaṃ dassetvā ‘‘ājīvaparisuddhampi kho ahaṃ thapati sīlasmiṃ vadāmī’’ti (ma. ni. 2.265) evaṃ pavattāya muṇḍikasuttadesanāya ‘‘kāyakammavacīkammena samannāgato kusalena, parisuddhājīvo’’ti ayaṃ desanā ekasaṅgahā aññadatthu saṃsandati sametīti dassento āha ‘‘muṇḍikasuttavasena vā evaṃ vutta’’nti. Sīlasmiṃ vadāmīti ‘‘sīla’’nti vadāmi, ‘‘sīlasmiṃ antogadhaṃ pariyāpanna’’nti vadāmīti vā attho. Pariyādānatthanti pariggahatthaṃ.

    તિવિધેન સીલેનાતિ ચૂળસીલં મજ્ઝિમસીલં મહાસીલન્તિ એવં તિવિધેન સીલેન. મનચ્છટ્ઠેસુ ઇન્દ્રિયેસુ, ન કાયપઞ્ચમેસુ. યથાલાભયથાબલયથાસારુપ્પપ્પકારવસેન તિવિધેન સન્તોસેન.

    Tividhena sīlenāti cūḷasīlaṃ majjhimasīlaṃ mahāsīlanti evaṃ tividhena sīlena. Manacchaṭṭhesu indriyesu, na kāyapañcamesu. Yathālābhayathābalayathāsāruppappakāravasena tividhena santosena.

    ચૂળમજ્ઝિમમહાસીલવણ્ણના

    Cūḷamajjhimamahāsīlavaṇṇanā

    ૧૯૪-૨૧૧. ‘‘સીલસ્મિ’’ન્તિ ઇદં નિદ્ધારણે ભુમ્મન્તિ આહ ‘‘એકં સીલં હોતીતિ અત્થો’’તિ. અયમેવ અત્થોતિ પચ્ચત્તવચનત્થો એવ. બ્રહ્મજાલેતિ બ્રહ્મજાલવણ્ણનાયં (દી॰ નિ॰ અટ્ઠ॰ ૧.૭).

    194-211. ‘‘Sīlasmi’’nti idaṃ niddhāraṇe bhummanti āha ‘‘ekaṃ sīlaṃ hotīti attho’’ti. Ayameva atthoti paccattavacanattho eva. Brahmajāleti brahmajālavaṇṇanāyaṃ (dī. ni. aṭṭha. 1.7).

    ૨૧૨. અત્તાનુવાદપરાનુવાદદણ્ડભયાદીનિ અસંવરમૂલકાનિ. સીલસ્સાસંવરતોતિ સીલસ્સ અસંવરણતો, સીલસંવરાભાવતોતિ અત્થો. ભવેય્યાતિ ઉપ્પજ્જેય્ય. યથાવિધાનવિહિતેનાતિ યથાવિધાનસમ્પાદિતેન. અવિપ્પટિસારાદિનિમિત્તં ઉપ્પન્નચેતસિકસુખસમુટ્ઠાનેહિ પણીતરૂપેહિ ફુટ્ઠસરીરસ્સ ઉળારં કાયિકં સુખં ભવતીતિ આહ ‘‘અવિપ્પટિસાર…પે॰… પટિસંવેદેતી’’તિ.

    212. Attānuvādaparānuvādadaṇḍabhayādīni asaṃvaramūlakāni. Sīlassāsaṃvaratoti sīlassa asaṃvaraṇato, sīlasaṃvarābhāvatoti attho. Bhaveyyāti uppajjeyya. Yathāvidhānavihitenāti yathāvidhānasampāditena. Avippaṭisārādinimittaṃ uppannacetasikasukhasamuṭṭhānehi paṇītarūpehi phuṭṭhasarīrassa uḷāraṃ kāyikaṃ sukhaṃ bhavatīti āha ‘‘avippaṭisāra…pe… paṭisaṃvedetī’’ti.

    ઇન્દ્રિયસંવરકથાવણ્ણના

    Indriyasaṃvarakathāvaṇṇanā

    ૨૧૩. વિસેસો કમ્મત્થાપેક્ખતાય સામઞ્ઞસ્સ ન તેહિ પરિચત્તોતિ આહ ‘‘ચક્ખુ-સદ્દો કત્થચિ બુદ્ધચક્ખુમ્હિ વત્તતી’’તિ. વિજ્જમાનમેવ હિ અભિધેય્યે વિસેસત્થં વિસેસન્તરનિવત્તનવસેન વિસેસસદ્દો વિભાવેતિ, ન અવિજ્જમાનં. સેસપદેસુપિ એસેવ નયો. અઞ્ઞેહિ અસાધારણં બુદ્ધાનંયેવ ચક્ખુદસ્સનન્તિ બુદ્ધચક્ખુ, આસયાનુસયઞાણં, ઇન્દ્રિયપરોપરિયત્તઞાણઞ્ચ. સમન્તતો સબ્બસો દસ્સનટ્ઠેન સમન્તચક્ખુ, સબ્બઞ્ઞુતઞ્ઞાણં. અરિયમગ્ગત્તયપઞ્ઞાતિ હેટ્ઠિમે અરિયમગ્ગત્તયે પઞ્ઞા. ઇધાતિ ‘‘ચક્ખુના રૂપ’’ન્તિ ઇમસ્મિં પાઠે. અયં ચક્ખુ-સદ્દો પસાદ…પે॰… વત્તતિ નિસ્સયવોહારે નિસ્સિતસ્સ વત્તબ્બતો યથા. ‘‘મઞ્ચા ઉક્કુટ્ઠિં કરોન્તી’’તિ. અસમ્મિસ્સન્તિ કિલેસદુક્ખેન અવોમિસ્સં. તેનાહ ‘‘પરિસુદ્ધ’’ન્તિ . સતિ હિ સુવિસુદ્ધે ઇન્દ્રિયસંવરે, પધાનભૂતપાપધમ્મવિગમેન અધિચિત્તાનુયોગો હત્થગતો એવં હોતીતિ આહ ‘‘અધિચિત્તસુખં પટિસંવેદેતી’’તિ.

    213. Viseso kammatthāpekkhatāya sāmaññassa na tehi paricattoti āha ‘‘cakkhu-saddo katthaci buddhacakkhumhi vattatī’’ti. Vijjamānameva hi abhidheyye visesatthaṃ visesantaranivattanavasena visesasaddo vibhāveti, na avijjamānaṃ. Sesapadesupi eseva nayo. Aññehi asādhāraṇaṃ buddhānaṃyeva cakkhudassananti buddhacakkhu, āsayānusayañāṇaṃ, indriyaparopariyattañāṇañca. Samantato sabbaso dassanaṭṭhena samantacakkhu, sabbaññutaññāṇaṃ. Ariyamaggattayapaññāti heṭṭhime ariyamaggattaye paññā. Idhāti ‘‘cakkhunā rūpa’’nti imasmiṃ pāṭhe. Ayaṃ cakkhu-saddo pasāda…pe… vattati nissayavohāre nissitassa vattabbato yathā. ‘‘Mañcā ukkuṭṭhiṃ karontī’’ti. Asammissanti kilesadukkhena avomissaṃ. Tenāha ‘‘parisuddha’’nti . Sati hi suvisuddhe indriyasaṃvare, padhānabhūtapāpadhammavigamena adhicittānuyogo hatthagato evaṃ hotīti āha ‘‘adhicittasukhaṃ paṭisaṃvedetī’’ti.

    સતિસમ્પજઞ્ઞકથાવણ્ણના

    Satisampajaññakathāvaṇṇanā

    ૨૧૪. સમન્તતો, પકટ્ઠં વા સવિસેસં જાનાતીતિ સમ્પજાનો, સમ્પજાનસ્સ ભાવો સમ્પજઞ્ઞં, તથાપવત્તઞાણં. તસ્સ વિભજનં સમ્પજઞ્ઞભાજનીયં, તસ્મિં સમ્પજઞ્ઞભાજનીયમ્હિ. અભિક્કમનં અભિક્કન્તન્તિ આહ ‘‘અભિક્કન્તં વુચ્ચતિ ગમન’’ન્તિ. તથા પટિક્કમનં પટિક્કન્તન્તિ આહ ‘‘પટિક્કન્તં નિવત્તન’’ન્તિ. નિવત્તનન્તિ ચ નિવત્તિમત્તં. નિવત્તિત્વા પન ગમનં ગમનમેવ. અભિહરન્તોતિ ગમનવસેન કાયં ઉપનેન્તો. ઠાનનિસજ્જાસયનેસુ યો ગમનવિધુરો કાયસ્સ પુરતો અભિહારો, સો અભિક્કમો, પચ્છતો અપહરણં પટિક્કમોતિ દસ્સેન્તો ‘‘ઠાનેપી’’તિઆદિમાહ. આસનસ્સાતિ પીઠકાદિઆસનસ્સ. પુરિમઅઙ્ગાભિમુખોતિ અટનિકાદિપુરિમાવયવાભિમુખો. સંસરન્તોતિ સંસપ્પન્તો. પચ્ચાસંસરન્તોતિ પટિઆસપ્પન્તો. ‘‘એસેવ નયો’’તિ ઇમિના નિપન્નસ્સેવ અભિમુખસંસપ્પનપટિઆસપ્પનાનિ નિદસ્સેતિ.

    214. Samantato, pakaṭṭhaṃ vā savisesaṃ jānātīti sampajāno, sampajānassa bhāvo sampajaññaṃ, tathāpavattañāṇaṃ. Tassa vibhajanaṃ sampajaññabhājanīyaṃ, tasmiṃ sampajaññabhājanīyamhi. Abhikkamanaṃ abhikkantanti āha ‘‘abhikkantaṃ vuccati gamana’’nti. Tathā paṭikkamanaṃ paṭikkantanti āha ‘‘paṭikkantaṃ nivattana’’nti. Nivattananti ca nivattimattaṃ. Nivattitvā pana gamanaṃ gamanameva. Abhiharantoti gamanavasena kāyaṃ upanento. Ṭhānanisajjāsayanesu yo gamanavidhuro kāyassa purato abhihāro, so abhikkamo, pacchato apaharaṇaṃ paṭikkamoti dassento ‘‘ṭhānepī’’tiādimāha. Āsanassāti pīṭhakādiāsanassa. Purimaaṅgābhimukhoti aṭanikādipurimāvayavābhimukho. Saṃsarantoti saṃsappanto. Paccāsaṃsarantoti paṭiāsappanto. ‘‘Eseva nayo’’ti iminā nipannasseva abhimukhasaṃsappanapaṭiāsappanāni nidasseti.

    સમ્મા પજાનનં સમ્પજાનં, તેન અત્તના કાતબ્બકિચ્ચસ્સ કરણસીલો સમ્પજાનકારીતિ આહ ‘‘સમ્પજઞ્ઞેન સબ્બકિચ્ચકારી’’તિ. સમ્પજાનસદ્દસ્સ સમ્પજઞ્ઞપરિયાયતા પુબ્બે વુત્તા એવ. સમ્પજઞ્ઞં કરોતેવાતિ અભિક્કન્તાદીસુ અસમ્મોહં ઉપ્પાદેતિ એવ. સમ્પજઞ્ઞસ્સ વા કારો એતસ્સ અત્થીતિ સમ્પજાનકારી. ધમ્મતો વડ્ઢિસઙ્ખાતેન સહ અત્થેન વત્તતીતિ સાત્થકં, અભિક્કન્તાદિ. સાત્થકસ્સ સમ્પજાનનં સાત્થકસમ્પજઞ્ઞં. સપ્પાયસ્સ અત્તનો હિતસ્સ સમ્પજાનનં સપ્પાયસમ્પજઞ્ઞં. અભિક્કમાદીસુ ભિક્ખાચારગોચરે, અઞ્ઞત્થાપિ ચ પવત્તેસુ અવિજહિતે કમ્મટ્ઠાનસઙ્ખાતે ગોચરે સમ્પજઞ્ઞં ગોચરસમ્પજઞ્ઞં. અભિક્કમાદીસુ અસમ્મુય્હનમેવ સમ્પજઞ્ઞં અસમ્મોહસમ્પજઞ્ઞં. પરિગ્ગહેત્વાતિ તૂલેત્વા તીરેત્વા પટિસઙ્ખાયાતિ, અત્થો. સઙ્ઘદસ્સનેનેવ ઉપોસથપવારણાદિઅત્થં ગમનં સઙ્ગહિતં. અસુભદસ્સનાદીતિ આદિ-સદ્દેન કસિણપરિકમ્માદીનં સઙ્ગહો દટ્ઠબ્બો . સઙ્ખેપતો વુત્તમત્થં વિવરિતું ‘‘ચેતિયં વા બોધિં વા દિસ્વાપિ હી’’તિઆદિ વુત્તં. અરહત્તં પાપુણાતીતિ ઉક્કટ્ઠનિદ્દેસો એસો. સમથવિપસ્સનુપ્પાદનમ્પિ હિ ભિક્ખુનો વડ્ઢિયેવ. કેચીતિ અભયગિરિવાસિનો.

    Sammā pajānanaṃ sampajānaṃ, tena attanā kātabbakiccassa karaṇasīlo sampajānakārīti āha ‘‘sampajaññena sabbakiccakārī’’ti. Sampajānasaddassa sampajaññapariyāyatā pubbe vuttā eva. Sampajaññaṃ karotevāti abhikkantādīsu asammohaṃ uppādeti eva. Sampajaññassa vā kāro etassa atthīti sampajānakārī. Dhammato vaḍḍhisaṅkhātena saha atthena vattatīti sātthakaṃ, abhikkantādi. Sātthakassa sampajānanaṃ sātthakasampajaññaṃ. Sappāyassa attano hitassa sampajānanaṃ sappāyasampajaññaṃ. Abhikkamādīsu bhikkhācāragocare, aññatthāpi ca pavattesu avijahite kammaṭṭhānasaṅkhāte gocare sampajaññaṃ gocarasampajaññaṃ. Abhikkamādīsu asammuyhanameva sampajaññaṃ asammohasampajaññaṃ. Pariggahetvāti tūletvā tīretvā paṭisaṅkhāyāti, attho. Saṅghadassaneneva uposathapavāraṇādiatthaṃ gamanaṃ saṅgahitaṃ. Asubhadassanādīti ādi-saddena kasiṇaparikammādīnaṃ saṅgaho daṭṭhabbo . Saṅkhepato vuttamatthaṃ vivarituṃ ‘‘cetiyaṃ vā bodhiṃ vā disvāpi hī’’tiādi vuttaṃ. Arahattaṃ pāpuṇātīti ukkaṭṭhaniddeso eso. Samathavipassanuppādanampi hi bhikkhuno vaḍḍhiyeva. Kecīti abhayagirivāsino.

    તસ્મિં પનાતિ સાત્થકસમ્પજઞ્ઞવસેન પરિગ્ગહિતઅત્થે. ‘‘અત્થોતિ ધમ્મતો વડ્ઢી’’તિ યં સાત્થકન્તિ અધિપ્પેતં, તં સપ્પાયં એવાતિ સિયા કસ્સચિ આસઙ્કાતિ તન્નિવત્તનત્થં ‘‘ચેતિયદસ્સનં તાવા’’તિઆદિ આરદ્ધં. ચિત્તકમ્મરૂપકાનિ વિયાતિ ચિત્તકમ્મકતા પટિમાયો વિય, યન્તપયોગેન વા વિચિત્તકમ્મા પટિમાયો વિય. અસમપેક્ખનં ગેહસ્સિત અઞ્ઞાણુપેક્ખાવસેન આરમ્મણસ્સ અયોનિસો ગહણં. યં સન્ધાય વુત્તં. ‘‘ચક્ખુના રૂપં દિસ્વા ઉપ્પજ્જતિ ઉપેક્ખા બાલસ્સ મૂળ્હસ્સ પુથુજ્જનસ્સા’’તિઆદિ (મ॰ નિ॰ ૩.૩૦૮). હત્થિઆદિસમ્મદ્દેન જીવિતન્તરાયો. વિસભાગરૂપદસ્સનાદિના બ્રહ્મચરિયન્તરાયો.

    Tasmiṃ panāti sātthakasampajaññavasena pariggahitaatthe. ‘‘Atthoti dhammato vaḍḍhī’’ti yaṃ sātthakanti adhippetaṃ, taṃ sappāyaṃ evāti siyā kassaci āsaṅkāti tannivattanatthaṃ ‘‘cetiyadassanaṃ tāvā’’tiādi āraddhaṃ. Cittakammarūpakāni viyāti cittakammakatā paṭimāyo viya, yantapayogena vā vicittakammā paṭimāyo viya. Asamapekkhanaṃ gehassita aññāṇupekkhāvasena ārammaṇassa ayoniso gahaṇaṃ. Yaṃ sandhāya vuttaṃ. ‘‘Cakkhunā rūpaṃ disvā uppajjati upekkhā bālassa mūḷhassa puthujjanassā’’tiādi (ma. ni. 3.308). Hatthiādisammaddena jīvitantarāyo. Visabhāgarūpadassanādinā brahmacariyantarāyo.

    પબ્બજિતદિવસતો પટ્ઠાય ભિક્ખૂનં અનુવત્તનકથા આચિણ્ણા, અનનુવત્તનકથા પન તસ્સા દુતિયા નામ હોતીતિ આહ ‘‘દ્વે કથા નામ ન કથિતપુબ્બા’’તિ. એવન્તિ ‘‘સચે પના’’તિઆદિકં સબ્બમ્પિ વુત્તાકારં પચ્ચામસતિ, ન ‘‘પુરિસસ્સ માતુગામાસુભ’’ન્તિઆદિકં વુચ્ચમાનં.

    Pabbajitadivasatopaṭṭhāya bhikkhūnaṃ anuvattanakathā āciṇṇā, ananuvattanakathā pana tassā dutiyā nāma hotīti āha ‘‘dve kathā nāma na kathitapubbā’’ti. Evanti ‘‘sace panā’’tiādikaṃ sabbampi vuttākāraṃ paccāmasati, na ‘‘purisassa mātugāmāsubha’’ntiādikaṃ vuccamānaṃ.

    યોગકમ્મસ્સ પવત્તિટ્ઠાનતાય ભાવનાય આરમ્મણં ‘‘કમ્મટ્ઠાન’’ન્તિ વુચ્ચતીતિ આહ ‘‘કમ્મટ્ઠાનસઙ્ખાતં ગોચર’’ન્તિ. ઉગ્ગહેત્વાતિ યથા ઉગ્ગહનિમિત્તં ઉપ્પજ્જતિ, એવં ઉગ્ગહકોસલ્લસ્સ સમ્પાદનવસેન ઉગ્ગહેત્વા .

    Yogakammassa pavattiṭṭhānatāya bhāvanāya ārammaṇaṃ ‘‘kammaṭṭhāna’’nti vuccatīti āha ‘‘kammaṭṭhānasaṅkhātaṃ gocara’’nti. Uggahetvāti yathā uggahanimittaṃ uppajjati, evaṃ uggahakosallassa sampādanavasena uggahetvā .

    હરતીતિ કમ્મટ્ઠાનં પવત્તેતિ, યાવ પિણ્ડપાતપટિક્કમા અનુયુઞ્જતીતિ અત્થો. ન પચ્ચાહરતીતિ આહારૂપયોગતો યાવ દિવાઠાનુપસઙ્કમના કમ્મટ્ઠાનં ન પટિનેતિ. સરીરપરિકમ્મન્તિ મુખધોવનાદિસરીરપટિજગ્ગનં. દ્વે તયો પલ્લઙ્કેતિ દ્વે તયો નિસજ્જાવારે દ્વે તીણિ ઉણ્હાસનાનિ. તેનાહ ‘‘ઉસુમં ગાહાપેન્તો’’તિ. કમ્મટ્ઠાનસીસેનેવાતિ કમ્મટ્ઠાનમુખેનેવ કમ્મટ્ઠાનં અવિજહન્તો એવ, તેન ‘‘પત્તોપિ અચેતનો’’તિઆદિના (દી॰ નિ॰ અટ્ઠ॰ ૧.૨૧૪) વક્ખમાનં કમ્મટ્ઠાનં, યથાપરિહરિયમાનં વા અવિજહિત્વાતિ દસ્સેતિ. તથેવાતિ તિક્ખત્તુમેવ. પરિભોગચેતિયતો સારીરિકચેતિયં ગરુતરન્તિ કત્વા ‘‘ચેતિયં વન્દિત્વા’’તિ પુબ્બકાલકિરિયાય વસેન વુત્તં. તથા હિ અટ્ઠકથાયં ‘‘ચેતિયં બાધયમાના બોધિસાખા હરિતબ્બા’’તિ વુત્તા. બુદ્ધગુણાનુસ્સરણવસેનેવ બોધિયં પણિપાતકરણન્તિ આહ ‘‘બુદ્ધસ્સ ભગવતો સમ્મુખા વિય નિપચ્ચકારં દસ્સેત્વા’’તિ. ગામસમીપેતિ ગામસ્સ ઉપચારટ્ઠાને. જનસઙ્ગહત્થન્તિ ‘‘મયિ અકથેન્તે એતેસં કો કથેસ્સતી’’તિ ધમ્માનુગ્ગહેન જનસઙ્ગહત્થં. તસ્માતિ યસ્મા ‘‘ધમ્મકથા નામ કથેતબ્બા એવા’’તિ અટ્ઠકથાચરિયા વદન્તિ, યસ્મા ચ ધમ્મકથા કમ્મટ્ઠાનવિનિમુત્તા નામ નત્થિ, તસ્મા. કમ્મટ્ઠાનસીસેનેવાતિ અત્તના પરિહરિયમાનં કમ્મટ્ઠાનં અવિજહન્તો તદનુગુણંયેવ ધમ્મકથં કથેત્વા. અનુમોદનં વત્વાતિ એત્થાપિ ‘‘કમ્મટ્ઠાનસીસેનેવા’’તિ આનેત્વા સમ્બન્ધિતબ્બં.

    Haratīti kammaṭṭhānaṃ pavatteti, yāva piṇḍapātapaṭikkamā anuyuñjatīti attho. Na paccāharatīti āhārūpayogato yāva divāṭhānupasaṅkamanā kammaṭṭhānaṃ na paṭineti. Sarīraparikammanti mukhadhovanādisarīrapaṭijagganaṃ. Dve tayo pallaṅketi dve tayo nisajjāvāre dve tīṇi uṇhāsanāni. Tenāha ‘‘usumaṃ gāhāpento’’ti. Kammaṭṭhānasīsenevāti kammaṭṭhānamukheneva kammaṭṭhānaṃ avijahanto eva, tena ‘‘pattopi acetano’’tiādinā (dī. ni. aṭṭha. 1.214) vakkhamānaṃ kammaṭṭhānaṃ, yathāparihariyamānaṃ vā avijahitvāti dasseti. Tathevāti tikkhattumeva. Paribhogacetiyato sārīrikacetiyaṃ garutaranti katvā ‘‘cetiyaṃ vanditvā’’ti pubbakālakiriyāya vasena vuttaṃ. Tathā hi aṭṭhakathāyaṃ ‘‘cetiyaṃ bādhayamānā bodhisākhā haritabbā’’ti vuttā. Buddhaguṇānussaraṇavaseneva bodhiyaṃ paṇipātakaraṇanti āha ‘‘buddhassa bhagavato sammukhā viya nipaccakāraṃ dassetvā’’ti. Gāmasamīpeti gāmassa upacāraṭṭhāne. Janasaṅgahatthanti ‘‘mayi akathente etesaṃ ko kathessatī’’ti dhammānuggahena janasaṅgahatthaṃ. Tasmāti yasmā ‘‘dhammakathā nāma kathetabbā evā’’ti aṭṭhakathācariyā vadanti, yasmā ca dhammakathā kammaṭṭhānavinimuttā nāma natthi, tasmā. Kammaṭṭhānasīsenevāti attanā parihariyamānaṃ kammaṭṭhānaṃ avijahanto tadanuguṇaṃyeva dhammakathaṃ kathetvā. Anumodanaṃ vatvāti etthāpi ‘‘kammaṭṭhānasīsenevā’’ti ānetvā sambandhitabbaṃ.

    સમ્પત્તપરિચ્છેદેનેવાતિ ‘‘પરિચિતો અપરિચિતો’’તિઆદિ વિભાગં અકત્વા સમ્પત્તકોટિયા એવ, સમાગમમત્તેનેવાતિ અત્થો. ભયેતિ પરચક્કાદિભયે.

    Sampattaparicchedenevāti ‘‘paricito aparicito’’tiādi vibhāgaṃ akatvā sampattakoṭiyā eva, samāgamamattenevāti attho. Bhayeti paracakkādibhaye.

    ‘‘કમ્મજતેજો’’તિ ગહણિં સન્ધાયાહ. કમ્મટ્ઠાનં વીથિં નારોહતિ ખુદાપરિસ્સમેન કિલન્તકાયત્તા સમાધાનાભાવતો. અવસેસટ્ઠાનેતિ યાગુયા અગ્ગહિતટ્ઠાને. પોઙ્ખાનુપોઙ્ખન્તિ કમ્મટ્ઠાનુપટ્ઠાનસ્સ અવિચ્છેદદસ્સનમેતં, યથા પોઙ્ખાનુપોઙ્ખં પવત્તાય સરપટિપાતિયા અનવિચ્છેદો, એવમેતસ્સપીતિ.

    ‘‘Kammajatejo’’ti gahaṇiṃ sandhāyāha. Kammaṭṭhānaṃ vīthiṃ nārohati khudāparissamena kilantakāyattā samādhānābhāvato. Avasesaṭṭhāneti yāguyā aggahitaṭṭhāne. Poṅkhānupoṅkhanti kammaṭṭhānupaṭṭhānassa avicchedadassanametaṃ, yathā poṅkhānupoṅkhaṃ pavattāya sarapaṭipātiyā anavicchedo, evametassapīti.

    નિક્ખિત્તધુરો ભાવનાનુયોગે. વત્તપટિપત્તિયા અપૂરણેન સબ્બવત્તાનિ ભિન્દિત્વા. ‘‘કામેસુ અવીતરાગો હોતિ, કાયે અવીતરાગો, રૂપે અવીતરાગો, યાવદત્થં ઉદરાવદેહકં ભુઞ્જિત્વા સેય્યસુખં પસ્સસુખં મિદ્ધસુખં અનુયુત્તો વિહરતિ, અઞ્ઞતરં દેવનિકાયં પણિધાય બ્રહ્મચરિયં ચરતી’’તિ (દી॰ નિ॰ ૩.૩૨૦; મ॰ નિ॰ ૧.૧૮૬) એવં વુત્તપઞ્ચવિધચેતોખિલવિનિબન્ધચિત્તો. ચરિત્વાતિ પવત્તિત્વા.

    Nikkhittadhuro bhāvanānuyoge. Vattapaṭipattiyā apūraṇena sabbavattāni bhinditvā. ‘‘Kāmesu avītarāgo hoti, kāye avītarāgo, rūpe avītarāgo, yāvadatthaṃ udarāvadehakaṃ bhuñjitvā seyyasukhaṃ passasukhaṃ middhasukhaṃ anuyutto viharati, aññataraṃ devanikāyaṃ paṇidhāya brahmacariyaṃ caratī’’ti (dī. ni. 3.320; ma. ni. 1.186) evaṃ vuttapañcavidhacetokhilavinibandhacitto. Caritvāti pavattitvā.

    ગતપચ્ચાગતિકવત્તવસેનાતિ ભાવનાસહિતંયેવ ભિક્ખાય ગતપચ્ચાગતં ગમનપચ્ચાગમનં એતસ્સ અત્થીતિ ગતપચ્ચાગતિકં, તદેવ વત્તં, તસ્સ વસેન. અત્તકામાતિ અત્તનો હિતસુખં ઇચ્છન્તા, ધમ્મચ્છન્દવન્તોતિ અત્થો. ધમ્મો હિ હિતં તન્નિમિત્તકઞ્ચ સુખન્તિ. અથ વા વિઞ્ઞૂનં નિબ્બિસેસત્તા, અત્તભાવપરિયાપન્નત્તા ચ અત્તા નામ ધમ્મો, તં કામેન્તિ ઇચ્છન્તીતિ અત્તકામા.

    Gatapaccāgatikavattavasenāti bhāvanāsahitaṃyeva bhikkhāya gatapaccāgataṃ gamanapaccāgamanaṃ etassa atthīti gatapaccāgatikaṃ, tadeva vattaṃ, tassa vasena. Attakāmāti attano hitasukhaṃ icchantā, dhammacchandavantoti attho. Dhammo hi hitaṃ tannimittakañca sukhanti. Atha vā viññūnaṃ nibbisesattā, attabhāvapariyāpannattā ca attā nāma dhammo, taṃ kāmenti icchantīti attakāmā.

    ઉસભં નામ વીસતિ યટ્ઠિયો. તાય સઞ્ઞાયાતિ તાય પાસાણસઞ્ઞાય, એત્તકં ઠાનં આગતાતિ જાનન્તાતિ અધિપ્પાયો. સોયેવ નયોતિ ‘‘અયં ભિક્ખૂ’’તિઆદિકો યો ઠાને વુત્તો, સો એવ નિસજ્જાયપિ નયો. પચ્છતો આગચ્છન્તાનં છિન્નભત્તભાવભયેનપિ યોનિસોમનસિકારં પરિબ્રૂહેતિ. મદ્દન્તાતિ ધઞ્ઞકરણટ્ઠાને સાલિસીસાનિ મદ્દન્તા.

    Usabhaṃ nāma vīsati yaṭṭhiyo. Tāya saññāyāti tāya pāsāṇasaññāya, ettakaṃ ṭhānaṃ āgatāti jānantāti adhippāyo. Soyeva nayoti ‘‘ayaṃ bhikkhū’’tiādiko yo ṭhāne vutto, so eva nisajjāyapi nayo. Pacchato āgacchantānaṃ chinnabhattabhāvabhayenapi yonisomanasikāraṃ paribrūheti. Maddantāti dhaññakaraṇaṭṭhāne sālisīsāni maddantā.

    મહાપધાનં પૂજેસ્સામીતિ અમ્હાકં અત્થાય લોકનાથેન છવસ્સાનિ કતં દુક્કરચરિયમેવાહં યથાસત્તિ પૂજેસ્સામીતિ. પટિપત્તિપૂજા હિ સત્થુપૂજા, ન આમિસપૂજાતિ. ‘‘ઠાનચઙ્કમમેવા’’તિ અધિટ્ઠાતબ્બઇરિયાપથવસેન વુત્તં, ન ભોજનાદિકાલેસુ અવસ્સં કત્તબ્બનિસજ્જાય પટિક્ખેપવસેન.

    Mahāpadhānaṃ pūjessāmīti amhākaṃ atthāya lokanāthena chavassāni kataṃ dukkaracariyamevāhaṃ yathāsatti pūjessāmīti. Paṭipattipūjā hi satthupūjā, na āmisapūjāti. ‘‘Ṭhānacaṅkamamevā’’ti adhiṭṭhātabbairiyāpathavasena vuttaṃ, na bhojanādikālesu avassaṃ kattabbanisajjāya paṭikkhepavasena.

    વીથિં ઓતરિત્વા ઇતો ચિતો ચ અનોલોકેત્વા પઠમમેવ વીથિયો સલ્લક્ખેતબ્બાતિ આહ ‘‘વીથિયો સલ્લક્ખેત્વા’’તિ. યં સન્ધાય વુચ્ચતિ ‘‘પાસાદિકેન અભિક્કન્તેના’’તિ, તં દસ્સેતું ‘‘તત્થ ચા’’તિઆદિ વુત્તં. ‘‘આહારે પટિક્કૂલસઞ્ઞં ઉપટ્ઠપેત્વા’’તિઆદીસુ યં વત્તબ્બં, તં પરતો આગમિસ્સતિ. અટ્ઠઙ્ગસમન્નાગતન્તિ ‘‘યાવદેવ ઇમસ્સ કાયસ્સ ઠિતિયા’’તિઆદિના (મ॰ નિ॰ ૧.૨૩; અ॰ નિ॰ ૬.૫૮; મહાનિ॰ ૨૦૬) વુત્તેહિ અટ્ઠહિ અઙ્ગેહિ સમન્નાગતં કત્વા. ‘‘નેવ દવાયા’’તિઆદિ પટિક્ખેપદસ્સનં.

    Vīthiṃ otaritvā ito cito ca anoloketvā paṭhamameva vīthiyo sallakkhetabbāti āha ‘‘vīthiyo sallakkhetvā’’ti. Yaṃ sandhāya vuccati ‘‘pāsādikena abhikkantenā’’ti, taṃ dassetuṃ ‘‘tattha cā’’tiādi vuttaṃ. ‘‘Āhāre paṭikkūlasaññaṃ upaṭṭhapetvā’’tiādīsu yaṃ vattabbaṃ, taṃ parato āgamissati. Aṭṭhaṅgasamannāgatanti ‘‘yāvadeva imassa kāyassa ṭhitiyā’’tiādinā (ma. ni. 1.23; a. ni. 6.58; mahāni. 206) vuttehi aṭṭhahi aṅgehi samannāgataṃ katvā. ‘‘Neva davāyā’’tiādi paṭikkhepadassanaṃ.

    પચ્ચેકબોધિં સચ્છિકરોતિ, યદિ ઉપનિસ્સયસમ્પન્નો હોતીતિ સમ્બન્ધો. એવં સબ્બત્થ ઇતો પરેસુપિ. તત્થ પચ્ચેકબોધિયા ઉપનિસ્સયસમ્પદા કપ્પાનં દ્વે અસઙ્ખ્યેય્યાનિ, સતસહસ્સઞ્ચ તજ્જાપુઞ્ઞઞાણસમ્ભરણં. સાવકબોધિયા અગ્ગસાવકાનં અસઙ્ખ્યેય્યં, કપ્પસતસહસ્સઞ્ચ, મહાસાવકાનં (થેરગા॰ અટ્ઠ॰ ૨.૧૨૮૮) સતસહસ્સમેવ તજ્જાપુઞ્ઞઞાણસમ્ભરણં. ઇતરેસં અતીતાસુ જાતીસુ વિવટ્ટસન્નિસ્સયવસેન નિબ્બત્તિતં નિબ્બેધભાગિયં કુસલં. બાહિયો દારુચીરિયોતિ બાહિયવિસયે સઞ્જાતસંવડ્ઢતાય બાહિયો, દારુચીરપરિહરણેન દારુચીરિયોતિ ચ સમઞ્ઞાતો. સો હિ આયસ્મા ‘‘તસ્માતિહ તે, બાહિય, એવં સિક્ખિતબ્બં ‘દિટ્ઠે દિટ્ઠમત્તં ભવિસ્સતિ, સુતે, મુતે, વિઞ્ઞાતે વિઞ્ઞાતમત્તં ભવિસ્સતી’તિ, એવઞ્હિ તે બાહિય સિક્ખિતબ્બં. યતો ખો તે બાહિય દિટ્ઠે દિટ્ઠમત્તં ભવિસ્સતિ, સુતે, મુતે, વિઞ્ઞાતે વિઞ્ઞાતમત્તં ભવિસ્સતિ, તતો ત્વં, બાહિય, ન તેન. યતો ત્વં, બાહિય, ન તેન, તતો ત્વં, બાહિય, ન તત્થ. યતો ત્વં, બાહિય, ન તત્થ, તતો ત્વં, બાહિય, નેવિધ ન હુરં ન ઉભયમન્તરેન. એસેવન્તો દુક્ખસ્સા’’તિ (ઉદા॰ ૧૦) એત્તકાય દેસનાય અરહત્તં સચ્છાકાસિ. એવં સારિપુત્તત્થેરાદીનં મહાપઞ્ઞતાદિદીપનાનિ સુત્તપદાનિ વિત્થારતો વેદિતબ્બાનિ.

    Paccekabodhiṃ sacchikaroti, yadi upanissayasampanno hotīti sambandho. Evaṃ sabbattha ito paresupi. Tattha paccekabodhiyā upanissayasampadā kappānaṃ dve asaṅkhyeyyāni, satasahassañca tajjāpuññañāṇasambharaṇaṃ. Sāvakabodhiyā aggasāvakānaṃ asaṅkhyeyyaṃ, kappasatasahassañca, mahāsāvakānaṃ (theragā. aṭṭha. 2.1288) satasahassameva tajjāpuññañāṇasambharaṇaṃ. Itaresaṃ atītāsu jātīsu vivaṭṭasannissayavasena nibbattitaṃ nibbedhabhāgiyaṃ kusalaṃ. Bāhiyo dārucīriyoti bāhiyavisaye sañjātasaṃvaḍḍhatāya bāhiyo, dārucīrapariharaṇena dārucīriyoti ca samaññāto. So hi āyasmā ‘‘tasmātiha te, bāhiya, evaṃ sikkhitabbaṃ ‘diṭṭhe diṭṭhamattaṃ bhavissati, sute, mute, viññāte viññātamattaṃ bhavissatī’ti, evañhi te bāhiya sikkhitabbaṃ. Yato kho te bāhiya diṭṭhe diṭṭhamattaṃ bhavissati, sute, mute, viññāte viññātamattaṃ bhavissati, tato tvaṃ, bāhiya, na tena. Yato tvaṃ, bāhiya, na tena, tato tvaṃ, bāhiya, na tattha. Yato tvaṃ, bāhiya, na tattha, tato tvaṃ, bāhiya, nevidha na huraṃ na ubhayamantarena. Esevanto dukkhassā’’ti (udā. 10) ettakāya desanāya arahattaṃ sacchākāsi. Evaṃ sāriputtattherādīnaṃ mahāpaññatādidīpanāni suttapadāni vitthārato veditabbāni.

    ન્તિ અસમ્મુય્હનં એવન્તિ ઇદાનિ વુચ્ચમાનમાકારેનેવ વેદિતબ્બં. ‘‘અત્તા અભિક્કમતી’’તિ ઇમિના અન્ધપુથુજ્જનસ્સ દિટ્ઠિગાહવસેન અભિક્કમે સમ્મુય્હનં દસ્સેતિ, ‘‘અહં અભિક્કમામી’’તિ પન ઇમિના માનગાહવસેન. તદુભયં પન તણ્હાય વિના ન હોતીતિ તણ્હગાહવસેનપિ સમ્મુય્હનં દસ્સિતમેવ હોતિ. ‘‘તથા અસમ્મુય્હન્તો’’તિ વત્વા તં અસમ્મુય્હનં યેન ઘનવિનિબ્ભોગેન હોતિ, તં દસ્સેન્તો ‘‘અભિક્કમામી’’તિઆદિમાહ. તત્થ યસ્મા વાયોધાતુયા અનુગતા તેજોધાતુ ઉદ્ધરણસ્સ પચ્ચયો. ઉદ્ધરણગતિકા હિ તેજોધાતૂતિ. ઉદ્ધરણે વાયોધાતુયા તસ્સા અનુગતભાવો, તસ્મા ઇમાસં દ્વિન્નમેત્થ સામત્થિયતો અધિમત્તતા, ઇતરાસઞ્ચ ઓમત્તતાતિ દસ્સેન્તો ‘‘એકેકપાદુદ્ધરણે…પે॰… બલવતિયોતિ આહ. યસ્મા પન તેજોધાતુયા અનુગતા વાયોધાતુ અતિહરણવીતિહરણાનં પચ્ચયો. તિરિયગતિકાય હિ વાયોધાતુયા અતિહરણવીતિહરણેસુ સાતિસયો બ્યાપારોતિ. તેજોધાતુયા તસ્સા અનુગતભાવો, તસ્મા ઇમાસં દ્વિન્નમેત્થ સામત્થિયતો અધિમત્તતા, ઇતરાસઞ્ચ ઓમત્તતાતિ દસ્સેન્તો ‘‘તથા અતિહરણવીતિહરણેસૂ’’તિ આહ. સતિપિ અનુગમકઅનુગન્તબ્બતાવિસેસે તેજોધાતુવાયોધાતુભાવમત્તં સન્ધાય તથા-સદ્દગ્ગહણં,. તત્થ અક્કન્તટ્ઠાનતો પાદસ્સ ઉક્ખિપનં ઉદ્ધરણં. ઠિતટ્ઠાનં અતિક્કમિત્વા પુરતો હરણં અતિહરણં, ખાણુઆદિપરિહરણત્થં, પતિટ્ઠિતપાદઘટ્ટનપરિહરણત્થં વા પસ્સેન હરણં વીતિહરણં. યાવ પતિટ્ઠિતપાદો, તાવ આહરણં અતિહરણં, તતો પરં હરણં વીતિહરણન્તિ અયં વા એતેસં વિસેસો.

    Tanti asammuyhanaṃ evanti idāni vuccamānamākāreneva veditabbaṃ. ‘‘Attā abhikkamatī’’ti iminā andhaputhujjanassa diṭṭhigāhavasena abhikkame sammuyhanaṃ dasseti, ‘‘ahaṃ abhikkamāmī’’ti pana iminā mānagāhavasena. Tadubhayaṃ pana taṇhāya vinā na hotīti taṇhagāhavasenapi sammuyhanaṃ dassitameva hoti. ‘‘Tathā asammuyhanto’’ti vatvā taṃ asammuyhanaṃ yena ghanavinibbhogena hoti, taṃ dassento ‘‘abhikkamāmī’’tiādimāha. Tattha yasmā vāyodhātuyā anugatā tejodhātu uddharaṇassa paccayo. Uddharaṇagatikā hi tejodhātūti. Uddharaṇe vāyodhātuyā tassā anugatabhāvo, tasmā imāsaṃ dvinnamettha sāmatthiyato adhimattatā, itarāsañca omattatāti dassento ‘‘ekekapāduddharaṇe…pe… balavatiyoti āha. Yasmā pana tejodhātuyā anugatā vāyodhātu atiharaṇavītiharaṇānaṃ paccayo. Tiriyagatikāya hi vāyodhātuyā atiharaṇavītiharaṇesu sātisayo byāpāroti. Tejodhātuyā tassā anugatabhāvo, tasmā imāsaṃ dvinnamettha sāmatthiyato adhimattatā, itarāsañca omattatāti dassento ‘‘tathā atiharaṇavītiharaṇesū’’ti āha. Satipi anugamakaanugantabbatāvisese tejodhātuvāyodhātubhāvamattaṃ sandhāya tathā-saddaggahaṇaṃ,. Tattha akkantaṭṭhānato pādassa ukkhipanaṃ uddharaṇaṃ. Ṭhitaṭṭhānaṃ atikkamitvā purato haraṇaṃ atiharaṇaṃ, khāṇuādipariharaṇatthaṃ, patiṭṭhitapādaghaṭṭanapariharaṇatthaṃ vā passena haraṇaṃ vītiharaṇaṃ. Yāva patiṭṭhitapādo, tāva āharaṇaṃ atiharaṇaṃ, tato paraṃ haraṇaṃ vītiharaṇanti ayaṃ vā etesaṃ viseso.

    યસ્મા પથવીધાતુયા અનુગતા આપોધાતુ વોસ્સજ્જનસ્સ પચ્ચયો. ગરુતરસભાવા હિ આપોધાતૂતિ. વોસ્સજ્જને પથવીધાતુયા તસ્સા અનુગતભાવો, તસ્મા તાસં દ્વિન્નમેત્થ સામત્થિયતો અધિમત્તતા, ઇતરાસઞ્ચ ઓમત્તતાતિ દસ્સેન્તો આહ ‘‘વોસ્સજ્જને…પે॰… બલવતિયો’’તિ. યસ્મા પન આપોધાતુયા અનુગતા પથવીધાતુ સન્નિક્ખેપનસ્સ પચ્ચયો, પતિટ્ઠાભાવે વિય પતિટ્ઠાપનેપિ તસ્સા સાતિસયકિચ્ચત્તા આપોધાતુયા તસ્સા અનુગતભાવો, તથા ઘટ્ટનકિરિયાય પથવીધાતુયા વસેન સન્નિરુજ્ઝનસ્સ સિજ્ઝનતો તત્થાપિ પથવીધાતુયા આપોધાતુઅનુગતભાવો, તસ્મા વુત્તં ‘‘તથા સન્નિક્ખેપનસન્નિરુજ્ઝનેસૂ’’તિ.

    Yasmā pathavīdhātuyā anugatā āpodhātu vossajjanassa paccayo. Garutarasabhāvā hi āpodhātūti. Vossajjane pathavīdhātuyā tassā anugatabhāvo, tasmā tāsaṃ dvinnamettha sāmatthiyato adhimattatā, itarāsañca omattatāti dassento āha ‘‘vossajjane…pe… balavatiyo’’ti. Yasmā pana āpodhātuyā anugatā pathavīdhātu sannikkhepanassa paccayo, patiṭṭhābhāve viya patiṭṭhāpanepi tassā sātisayakiccattā āpodhātuyā tassā anugatabhāvo, tathā ghaṭṭanakiriyāya pathavīdhātuyā vasena sannirujjhanassa sijjhanato tatthāpi pathavīdhātuyā āpodhātuanugatabhāvo, tasmā vuttaṃ ‘‘tathā sannikkhepanasannirujjhanesū’’ti.

    તત્થાતિ તસ્મિં અભિક્કમને, તેસુ વા વુત્તેસુ ઉદ્દરણાદીસુ કોટ્ઠાસેસુ. ઉદ્ધરણેતિ ઉદ્ધરણક્ખણે. રૂપારૂપધમ્માતિ ઉદ્ધરણાકારેન પવત્તા રૂપધમ્મા, તંસમુટ્ઠાપકા અરૂપધમ્મા ચ. અતિહરણં ન પાપુણન્તિ ખણમત્તાવટ્ઠાનતો. તત્થ તત્થેવાતિ યત્થ યત્થ ઉપ્પન્ના, તત્થ તત્થેવ. ન હિ ધમ્માનં દેસન્તરસઙ્કમનં અત્થિ. ‘‘પબ્બં પબ્બ’’તિઆદિ ઉદ્ધરણાદિકોટ્ઠાસે સન્ધાય સભાગસન્તતિવસેન વુત્તન્તિ વેદિતબ્બં. અતિઇત્તરો હિ રૂપધમ્માનમ્પિ પવત્તિક્ખણો, ગમનસ્સાદીનં, દેવપુત્તાનં હેટ્ઠુપરિયેન પટિમુખં ધાવન્તાનં સિરસિ પાદે ચ બન્ધખુરધારા સમાગમતોપિ સીઘતરો. યથા તિલાનં ભજ્જિયમાનાનં પટપટાયનેન ભેદો લક્ખીયતિ, એવં સઙ્ખતધમ્માનં ઉપ્પાદેનાતિ દસ્સનત્થં ‘‘પટપટાયન્તા’’તિ વુત્તં. ઉપ્પન્ના હિ એકન્તતો ભિજ્જન્તીતિ. ‘‘સદ્ધિં રૂપેના’’તિ ઇદં તસ્સ તસ્સ ચિત્તસ્સ નિરોધેન સદ્ધિં નિરુજ્ઝનકરૂપધમ્માનં વસેન વુત્તં, યં તતો સત્તરસમચિત્તસ્સ ઉપ્પાદક્ખણે ઉપ્પન્નં. અઞ્ઞથા યદિ રૂપારૂપધમ્મા સમાનક્ખણા સિયું, ‘‘રૂપં ગરુપરિણામં દન્ધનિરોધ’’ન્તિઆદિવચનેહિ વિરોધો સિયા, તથા ‘‘નાહં ભિક્ખવે અઞ્ઞં એકધમ્મમ્પિ સમનુપસ્સામિ, યં એવં લહુપરિવત્તં, યથયિદં ચિત્ત’’ન્તિ (અ॰ નિ॰ ૧.૪૮) એવં આદિપાળિયા. ચિત્તચેતસિકા હિ સારમ્મણસભાવા યથાબલં અત્તનો આરમ્મણપચ્ચયભૂતમત્થં વિભાવેન્તો એવ ઉપ્પજ્જન્તીતિ તેસં તંસભાવનિપ્ફત્તિઅનન્તરં નિરોધો. રૂપધમ્મા પન અનારમ્મણા પકાસેતબ્બા, એવં તેસં પકાસેતબ્બભાવનિપ્ફત્તિ સોળસહિ ચિત્તેહિ હોતીતિ તઙ્ખણાયુકતા તેસં ઇચ્છિતા, લહુવિઞ્ઞાણવિસયસઙ્ગતિમત્તપ્પચ્ચયતાય તિણ્ણં ખન્ધાનં, વિસયસઙ્ગતિમત્તતાય ચ વિઞ્ઞાણસ્સ લહુપરિવત્તિતા, દન્ધમહાભૂતપ્પચ્ચયતાય રૂપધમ્માનં દન્ધપરિવત્તિતા. નાનાધાતુયા યથાભૂતઞાણં ખો પન તથાગતસ્સેવ, તેન ચ પુરેજાતપચ્ચયો રૂપધમ્મોવ વુત્તો, પચ્છાજાતપચ્ચયો ચ તથેવાતિ રૂપારૂપધમ્માનં સમાનક્ખણતા ન યુજ્જતેવ. તસ્મા વુત્તનયેનેવેત્થ અત્થો વેદિતબ્બો.

    Tatthāti tasmiṃ abhikkamane, tesu vā vuttesu uddaraṇādīsu koṭṭhāsesu. Uddharaṇeti uddharaṇakkhaṇe. Rūpārūpadhammāti uddharaṇākārena pavattā rūpadhammā, taṃsamuṭṭhāpakā arūpadhammā ca. Atiharaṇaṃna pāpuṇanti khaṇamattāvaṭṭhānato. Tattha tatthevāti yattha yattha uppannā, tattha tattheva. Na hi dhammānaṃ desantarasaṅkamanaṃ atthi. ‘‘Pabbaṃ pabba’’tiādi uddharaṇādikoṭṭhāse sandhāya sabhāgasantativasena vuttanti veditabbaṃ. Atiittaro hi rūpadhammānampi pavattikkhaṇo, gamanassādīnaṃ, devaputtānaṃ heṭṭhupariyena paṭimukhaṃ dhāvantānaṃ sirasi pāde ca bandhakhuradhārā samāgamatopi sīghataro. Yathā tilānaṃ bhajjiyamānānaṃ paṭapaṭāyanena bhedo lakkhīyati, evaṃ saṅkhatadhammānaṃ uppādenāti dassanatthaṃ ‘‘paṭapaṭāyantā’’ti vuttaṃ. Uppannā hi ekantato bhijjantīti. ‘‘Saddhiṃ rūpenā’’ti idaṃ tassa tassa cittassa nirodhena saddhiṃ nirujjhanakarūpadhammānaṃ vasena vuttaṃ, yaṃ tato sattarasamacittassa uppādakkhaṇe uppannaṃ. Aññathā yadi rūpārūpadhammā samānakkhaṇā siyuṃ, ‘‘rūpaṃ garupariṇāmaṃ dandhanirodha’’ntiādivacanehi virodho siyā, tathā ‘‘nāhaṃ bhikkhave aññaṃ ekadhammampi samanupassāmi, yaṃ evaṃ lahuparivattaṃ, yathayidaṃ citta’’nti (a. ni. 1.48) evaṃ ādipāḷiyā. Cittacetasikā hi sārammaṇasabhāvā yathābalaṃ attano ārammaṇapaccayabhūtamatthaṃ vibhāvento eva uppajjantīti tesaṃ taṃsabhāvanipphattianantaraṃ nirodho. Rūpadhammā pana anārammaṇā pakāsetabbā, evaṃ tesaṃ pakāsetabbabhāvanipphatti soḷasahi cittehi hotīti taṅkhaṇāyukatā tesaṃ icchitā, lahuviññāṇavisayasaṅgatimattappaccayatāya tiṇṇaṃ khandhānaṃ, visayasaṅgatimattatāya ca viññāṇassa lahuparivattitā, dandhamahābhūtappaccayatāya rūpadhammānaṃ dandhaparivattitā. Nānādhātuyā yathābhūtañāṇaṃ kho pana tathāgatasseva, tena ca purejātapaccayo rūpadhammova vutto, pacchājātapaccayo ca tathevāti rūpārūpadhammānaṃ samānakkhaṇatā na yujjateva. Tasmā vuttanayenevettha attho veditabbo.

    અઞ્ઞં ઉપ્પજ્જતે ચિત્તં, અઞ્ઞં ચિત્તં નિરુજ્ઝતીતિ યં પુરિમુપ્પન્નં ચિત્તં, તં અઞ્ઞં, તં પન નિરુજ્ઝન્તં અપરસ્સ અનન્તરાદિપચ્ચયભાવેનેવ નિરુજ્ઝતીતિ તથાલદ્ધપચ્ચયં અઞ્ઞં ઉપ્પજ્જતે ચિત્તં. યદિ એવં તેસં અન્તરો લબ્ભેય્યાતિ? નોતિ આહ ‘‘અવીચિ મનુપ્પબન્ધો’’તિ, યથા વીચિ અન્તરો ન લબ્ભતિ, ‘‘તદેવેત’’ન્તિ અવિસેસવિદૂ મઞ્ઞન્તિ, એવં અનુ અનુ પબન્ધો ચિત્તસન્તાનો રૂપસન્તાનો ચ નદીસોતોવ નદિયં ઉદકપ્પવાહો વિય વત્તતિ.

    Aññaṃuppajjate cittaṃ, aññaṃ cittaṃ nirujjhatīti yaṃ purimuppannaṃ cittaṃ, taṃ aññaṃ, taṃ pana nirujjhantaṃ aparassa anantarādipaccayabhāveneva nirujjhatīti tathāladdhapaccayaṃ aññaṃ uppajjate cittaṃ. Yadi evaṃ tesaṃ antaro labbheyyāti? Noti āha ‘‘avīci manuppabandho’’ti, yathā vīci antaro na labbhati, ‘‘tadeveta’’nti avisesavidū maññanti, evaṃ anu anu pabandho cittasantāno rūpasantāno ca nadīsotova nadiyaṃ udakappavāho viya vattati.

    અભિમુખં લોકિતં આલોકિતન્તિ આહ ‘‘પુરતો પેક્ખન’’ન્તિ. યસ્મા યંદિસાભિમુખો ગચ્છતિ, તિટ્ઠતિ, નિસીદતિ વા તદભિમુખં પેક્ખનં આલોકિતં, તસ્મા તદનુગતવિદિસાલોકનં વિલોકિતન્તિ આહ ‘‘વિલોકિતં નામ અનુદિસાપેક્ખન’’ન્તિ. સમ્મજ્જનપરિભણ્ડાદિકરણે ઓલોકિતસ્સ, ઉલ્લોકહરણાદીસુ ઉલ્લોકિતસ્સ, પચ્છતો આગચ્છન્તપરિસ્સયસ્સ પરિવજ્જનાદીસુ અપલોકિતસ્સ સિયા સમ્ભવોતિ આહ ‘‘ઇમિના વા મુખેન સબ્બાનિપિ તાનિ ગહિતાનેવા’’તિ.

    Abhimukhaṃ lokitaṃ ālokitanti āha ‘‘purato pekkhana’’nti. Yasmā yaṃdisābhimukho gacchati, tiṭṭhati, nisīdati vā tadabhimukhaṃ pekkhanaṃ ālokitaṃ, tasmā tadanugatavidisālokanaṃ vilokitanti āha ‘‘vilokitaṃ nāma anudisāpekkhana’’nti. Sammajjanaparibhaṇḍādikaraṇe olokitassa, ullokaharaṇādīsu ullokitassa, pacchato āgacchantaparissayassa parivajjanādīsu apalokitassa siyā sambhavoti āha ‘‘iminā vā mukhena sabbānipi tāni gahitānevā’’ti.

    કાયસક્ખિન્તિ કાયેન સચ્છિકતવન્તં, પચ્ચક્ખકારિનન્તિ અત્થો. સો હિ આયસ્મા વિપસ્સનાકાલે ‘‘યમેવાહં ઇન્દ્રિયેસુ અગુત્તદ્વારતં નિસ્સાય સાસને અનભિરતિઆદિવિપ્પકારં પત્તો, તમેવ સુટ્ઠુ નિગ્ગહેસ્સામી’’તિ ઉસ્સાહજાતો બલવહિરોત્તપ્પો, તત્થ ચ કતાધિકારત્તા ઇન્દ્રિયસંવરે ઉક્કંસપારમિપ્પત્તો, તેનેવ નં સત્થા ‘‘એતદગ્ગં ભિક્ખવે મમ સાવકાનં ભિક્ખૂનં ઇન્દ્રિયેસુ ગુત્તદ્વારાનં, યદિદં નન્દો’’તિ (અ॰ નિ॰ ૧.૨૩૫) એતદગ્ગે ઠપેસિ.

    Kāyasakkhinti kāyena sacchikatavantaṃ, paccakkhakārinanti attho. So hi āyasmā vipassanākāle ‘‘yamevāhaṃ indriyesu aguttadvārataṃ nissāya sāsane anabhiratiādivippakāraṃ patto, tameva suṭṭhu niggahessāmī’’ti ussāhajāto balavahirottappo, tattha ca katādhikārattā indriyasaṃvare ukkaṃsapāramippatto, teneva naṃ satthā ‘‘etadaggaṃ bhikkhave mama sāvakānaṃ bhikkhūnaṃ indriyesu guttadvārānaṃ, yadidaṃ nando’’ti (a. ni. 1.235) etadagge ṭhapesi.

    સાત્થકતા ચ સપ્પાયતા ચ વેદિતબ્બા આલોકિતવિલોકિતસ્સાતિ આનેત્વા સમ્બન્ધો. તસ્માતિ કમ્મટ્ઠાનાવિજહનસ્સેવ ગોચરસમ્પજઞ્ઞભાવતોતિ વુત્તમેવત્થં હેતુભાવેન પચ્ચામસતિ. અત્તનો કમ્મટ્ઠાનવસેનેવ આલોકનવિલોકનં કાતબ્બં, ખન્ધાદિકમ્મટ્ઠાના અઞ્ઞો ઉપાયો ન ગવેસિતબ્બોતિ અધિપ્પાયો. આલોકિતાદિસમઞ્ઞાપિ યસ્મા ધમ્મમત્તસ્સેવ પવત્તિવિસેસો, તસ્મા તસ્સ યાથાવતો પજાનનં અસમ્મોહસમ્પજઞ્ઞન્તિ દસ્સેતું ‘‘અબ્ભન્તરે’’તિઆદિ વુત્તં. ચિત્તકિરિયવાયોધાતુવિપ્ફારવસેનાતિ કિરિયમયચિત્તસમુટ્ઠાનાય વાયોધાતુયા ચલનાકારપ્પવત્તિવસેન. અધો સીદતીતિ અધો ગચ્છતિ. ઉદ્ધં લઙ્ઘેતીતિ લઙ્ઘં વિય ઉપરિ ગચ્છતિ.

    Sātthakatā ca sappāyatā ca veditabbā ālokitavilokitassāti ānetvā sambandho. Tasmāti kammaṭṭhānāvijahanasseva gocarasampajaññabhāvatoti vuttamevatthaṃ hetubhāvena paccāmasati. Attanokammaṭṭhānavaseneva ālokanavilokanaṃ kātabbaṃ, khandhādikammaṭṭhānā añño upāyo na gavesitabboti adhippāyo. Ālokitādisamaññāpi yasmā dhammamattasseva pavattiviseso, tasmā tassa yāthāvato pajānanaṃ asammohasampajaññanti dassetuṃ ‘‘abbhantare’’tiādi vuttaṃ. Cittakiriyavāyodhātuvipphāravasenāti kiriyamayacittasamuṭṭhānāya vāyodhātuyā calanākārappavattivasena. Adho sīdatīti adho gacchati. Uddhaṃ laṅghetīti laṅghaṃ viya upari gacchati.

    અઙ્ગકિચ્ચં સાધયમાનન્તિ પધાનભૂતઅઙ્ગકિચ્ચં નિપ્ફાદેન્તં હુત્વાતિ અત્થો. ‘‘પઠમજવનેપિ…પે॰… ન હોતી’’તિ ઇદં પઞ્ચદ્વારવીથિયં ‘‘ઇત્થી પુરિસો’’તિ રજ્જનાદીનં અભાવં સન્ધાય વુત્તં. તત્થ હિ આવજ્જન વોટ્ઠબ્બપનાનં અયોનિસો આવજ્જનવોટ્ઠબ્બનવસેન ઇટ્ઠે ઇત્થિરૂપાદિમ્હિ લોભમત્તં, અનિટ્ઠે ચ પટિઘમત્તં ઉપ્પજ્જતિ, મનોદ્વારે પન ‘‘ઇત્થી પુરિસો’’તિ રજ્જનાદિ હોતિ. તસ્સ પઞ્ચદ્વારજવનં મૂલં, યથાવુત્તં વા સબ્બં ભવઙ્ગાદિ. એવં મનોદ્વારજવનસ્સ મૂલવસેન મૂલપરિઞ્ઞા વુત્તા. આગન્તુકતાવકાલિકતા પન પઞ્ચદ્વારજવનસ્સેવ અપુબ્બભાવવસેન, ઇત્તરભાવવસેન ચ વુત્તા. ‘‘હેટ્ઠુપરિયવસેન ભિજ્જિત્વા પતિતેસૂ’’તિ હેટ્ઠિમસ્સ ઉપરિમસ્સ ચ અપરાપરં ભઙ્ગપ્પત્તિમાહ.

    Aṅgakiccaṃ sādhayamānanti padhānabhūtaaṅgakiccaṃ nipphādentaṃ hutvāti attho. ‘‘Paṭhamajavanepi…pe… na hotī’’ti idaṃ pañcadvāravīthiyaṃ ‘‘itthī puriso’’ti rajjanādīnaṃ abhāvaṃ sandhāya vuttaṃ. Tattha hi āvajjana voṭṭhabbapanānaṃ ayoniso āvajjanavoṭṭhabbanavasena iṭṭhe itthirūpādimhi lobhamattaṃ, aniṭṭhe ca paṭighamattaṃ uppajjati, manodvāre pana ‘‘itthī puriso’’ti rajjanādi hoti. Tassa pañcadvārajavanaṃ mūlaṃ, yathāvuttaṃ vā sabbaṃ bhavaṅgādi. Evaṃ manodvārajavanassa mūlavasena mūlapariññā vuttā. Āgantukatāvakālikatā pana pañcadvārajavanasseva apubbabhāvavasena, ittarabhāvavasena ca vuttā. ‘‘Heṭṭhupariyavasena bhijjitvā patitesū’’ti heṭṭhimassa uparimassa ca aparāparaṃ bhaṅgappattimāha.

    ન્તિ જવનં, તસ્સ અયુત્તન્તિ સમ્બન્ધો. આગન્તુકો અબ્ભાગતો.

    Tanti javanaṃ, tassa ayuttanti sambandho. Āgantuko abbhāgato.

    ઉદયબ્બયપરિચ્છિન્નો તાવતકો કાલો એતેસન્તિ તાવકાલિકાનિ.

    Udayabbayaparicchinno tāvatako kālo etesanti tāvakālikāni.

    એતં અસમ્મોહસમ્પજઞ્ઞં. સમવાયેતિ સામગ્ગિયં . તત્થાતિ પઞ્ચક્ખન્ધવસેન આલોકનવિલોકને પઞ્ઞાયમાને તબ્બિનિમુત્તો કો એકો આલોકેતિ, કો વિલોકેતિ.

    Etaṃ asammohasampajaññaṃ. Samavāyeti sāmaggiyaṃ . Tatthāti pañcakkhandhavasena ālokanavilokane paññāyamāne tabbinimutto ko eko āloketi, ko viloketi.

    ‘‘ઉપનિસ્સયપચ્ચયો’’તિ ઇદં સુત્તન્તનયેન પરિયાયતો વુત્તં. સહજાતપચ્ચયોતિ નિદસ્સનમત્તમેતં અઞ્ઞમઞ્ઞસમ્પયુત્તઅત્થિઅવિગતાદિપચ્ચયાનમ્પિ લબ્ભનતો.

    ‘‘Upanissayapaccayo’’ti idaṃ suttantanayena pariyāyato vuttaṃ. Sahajātapaccayoti nidassanamattametaṃ aññamaññasampayuttaatthiavigatādipaccayānampi labbhanato.

    કાલે સમઞ્છિતું યુત્તકાલે સમઞ્છન્તસ્સ. તથા પસારેન્તસ્સાતિ એત્થાપિ. મણિસપ્પો નામ એકા સપ્પજાતીતિ વદન્તિ. લળનન્તિ કમ્પનં, લીળાકરણં વા.

    Kāle samañchituṃ yuttakāle samañchantassa. Tathā pasārentassāti etthāpi. Maṇisappo nāma ekā sappajātīti vadanti. Laḷananti kampanaṃ, līḷākaraṇaṃ vā.

    ઉણ્હપકતિકો પરિળાહબહુલકાયો. સીલવિદૂસનેન અહિતાવહત્તા મિચ્છાજીવવસેન ઉપ્પન્નં અસપ્પાયં. ‘‘ચીવરમ્પિ અચેતન’’ન્તિઆદિના ચીવરસ્સ વિય કાયોપિ અચેતનોતિ કાયસ્સ અત્તસુઞ્ઞતાવિભાવનેન ‘‘અબ્ભન્તરે’’તિઆદિના વુત્તમેવત્થં પરિદીપેન્તો ઇતરીતરસન્તોસસ્સ કારણં દસ્સેતિ, તેનાહ ‘‘તસ્મા’’તિઆદિ.

    Uṇhapakatiko pariḷāhabahulakāyo. Sīlavidūsanena ahitāvahattā micchājīvavasena uppannaṃ asappāyaṃ. ‘‘Cīvarampi acetana’’ntiādinā cīvarassa viya kāyopi acetanoti kāyassa attasuññatāvibhāvanena ‘‘abbhantare’’tiādinā vuttamevatthaṃ paridīpento itarītarasantosassa kāraṇaṃ dasseti, tenāha ‘‘tasmā’’tiādi.

    ચતુપઞ્ચગણ્ઠિકાહતોતિ આહતચતુપઞ્ચગણ્ઠિકો, ચતુપઞ્ચગણ્ઠિકાહિ વા આહતો તથા.

    Catupañcagaṇṭhikāhatoti āhatacatupañcagaṇṭhiko, catupañcagaṇṭhikāhi vā āhato tathā.

    અટ્ઠવિધોપિ અત્થોતિ અટ્ઠવિધોપિ પયોજનવિસેસો મહાસિવત્થેરવાદવસેન ‘‘ઇમસ્સ કાયસ્સ ઠિતિયા’’તિઆદિના (મ॰ નિ॰ ૧.૨૩, ૪૨૨; મ॰ નિ॰ ૨.૩૮૭; અ॰ નિ॰ ૨.૩૪૧; ૮.૯; ધ॰ સ॰ ૧૩૫૫; વિભ॰ ૫૧૮; મહાનિ॰ ૨૦૬) નયેન વુત્તો દટ્ઠબ્બો. ઇમસ્મિં પક્ખે ‘‘નેવ દવાયાતિઆદિના (મ॰ નિ॰ ૧.૨૩, ૪૨૨; મ॰ નિ॰ ૨.૩૮૭; અ॰ નિ॰ ૮.૯; ધ॰ સ॰ ૧૩૫૫; વિભ॰ ૫૧૮; મહાનિ॰ ૨૦૬) નયેના’’તિ પન પટિક્ખેપઙ્ગદસ્સનમુખેન દેસનાય આગતત્તા વુત્તન્તિ દટ્ઠબ્બં.

    Aṭṭhavidhopiatthoti aṭṭhavidhopi payojanaviseso mahāsivattheravādavasena ‘‘imassa kāyassa ṭhitiyā’’tiādinā (ma. ni. 1.23, 422; ma. ni. 2.387; a. ni. 2.341; 8.9; dha. sa. 1355; vibha. 518; mahāni. 206) nayena vutto daṭṭhabbo. Imasmiṃ pakkhe ‘‘neva davāyātiādinā (ma. ni. 1.23, 422; ma. ni. 2.387; a. ni. 8.9; dha. sa. 1355; vibha. 518; mahāni. 206) nayenā’’ti pana paṭikkhepaṅgadassanamukhena desanāya āgatattā vuttanti daṭṭhabbaṃ.

    પથવિસન્ધારકજલસ્સ તંસન્ધારકવાયુના વિય પરિભુત્તસ્સ આહારસ્સ વાયોધાતુયાવ આસયે અવટ્ઠાનન્તિ આહ ‘‘વાયોધાતુવસેનેવ તિટ્ઠતી’’તિ. અતિહરતીતિ યાવ મુખા અભિહરતિ. વીતિહરતીતિ તતો કુચ્છિયં વીમિસ્સં કરોન્તો હરતિ. અતિહરતીતિ વા મુખદ્વારં અતિક્કામેન્તો હરતિ. વીતિહરતીતિ કુચ્છિગતં પસ્સતો હરતિ, પરિવત્તેતીતિ અપરાપરં ચારેતિ. એત્થ ચ આહારસ્સ ધારણપરિવત્તનસઞ્ચુણ્ણનવિસોસનાનિ પથવીધાતુસહિતા એવ વાયોધાતુ કરોતિ, ન કેવલાતિ તાનિ પથવીધાતુયાપિ કિચ્ચભાવેન વુત્તાનિ. અલ્લત્તઞ્ચ અનુપાલેતીતિ યથા વાયોધાતુ આદીહિ અઞ્ઞેહિ વિસોસનં ન હોતિ, તથા અલ્લત્તઞ્ચ અનુપાલેતિ. તેજોધાતૂતિ ગહણીસઙ્ખાતા તેજોધાતુ. સા હિ અન્તોપવિટ્ઠં આહારં પરિપાચેતિ. અઞ્જસો હોતીતિ આહારસ્સ પવેસનાદીનં મગ્ગો હોતિ. આભુજતીતિ પરિયેસનવસેન, અજ્ઝોહરણજિણ્ણાજિણ્ણતાદિપટિસંવેદનવસેન ચ આવજ્જેતિ, વિજાનાતીતિ અત્થો. તંતંવિજાનનસ્સ પચ્ચયભૂતોયેવ હિ પયોગો ‘‘સમ્માપયોગો’’તિ વુત્તો. યેન હિ પયોગેન પરિયેસનાદિ નિપ્ફજ્જતિ, સો તબ્બિસયવિજાનનમ્પિ નિપ્ફાદેતિ નામ તદવિનાભાવતો. અથ વા સમ્માપયોગં સમ્માપટિપત્તિ મન્વાય આગમ્મ આભુજતિ સમન્નાહરતિ. આભોગપુબ્બકો હિ સબ્બોપિ વિઞ્ઞાણબ્યાપારોતિ તથા વુત્તં.

    Pathavisandhārakajalassa taṃsandhārakavāyunā viya paribhuttassa āhārassa vāyodhātuyāva āsaye avaṭṭhānanti āha ‘‘vāyodhātuvaseneva tiṭṭhatī’’ti. Atiharatīti yāva mukhā abhiharati. Vītiharatīti tato kucchiyaṃ vīmissaṃ karonto harati. Atiharatīti vā mukhadvāraṃ atikkāmento harati. Vītiharatīti kucchigataṃ passato harati, parivattetīti aparāparaṃ cāreti. Ettha ca āhārassa dhāraṇaparivattanasañcuṇṇanavisosanāni pathavīdhātusahitā eva vāyodhātu karoti, na kevalāti tāni pathavīdhātuyāpi kiccabhāvena vuttāni. Allattañca anupāletīti yathā vāyodhātu ādīhi aññehi visosanaṃ na hoti, tathā allattañca anupāleti. Tejodhātūti gahaṇīsaṅkhātā tejodhātu. Sā hi antopaviṭṭhaṃ āhāraṃ paripāceti. Añjaso hotīti āhārassa pavesanādīnaṃ maggo hoti. Ābhujatīti pariyesanavasena, ajjhoharaṇajiṇṇājiṇṇatādipaṭisaṃvedanavasena ca āvajjeti, vijānātīti attho. Taṃtaṃvijānanassa paccayabhūtoyeva hi payogo ‘‘sammāpayogo’’ti vutto. Yena hi payogena pariyesanādi nipphajjati, so tabbisayavijānanampi nipphādeti nāma tadavinābhāvato. Atha vā sammāpayogaṃ sammāpaṭipatti manvāya āgamma ābhujati samannāharati. Ābhogapubbako hi sabbopi viññāṇabyāpāroti tathā vuttaṃ.

    ગમનતોતિ ભિક્ખાચારવસેન ગોચરગામં ઉદ્દિસ્સ ગમનતો. પરિયેસનતોતિ ગોચરગામે ભિક્ખત્થં આહિણ્ડનતો. પરિભોગતોતિ આહારસ્સ પરિભુઞ્જનતો. આસયતોતિ પિત્તાદિઆસયતો. આસયતિ એત્થ એકજ્ઝં પવત્તમાનોપિ કમ્મફલવવત્થિતો હુત્વા મરિયાદવસેન અઞ્ઞમઞ્ઞં અસઙ્કરતો સયતિ તિટ્ઠતિ પવત્તતીતિ આસયો , આમાસયસ્સ ઉપરિ તિટ્ઠનકો પિત્તાદિકો. મરિયાદત્થો હિ અયમાકારો. નિધાનન્તિ યથાભુત્તો આહારો નિચિતો હુત્વા તિટ્ઠતિ એત્થાતિ નિધાનં, આમાસયો. તતો નિધાનતો. અપરિપક્કતોતિ ગહણીસઙ્ખાતેન કમ્મજતેજેન અવિપક્કતો. પરિપક્કતોતિ યથાભુત્તસ્સ આહારસ વિપક્કભાવતો. ફલતોતિ નિપ્ફત્તિતો. નિસ્સન્દતોતિ ઇતો ચિતો ચ નિસ્સન્દનતો. સમ્મક્ખનતોતિ સબ્બસો મક્ખનતો. અયમેત્થ સઙ્ખેપો, વિત્થારો પન વિસુદ્ધિમગ્ગસંવણ્ણનાય (વિસુદ્ધિ॰ ટી॰ ૧.૨૯૪) ગહેતબ્બો.

    Gamanatoti bhikkhācāravasena gocaragāmaṃ uddissa gamanato. Pariyesanatoti gocaragāme bhikkhatthaṃ āhiṇḍanato. Paribhogatoti āhārassa paribhuñjanato. Āsayatoti pittādiāsayato. Āsayati ettha ekajjhaṃ pavattamānopi kammaphalavavatthito hutvā mariyādavasena aññamaññaṃ asaṅkarato sayati tiṭṭhati pavattatīti āsayo, āmāsayassa upari tiṭṭhanako pittādiko. Mariyādattho hi ayamākāro. Nidhānanti yathābhutto āhāro nicito hutvā tiṭṭhati etthāti nidhānaṃ, āmāsayo. Tato nidhānato. Aparipakkatoti gahaṇīsaṅkhātena kammajatejena avipakkato. Paripakkatoti yathābhuttassa āhārasa vipakkabhāvato. Phalatoti nipphattito. Nissandatoti ito cito ca nissandanato. Sammakkhanatoti sabbaso makkhanato. Ayamettha saṅkhepo, vitthāro pana visuddhimaggasaṃvaṇṇanāya (visuddhi. ṭī. 1.294) gahetabbo.

    સરીરતો સેદા મુચ્ચન્તીતિ વેગસંધારણેન ઉપ્પન્નપરિળાહતો સરીરતો સેદા મુચ્ચન્તિ. અઞ્ઞે ચ રોગા કણ્ણસૂલભગન્દરાદયો. અટ્ઠાનેતિ મનુસ્સામનુસ્સપરિગ્ગહિતે અયુત્તટ્ઠાને ખેત્તદેવાયતનાદિકે. કુદ્ધા હિ અમનુસ્સા, મનુસ્સાપિ વા જીવિતક્ખયં પાપેન્તિ. નિસ્સટ્ઠત્તા નેવ અત્તનો, કસ્સચિ અનિસ્સજ્જિતત્તા, જિગુચ્છનીયત્તા ચ ન પરસ્સ. ઉદકતુમ્બતોતિ વેળુનાળિઆદિઉદકભાજનતો. ન્તિ છડ્ડિતઉદકં.

    Sarīrato sedā muccantīti vegasaṃdhāraṇena uppannapariḷāhato sarīrato sedā muccanti. Aññe ca rogā kaṇṇasūlabhagandarādayo. Aṭṭhāneti manussāmanussapariggahite ayuttaṭṭhāne khettadevāyatanādike. Kuddhā hi amanussā, manussāpi vā jīvitakkhayaṃ pāpenti. Nissaṭṭhattā neva attano, kassaci anissajjitattā, jigucchanīyattā ca na parassa. Udakatumbatoti veḷunāḷiādiudakabhājanato. Tanti chaḍḍitaudakaṃ.

    અદ્ધાનઇરિયાપથા ચિરતરપ્પવત્તિકા દીઘકાલિકા ઇરિયાપથા. મજ્ઝિમા ભિક્ખાચરણાદિવસેન પવત્તા. ચુણ્ણિયઇરિયાપથા વિહારે, અઞ્ઞત્થાપિ ઇતો ચિતો ચ પરિવત્તનાદિવસેન પવત્તાતિ વદન્તિ. ‘‘ગતેતિ ગમને’’તિ પુબ્બે અભિક્કમપટિક્કમગ્ગહણેન ગમનેનપિ પુરતો પચ્છતો ચ કાયસ્સ અભિહરણં વુત્તન્તિ ઇધ ગમનમેવ ગહિતન્તિ કેચિ.

    Addhānairiyāpathā ciratarappavattikā dīghakālikā iriyāpathā. Majjhimā bhikkhācaraṇādivasena pavattā. Cuṇṇiyairiyāpathā vihāre, aññatthāpi ito cito ca parivattanādivasena pavattāti vadanti. ‘‘Gateti gamane’’ti pubbe abhikkamapaṭikkamaggahaṇena gamanenapi purato pacchato ca kāyassa abhiharaṇaṃ vuttanti idha gamanameva gahitanti keci.

    યસ્મા મહાસિવત્થેરવાદે અનન્તરે અનન્તરે ઇરિયાપથે પવત્તરૂપારૂપધમ્માનં તત્થ તત્થેવ નિરોધદસ્સનવસેન સમ્પજાનકારિતા ગહિતાતિ તં સમ્પજઞ્ઞવિપસ્સનાચારવસેન વેદિતબ્બં. તેન વુત્તં ‘‘તયિદં મહાસિવત્થેરેન વુત્તં અસમ્મોહધુરં મહાસતિપટ્ઠાનસુત્તે અધિપ્પેત’’ન્તિ. ઇમસ્મિં પન સામઞ્ઞફલે સબ્બમ્પિ ચતુબ્બિધં સમ્પજઞ્ઞં લબ્ભતિ યાવદેવ સામઞ્ઞફલવિસેસદસ્સનપરત્તા ઇમિસ્સા દેસનાય. ‘‘સતિસમ્પયુત્તસ્સેવા’’તિ ઇદં યથા સમ્પજઞ્ઞસ્સ કિચ્ચતો પધાનતા ગહિતા, એવં સતિયા પીતિ દસ્સનત્થં વુત્તં, ન સતિયા સબ્ભાવમત્તદસ્સનત્થં. ન હિ કદાચિ સતિરહિતા ઞાણપ્પવત્તિ અત્થિ. ‘‘એતસ્સ હિ પદસ્સ અયં વિત્થારો’’તિ ઇમિના સતિયા ઞાણેન સમધુરતંયેવ વિભાવેતિ. એતાનિ પદાનીતિ ‘‘અભિક્કન્તે પટિક્કન્તે સમ્પજાનકારી હોતી’’તિઆદીનિ પદાનિ. વિભત્તાનેવાતિ વિસું કત્વા વિભત્તાનિયેવ, ઇમિનાપિ સમ્પજઞ્ઞસ્સ વિય સતિયાપેત્થ પધાનતમેવ વિભાવેતિ.

    Yasmā mahāsivattheravāde anantare anantare iriyāpathe pavattarūpārūpadhammānaṃ tattha tattheva nirodhadassanavasena sampajānakāritā gahitāti taṃ sampajaññavipassanācāravasena veditabbaṃ. Tena vuttaṃ ‘‘tayidaṃ mahāsivattherena vuttaṃ asammohadhuraṃ mahāsatipaṭṭhānasutte adhippeta’’nti. Imasmiṃ pana sāmaññaphale sabbampi catubbidhaṃ sampajaññaṃ labbhati yāvadeva sāmaññaphalavisesadassanaparattā imissā desanāya. ‘‘Satisampayuttassevā’’ti idaṃ yathā sampajaññassa kiccato padhānatā gahitā, evaṃ satiyā pīti dassanatthaṃ vuttaṃ, na satiyā sabbhāvamattadassanatthaṃ. Na hi kadāci satirahitā ñāṇappavatti atthi. ‘‘Etassa hi padassa ayaṃ vitthāro’’ti iminā satiyā ñāṇena samadhurataṃyeva vibhāveti. Etānipadānīti ‘‘abhikkante paṭikkante sampajānakārī hotī’’tiādīni padāni. Vibhattānevāti visuṃ katvā vibhattāniyeva, imināpi sampajaññassa viya satiyāpettha padhānatameva vibhāveti.

    મજ્ઝિમભાણકા પન ભણન્તિ – એકો ભિક્ખુ ગચ્છન્તો અઞ્ઞં ચિન્તેન્તો અઞ્ઞં વિતક્કેન્તો ગચ્છતિ, એકો કમ્મટ્ઠાનં અવિસ્સજ્જેત્વાવ ગચ્છતિ. તથા એકો તિટ્ઠન્તો…પે॰… નિસીદન્તો…પે॰… સયન્તો અઞ્ઞં ચિન્તેન્તો અઞ્ઞં વિતક્કેન્તો સયતિ, એકો કમ્મટ્ઠાનં અવિસ્સજ્જેત્વાવ સયતિ, એત્તકેન પન ન પાકટં હોતીતિ ચઙ્કમનેન દીપેન્તિ. યો હિ ભિક્ખુ ચઙ્કમં ઓતરિત્વા ચ ચઙ્કમનકોટિયં ઠિતો પરિગ્ગણ્હાતિ ‘‘પાચીનચઙ્કમનકોટિયં પવત્તા રૂપારૂપધમ્મા પચ્છિમચઙ્કમનકોટિં અપ્પત્વા એત્થેવ નિરુદ્ધા, પચ્છિમચઙ્કમનકોટિયં પવત્તાપિ પાચીનચઙ્કમનકોટિં અપ્પત્વા એત્થેવ નિરુદ્ધા, ચઙ્કમનમજ્ઝે પવત્તા ઉભો કોટિયો અપ્પત્વા એત્થેવ નિરુદ્ધા, ચઙ્કમને પવત્તા રૂપારૂપધમ્મા ઠાનં અપ્પત્વા એત્થેવ નિરુદ્ધા, ઠાને પવત્તા નિસજ્જં અપ્પત્વા એત્થેવ નિરુદ્ધા, નિસજ્જાય પવત્તા સયનં અપ્પત્વા એત્થેવ નિરુદ્ધા’’તિ એવં પરિગ્ગણ્હન્તો પરિગ્ગણ્હન્તોયેવ ભવઙ્ગં ઓતરતિ. ઉટ્ઠહન્તો કમ્મટ્ઠાનં ગહેત્વાવ ઉટ્ઠહતિ, અયં ભિક્ખુ ગતાદીસુ સમ્પજાનકારી નામ હોતીતિ . એવમ્પિ ન સોત્તે કમ્મટ્ઠાનં અવિભૂતં હોતિ, તસ્મા ભિક્ખુ યાવ સક્કોતિ, તાવ ચઙ્કમિત્વા ઠત્વા નિસીદિત્વા સયમાનો એવં પરિગ્ગહેત્વા સયતિ ‘‘કાયો અચેતનો, મઞ્ચો અચેતનો, કાયો ન જાનાતિ ‘અહં મઞ્ચે સયિતો’તિ, મઞ્ચો ન જાનાતિ ‘મયિ કાયો સયિતો’તિ, અચેતનો કાયો અચેતને મઞ્ચે સયિતો’’તિ એવં પરિગ્ગણ્હન્તો એવ ચિત્તં ભવઙ્ગે ઓતારેતિ. પબુજ્ઝન્તો કમ્મટ્ઠાનં ગહેત્વાવ પબુજ્ઝતિ, અયં સોત્તે સમ્પજાનકારી નામ હોતિ. કાયાદીકિરિયાનિબ્બત્તનેન તમ્મયત્તા, આવજ્જનકિરિયા સમુટ્ઠિતત્તા ચ જવનં સબ્બમ્પિ વા છદ્વારપ્પવત્તં કિરિયમયપવત્તં નામ. તસ્મિં સતિ જાગરિતં નામ હોતીતિ પરિગ્ગણ્હન્તો જાગરિતે સમ્પજાનકારી નામ. અપિ ચ રત્તિન્દિવં છ કોટ્ઠાસે કત્વા પઞ્ચ કોટ્ઠાસે જગ્ગન્તોપિ જાગરિતે સમ્પજાનકારી નામ હોતિ. વિમુત્તાયતનસીસેન ધમ્મં દેસેન્તોપિ બત્તિંસતિરચ્છાનકથં પહાય દસકથાવત્થુનિસ્સિતસપ્પાયકથં કથેન્તોપિ ભાસિતે સમ્પજાનકારી નામ. અટ્ઠતિંસાય આરમ્મણેસુ ચિત્તરુચિયં મનસિકારં પવત્તેન્તોપિ દુતિયં ઝાનં સમાપન્નોપિ તુણ્હીભાવે સમ્પજાનકારી નામ. દુતિયઞ્હિ ઝાનં વચીસઙ્ખારવિરહતો વિસેસતો તુણ્હીભાવો નામાતિ. એવન્તિ વુત્તપ્પકારેન, સત્તસુપિ ઠાનેસુ ચતુધાતિ અત્થો.

    Majjhimabhāṇakā pana bhaṇanti – eko bhikkhu gacchanto aññaṃ cintento aññaṃ vitakkento gacchati, eko kammaṭṭhānaṃ avissajjetvāva gacchati. Tathā eko tiṭṭhanto…pe… nisīdanto…pe… sayanto aññaṃ cintento aññaṃ vitakkento sayati, eko kammaṭṭhānaṃ avissajjetvāva sayati, ettakena pana na pākaṭaṃ hotīti caṅkamanena dīpenti. Yo hi bhikkhu caṅkamaṃ otaritvā ca caṅkamanakoṭiyaṃ ṭhito pariggaṇhāti ‘‘pācīnacaṅkamanakoṭiyaṃ pavattā rūpārūpadhammā pacchimacaṅkamanakoṭiṃ appatvā ettheva niruddhā, pacchimacaṅkamanakoṭiyaṃ pavattāpi pācīnacaṅkamanakoṭiṃ appatvā ettheva niruddhā, caṅkamanamajjhe pavattā ubho koṭiyo appatvā ettheva niruddhā, caṅkamane pavattā rūpārūpadhammā ṭhānaṃ appatvā ettheva niruddhā, ṭhāne pavattā nisajjaṃ appatvā ettheva niruddhā, nisajjāya pavattā sayanaṃ appatvā ettheva niruddhā’’ti evaṃ pariggaṇhanto pariggaṇhantoyeva bhavaṅgaṃ otarati. Uṭṭhahanto kammaṭṭhānaṃ gahetvāva uṭṭhahati, ayaṃ bhikkhu gatādīsu sampajānakārī nāma hotīti . Evampi na sotte kammaṭṭhānaṃ avibhūtaṃ hoti, tasmā bhikkhu yāva sakkoti, tāva caṅkamitvā ṭhatvā nisīditvā sayamāno evaṃ pariggahetvā sayati ‘‘kāyo acetano, mañco acetano, kāyo na jānāti ‘ahaṃ mañce sayito’ti, mañco na jānāti ‘mayi kāyo sayito’ti, acetano kāyo acetane mañce sayito’’ti evaṃ pariggaṇhanto eva cittaṃ bhavaṅge otāreti. Pabujjhanto kammaṭṭhānaṃ gahetvāva pabujjhati, ayaṃ sotte sampajānakārī nāma hoti. Kāyādīkiriyānibbattanena tammayattā, āvajjanakiriyā samuṭṭhitattā ca javanaṃ sabbampi vā chadvārappavattaṃ kiriyamayapavattaṃ nāma. Tasmiṃ sati jāgaritaṃ nāma hotīti pariggaṇhanto jāgarite sampajānakārī nāma. Api ca rattindivaṃ cha koṭṭhāse katvā pañca koṭṭhāse jaggantopi jāgarite sampajānakārī nāma hoti. Vimuttāyatanasīsena dhammaṃ desentopi battiṃsatiracchānakathaṃ pahāya dasakathāvatthunissitasappāyakathaṃ kathentopi bhāsite sampajānakārī nāma. Aṭṭhatiṃsāya ārammaṇesu cittaruciyaṃ manasikāraṃ pavattentopi dutiyaṃ jhānaṃ samāpannopi tuṇhībhāve sampajānakārī nāma. Dutiyañhi jhānaṃ vacīsaṅkhāravirahato visesato tuṇhībhāvo nāmāti. Evanti vuttappakārena, sattasupi ṭhānesu catudhāti attho.

    સન્તોસકથાવણ્ણના

    Santosakathāvaṇṇanā

    ૨૧૫. યસ્સ સન્તોસસ્સ અત્તનિ અત્થિતાય ભિક્ખુ ‘‘સન્તુટ્ઠો’’તિ વુચ્ચતિ, તં દસ્સેન્તો ‘‘ઇતરીતરપચ્ચયસન્તોસેન સમન્નાગતો’’તિ આહ. ચીવરાદિ યત્થ કત્થચિ પચ્ચયે સન્તુસ્સનેન સમઙ્ગીભૂતોતિ અત્થો. અથ વા ઇતરં વુચ્ચતિ હીનં પણીતતો અઞ્ઞત્તા, તથા પણીતં ઇતરં હીનતો અઞ્ઞત્તા. અપેક્ખાસિદ્ધા હિ ઇતરતાતિ. ઇતિ યેન ધમ્મેન હીનેન વા પણીતેન વા ચીવરાદિપચ્ચયેન સન્તુસ્સતિ, સો તથા પવત્તો અલોભો ઇતરીતરપચ્ચયસન્તોસો, તેન સમન્નાગતો. યથાલાભં અત્તનો લાભાનુરૂપં સન્તોસો યથાલાભસન્તોસો. સેસદ્વયેપિ એસેવ નયો. લબ્ભતીતિ વા લાભો, યો યો લાભો યથાલાભં, તેન સન્તોસો યથાલાભસન્તોસો. બલન્તિ કાયબલં. સારુપ્પન્તિ પકતિદુબ્બલાદીનં અનુચ્છવિકતા.

    215. Yassa santosassa attani atthitāya bhikkhu ‘‘santuṭṭho’’ti vuccati, taṃ dassento ‘‘itarītarapaccayasantosena samannāgato’’ti āha. Cīvarādi yattha katthaci paccaye santussanena samaṅgībhūtoti attho. Atha vā itaraṃ vuccati hīnaṃ paṇītato aññattā, tathā paṇītaṃ itaraṃ hīnato aññattā. Apekkhāsiddhā hi itaratāti. Iti yena dhammena hīnena vā paṇītena vā cīvarādipaccayena santussati, so tathā pavatto alobho itarītarapaccayasantoso, tena samannāgato. Yathālābhaṃ attano lābhānurūpaṃ santoso yathālābhasantoso. Sesadvayepi eseva nayo. Labbhatīti vā lābho, yo yo lābho yathālābhaṃ, tena santoso yathālābhasantoso.Balanti kāyabalaṃ. Sāruppanti pakatidubbalādīnaṃ anucchavikatā.

    યથાલદ્ધતો અઞ્ઞસ્સ અપત્થના નામ સિયા અપ્પિચ્છતાયપિ પવત્તિઆકારોતિ તતો વિનિવત્તિતમેવ સન્તોસસ્સ સરૂપં દસ્સેન્તો ‘‘લભન્તોપિ ન ગણ્હાતી’’તિ આહ. તં પરિવત્તેત્વાતિ પકતિદુબ્બલાદીનં ગરુચીવરં ન ફાસુભાવાવહં, સરીરખેદાવહઞ્ચ હોતીતિ પયોજનવસેન, ન અત્રિચ્છતાદિવસેન તં પરિવત્તેત્વા. લહુકચીવરપરિભોગો ન સન્તોસવિરોધીતિ આહ ‘‘લહુકેન યાપેન્તોપિ સન્તુટ્ઠોવ હોતી’’તિ. મહગ્ઘં ચીવરં બહૂનિ વા ચીવરાનિ લભિત્વાપિ તાનિ વિસ્સજ્જેત્વા તદઞ્ઞસ્સ ગહણં યથાસારુપ્પનયે ઠિતત્તા ન સન્તોસવિરોધીતિ આહ ‘‘તેસં…પે॰… ધારેન્તોપિ સન્તુટ્ઠોવ હોતી’’તિ. એવં સેસપચ્ચયેપિ યથાબલયથાસારુપ્પનિદ્દેસેસુ અપિ-સદ્દગ્ગહણે અધિપ્પાયો વેદિતબ્બો.

    Yathāladdhato aññassa apatthanā nāma siyā appicchatāyapi pavattiākāroti tato vinivattitameva santosassa sarūpaṃ dassento ‘‘labhantopi na gaṇhātī’’ti āha. Taṃ parivattetvāti pakatidubbalādīnaṃ garucīvaraṃ na phāsubhāvāvahaṃ, sarīrakhedāvahañca hotīti payojanavasena, na atricchatādivasena taṃ parivattetvā. Lahukacīvaraparibhogo na santosavirodhīti āha ‘‘lahukena yāpentopi santuṭṭhova hotī’’ti. Mahagghaṃ cīvaraṃ bahūni vā cīvarāni labhitvāpi tāni vissajjetvā tadaññassa gahaṇaṃ yathāsāruppanaye ṭhitattā na santosavirodhīti āha ‘‘tesaṃ…pe… dhārentopi santuṭṭhova hotī’’ti. Evaṃ sesapaccayepi yathābalayathāsāruppaniddesesu api-saddaggahaṇe adhippāyo veditabbo.

    મુત્તહરીતકન્તિ ગોમુત્તપરિભાવિતં, પૂતિભાવેન વા છડ્ડિતં હરીતકં. બુદ્ધાદીહિ વણ્ણિતન્તિ ‘‘પૂતિમુત્તભેસજ્જં નિસ્સાય પબ્બજ્જા’’તિઆદિના (મહાવ॰ ૭૩, ૧૨૮) સમ્માસમ્બુદ્ધાદીહિ પસત્થં. અપ્પિચ્છતાસન્તુટ્ઠીસુ ભિક્ખૂ નિયોજેન્તો પરમસન્તુટ્ઠોવ હોતિ પરમેન ઉક્કંસગતેન સન્તોસેન સમન્નાગતત્તા.

    Muttaharītakanti gomuttaparibhāvitaṃ, pūtibhāvena vā chaḍḍitaṃ harītakaṃ. Buddhādīhi vaṇṇitanti ‘‘pūtimuttabhesajjaṃ nissāya pabbajjā’’tiādinā (mahāva. 73, 128) sammāsambuddhādīhi pasatthaṃ. Appicchatāsantuṭṭhīsu bhikkhū niyojento paramasantuṭṭhova hoti paramena ukkaṃsagatena santosena samannāgatattā.

    કાયં પરિહરન્તિ પોસેન્તીતિ કાયપરિહારિકા. તથા કુચ્છિપરિહારિકા વેદિતબ્બા. કુચ્છિપરિહારિકતા ચ અજ્ઝોહરણેન સરીરસ્સ ઠિતિયા ઉપકારકતાવસેન ઇચ્છિતાતિ બહિદ્ધાવ કાયસ્સ ઉપકારકતાવસેન કાયપરિહારિકતા દટ્ઠબ્બા.

    Kāyaṃ pariharanti posentīti kāyaparihārikā. Tathā kucchiparihārikā veditabbā. Kucchiparihārikatā ca ajjhoharaṇena sarīrassa ṭhitiyā upakārakatāvasena icchitāti bahiddhāva kāyassa upakārakatāvasena kāyaparihārikatā daṭṭhabbā.

    પરિક્ખારમત્તાતિ પરિક્ખારગ્ગહણં. તત્રટ્ઠકપચ્ચત્થરણન્તિ અત્તના અનધિટ્ઠહિત્વા તત્થેવ તિટ્ઠનકપચ્ચત્થરણં . પચ્ચત્થરણાદીનઞ્ચેત્થ નવમાદિભાવો યથાવુત્તપટિપાટિયા દટ્ઠબ્બો, ન તેસં તથા પતિનિયતભાવતો. કસ્મા? તથા નધારણતો. દુપ્પોસભાવેન મહાગજા વિયાતિ મહાગજા. યદિ ઇતરેપિ અપ્પિચ્છતાદિસભાવા, કિં તેસમ્પિ વસેન અયં દેસના ઇચ્છિતાતિ? નોતિ આહ ‘‘ભગવા પના’’તિઆદિ. કાયપરિહારો પયોજનં એતેનાતિ કાયપરિહારિકં. તેનાહ ‘‘કાયં પરિહરણમત્તકેના’’તિ.

    Parikkhāramattāti parikkhāraggahaṇaṃ. Tatraṭṭhakapaccattharaṇanti attanā anadhiṭṭhahitvā tattheva tiṭṭhanakapaccattharaṇaṃ . Paccattharaṇādīnañcettha navamādibhāvo yathāvuttapaṭipāṭiyā daṭṭhabbo, na tesaṃ tathā patiniyatabhāvato. Kasmā? Tathā nadhāraṇato. Dupposabhāvena mahāgajā viyāti mahāgajā. Yadi itarepi appicchatādisabhāvā, kiṃ tesampi vasena ayaṃ desanā icchitāti? Noti āha ‘‘bhagavā panā’’tiādi. Kāyaparihāro payojanaṃ etenāti kāyaparihārikaṃ. Tenāha ‘‘kāyaṃ pariharaṇamattakenā’’ti.

    ચતૂસુ દિસાસુ સુખવિહારતાય સુખવિહારટ્ઠાનભૂતા ચતસ્સો દિસા એતસ્સાતિ ચતુદ્દિસો ચતુદ્દિસો એવ ચાતુદ્દિસો. તાસુ એવ કત્થચિ સત્તે વા સઙ્ખારે વા ભયેન ન પટિહનતિ, સયં વા તેન ન પટિહઞ્ઞતીતિ અપ્પટિઘો. સન્તુસ્સમાનો ઇતરીતરેનાતિ ઉચ્ચાવચેન પચ્ચયેન સકેન, સન્તેન, સમમેવ ચ તુસ્સનકો. પરિચ્ચ સયન્તિ, કાયચિત્તાનિ પરિસયન્તિ અભિભવન્તીતિ પરિસ્સયા, સીહબ્યગ્ઘાદયો, કામચ્છન્દાદયો ચ, તે પરિસ્સયે અધિવાસનખન્તિયા વિનયાદીહિ ચ સહિતા ખન્તા, અભિભવિતા ચ. થદ્ધભાવકરભયાભાવેન અછમ્ભી. એકો ચરેતિ એકાકી હુત્વા ચરિતું સક્કુણેય્ય. ખગ્ગવિસાણકપ્પોતિ તાય એવ એકવિહારિતાય ખગ્ગમિગસિઙ્ગસમો.

    Catūsu disāsu sukhavihāratāya sukhavihāraṭṭhānabhūtā catasso disā etassāti catuddiso catuddiso eva cātuddiso. Tāsu eva katthaci satte vā saṅkhāre vā bhayena na paṭihanati, sayaṃ vā tena na paṭihaññatīti appaṭigho. Santussamāno itarītarenāti uccāvacena paccayena sakena, santena, samameva ca tussanako. Paricca sayanti, kāyacittāni parisayanti abhibhavantīti parissayā, sīhabyagghādayo, kāmacchandādayo ca, te parissaye adhivāsanakhantiyā vinayādīhi ca sahitā khantā, abhibhavitā ca. Thaddhabhāvakarabhayābhāvena achambhī. Eko careti ekākī hutvā carituṃ sakkuṇeyya. Khaggavisāṇakappoti tāya eva ekavihāritāya khaggamigasiṅgasamo.

    અસઞ્જાતવાતાભિઘાતેહિ સિયા સકુણો અપક્ખકોતિ ‘‘પક્ખી સકુણો’’તિ વિસેસેત્વા વુત્તો.

    Asañjātavātābhighātehi siyā sakuṇo apakkhakoti ‘‘pakkhī sakuṇo’’ti visesetvā vutto.

    નીવરણપ્પહાનકથાવણ્ણના

    Nīvaraṇappahānakathāvaṇṇanā

    ૨૧૬. વત્તબ્બતં આપજ્જતીતિ ‘‘અસુકસ્સ ભિક્ખુનો અરઞ્ઞે તિરચ્છાનગતાનં વિય, વનચરકાનં વિય ચ નિવાસમત્તમેવ, ન પન અરઞ્ઞવાસાનુચ્છવિકા કાચિ સમ્માપટિપત્તી’’તિ અપવાદવસેન વત્તબ્બતં, આરઞ્ઞકેહિ વા તિરચ્છાનગતેહિ, વનચરવિસભાગજનેહિ વા સદ્ધિં વિપ્પટિપત્તિવસેન વત્તબ્બતં આપજ્જતિ. કાળકસદિસત્તા કાળકં, થુલ્લવજ્જં. તિલકસદિસત્તા તિલકં, અણુમત્તવજ્જં.

    216.Vattabbataṃ āpajjatīti ‘‘asukassa bhikkhuno araññe tiracchānagatānaṃ viya, vanacarakānaṃ viya ca nivāsamattameva, na pana araññavāsānucchavikā kāci sammāpaṭipattī’’ti apavādavasena vattabbataṃ, āraññakehi vā tiracchānagatehi, vanacaravisabhāgajanehi vā saddhiṃ vippaṭipattivasena vattabbataṃ āpajjati. Kāḷakasadisattā kāḷakaṃ, thullavajjaṃ. Tilakasadisattā tilakaṃ, aṇumattavajjaṃ.

    વિવિત્તન્તિ જનવિવિત્તં. તેનાહ ‘‘સુઞ્ઞ’’ન્તિ. તં પન જનસદ્દઘોસાભાવેનેવ વેદિતબ્બં સદ્દકણ્ટકત્તા ઝાનસ્સાતિ આહ ‘‘અપ્પસદ્દં અપ્પનિગ્ઘોસન્તિ અત્થો’’તિ. એતદેવાતિ નિસ્સદ્દતંયેવ. વિહારો પાકારપરિચ્છિન્નો સકલો આવાસો. અડ્ઢયોગોતિ દીઘપાસાદો, ‘‘ગરુળસણ્ઠાનપાસાદો’’તિપિ વદન્તિ. પાસાદોતિ ચતુરસ્સપાસાદો. હમ્મિયં મુણ્ડચ્છદનપાસાદો . અટ્ટો પટિરાજૂનં પટિબાહનયોગ્ગો ચતુપઞ્ચભૂમકો પતિસ્સયવિસેસો. માળો એકકૂટસઙ્ગહિતો અનેકકોણવન્તો પતિસ્સયવિસેસો. અપરો નયો વિહારો નામ દીઘમુખપાસાદો. અડ્ઢયોગો એકપસ્સચ્છદનકસેનાસનં. તસ્સ કિર એકપસ્સે ભિત્તિ ઉચ્ચતરા હોતિ, ઇતરપસ્સે નીચા, તેન તં એકપસ્સછદનકં હોતિ. પાસાદો નામ આયતચતુરસ્સપાસાદો. હમ્મિયં મુણ્ડચ્છદનકં ચન્દિકઙ્ગણયુત્તં. ગુહા નામ કેવલા પબ્બતગુહા. લેણં દ્વારબદ્ધં પબ્ભારં. સેસં વુત્તનયમેવ. મણ્ડપોતિ સાખામણ્ડપો.

    Vivittanti janavivittaṃ. Tenāha ‘‘suñña’’nti. Taṃ pana janasaddaghosābhāveneva veditabbaṃ saddakaṇṭakattā jhānassāti āha ‘‘appasaddaṃ appanigghosanti attho’’ti. Etadevāti nissaddataṃyeva. Vihāro pākāraparicchinno sakalo āvāso. Aḍḍhayogoti dīghapāsādo, ‘‘garuḷasaṇṭhānapāsādo’’tipi vadanti. Pāsādoti caturassapāsādo. Hammiyaṃ muṇḍacchadanapāsādo . Aṭṭo paṭirājūnaṃ paṭibāhanayoggo catupañcabhūmako patissayaviseso. Māḷo ekakūṭasaṅgahito anekakoṇavanto patissayaviseso. Aparo nayo vihāro nāma dīghamukhapāsādo. Aḍḍhayogo ekapassacchadanakasenāsanaṃ. Tassa kira ekapasse bhitti uccatarā hoti, itarapasse nīcā, tena taṃ ekapassachadanakaṃ hoti. Pāsādo nāma āyatacaturassapāsādo. Hammiyaṃ muṇḍacchadanakaṃ candikaṅgaṇayuttaṃ. Guhā nāma kevalā pabbataguhā. Leṇaṃ dvārabaddhaṃ pabbhāraṃ. Sesaṃ vuttanayameva. Maṇḍapoti sākhāmaṇḍapo.

    વિહારસેનાસનન્તિ પતિસ્સયભૂતં સેનાસનં. મઞ્ચપીઠસેનાસનન્તિ મઞ્ચપીઠઞ્ચેવ મઞ્ચપીઠસમ્બન્ધસેનાસનઞ્ચ. ચિમિલિકાદિ સન્થરિતબ્બતો સન્થતસેનાસનં. અભિસઙ્ખરણાભાવતો સયનસ્સ નિસજ્જાય ચ કેવલં ઓકાસભૂતં સેનાસનં. ‘‘વિવિત્તં સેનાસન’’ન્તિ ઇમિના સેનાસનગ્ગહણેન સઙ્ગહિતમેવ સામઞ્ઞજોતનાભાવતો.

    Vihārasenāsananti patissayabhūtaṃ senāsanaṃ. Mañcapīṭhasenāsananti mañcapīṭhañceva mañcapīṭhasambandhasenāsanañca. Cimilikādi santharitabbato santhatasenāsanaṃ. Abhisaṅkharaṇābhāvato sayanassa nisajjāya ca kevalaṃ okāsabhūtaṃ senāsanaṃ. ‘‘Vivittaṃ senāsana’’nti iminā senāsanaggahaṇena saṅgahitameva sāmaññajotanābhāvato.

    યદિ એવં કસ્મા ‘‘અરઞ્ઞ’’ન્તિઆદિ વુત્તન્તિ આહ ‘‘ઇમ પના’’તિઆદિ. ‘‘ભિક્ખુનીનં વસેન આગત’’ન્તિ ઇદં વિનયે તથા આગતતં સન્ધાય વુત્તં, અભિધમ્મેપિ પન ‘‘અરઞ્ઞન્તિ નિક્ખમિત્વા બહિ ઇન્દખીલા, સબ્બમેતં અરઞ્ઞ’’ન્તિ (વિભ॰ ૫૨૯) આગતમેવ. તત્થ હિ યં ન ગામપદેસન્તોગધં, તં ‘‘અરઞ્ઞ’’ન્તિ નિપ્પરિયાયવસેન તથા વુત્તં. ધુતઙ્ગનિદ્દેસે (વિસુદ્ધિ॰ ૧.૩૧) યં વુત્તં, તં યુત્તં,તસ્મા તત્થ વુત્તનયેન ગહેતબ્બન્તિ અધિપ્પાયો. રુક્ખમૂલન્તિ રુક્ખસમીપં. વુત્તઞ્હેતં ‘‘યાવતા મજ્ઝન્હિકે કાલે સમન્તા છાયા ફરતિ, નિવાતે પણ્ણાનિ નિપતન્તિ, એત્તાવતા રુક્ખમૂલ’’ન્તિ. સેલ-સદ્દો અવિસેસતો પબ્બતપરિયાયોતિ કત્વા વુત્તં ‘‘પબ્બતન્તિ સેલ’’ન્તિ, ન સિલામયમેવ, પંસુમયાદિકો તિવિધોપિ પબ્બતો એવાતિ. વિવરન્તિ દ્વિન્નં પબ્બતાનં મિથો આસન્નતરે ઠિતાનં ઓવરકાદિસદિસં વિવરં, એકસ્મિંયેવ વા પબ્બતે. ઉમઙ્ગસદિસન્તિ સુદુઙ્ગાસદિસં. મનુસ્સાનં અનુપચારટ્ઠાનન્તિ પકતિસઞ્ચારવસેન મનુસ્સેહિ ન સઞ્ચરિતબ્બટ્ઠાનં. આદિ-સદ્દેન ‘‘વનપત્થન્તિ વનસણ્ઠાનમેતં સેનાસનાનં અધિવચનં, વનપત્થન્તિ ભીસનકાનમેતં, વનપત્થન્તિ સલોમહંસાનમેતં, વનપત્થન્તિ પરિયન્તાનમેતં, વનપત્થન્તિ ન મનુસ્સૂપચારાનમેતં, વનપત્થન્તિ દુરભિસમ્ભવાનમેતં સેનાસનાનં અધિવચન’’ન્તિ (વિભ॰ ૫૩૧) ઇમં પાળિસેસં સઙ્ગણ્હાતિ. અચ્છન્નન્તિ કેનચિ છદનેન અન્તમસો રુક્ખસાખાયપિ ન છાદિતં. નિક્કડ્ઢિત્વાતિ નીહરિત્વા. પબ્ભારલેણસદિસેતિ પબ્ભારસદિસે લેણસદિસે ચ.

    Yadi evaṃ kasmā ‘‘arañña’’ntiādi vuttanti āha ‘‘ima panā’’tiādi. ‘‘Bhikkhunīnaṃ vasena āgata’’nti idaṃ vinaye tathā āgatataṃ sandhāya vuttaṃ, abhidhammepi pana ‘‘araññanti nikkhamitvā bahi indakhīlā, sabbametaṃ arañña’’nti (vibha. 529) āgatameva. Tattha hi yaṃ na gāmapadesantogadhaṃ, taṃ ‘‘arañña’’nti nippariyāyavasena tathā vuttaṃ. Dhutaṅganiddese (visuddhi. 1.31) yaṃ vuttaṃ, taṃ yuttaṃ,tasmā tattha vuttanayena gahetabbanti adhippāyo. Rukkhamūlanti rukkhasamīpaṃ. Vuttañhetaṃ ‘‘yāvatā majjhanhike kāle samantā chāyā pharati, nivāte paṇṇāni nipatanti, ettāvatā rukkhamūla’’nti. Sela-saddo avisesato pabbatapariyāyoti katvā vuttaṃ ‘‘pabbatanti sela’’nti, na silāmayameva, paṃsumayādiko tividhopi pabbato evāti. Vivaranti dvinnaṃ pabbatānaṃ mitho āsannatare ṭhitānaṃ ovarakādisadisaṃ vivaraṃ, ekasmiṃyeva vā pabbate. Umaṅgasadisanti suduṅgāsadisaṃ. Manussānaṃ anupacāraṭṭhānanti pakatisañcāravasena manussehi na sañcaritabbaṭṭhānaṃ. Ādi-saddena ‘‘vanapatthanti vanasaṇṭhānametaṃ senāsanānaṃ adhivacanaṃ, vanapatthanti bhīsanakānametaṃ, vanapatthanti salomahaṃsānametaṃ, vanapatthanti pariyantānametaṃ, vanapatthanti na manussūpacārānametaṃ, vanapatthanti durabhisambhavānametaṃ senāsanānaṃ adhivacana’’nti (vibha. 531) imaṃ pāḷisesaṃ saṅgaṇhāti. Acchannanti kenaci chadanena antamaso rukkhasākhāyapi na chāditaṃ. Nikkaḍḍhitvāti nīharitvā. Pabbhāraleṇasadiseti pabbhārasadise leṇasadise ca.

    પિણ્ડપાતપરિયેસનં પિણ્ડપાતો ઉત્તરપદલોપેનાતિ આહ ‘‘પિણ્ડપાતપરિયેસનતો પટિક્કન્તો’’તિ . પલ્લઙ્કન્તિ એત્થ પરિસદ્દો ‘‘સમન્તતો’’તિ એતસ્સ અત્થે, તસ્મા વામોરુઞ્ચ દક્ખિણોરુઞ્ચ સમં ઠપેત્વા ઉભો પાદે અઞ્ઞમઞ્ઞં સમ્બન્ધિત્વા નિસજ્જા પલ્લઙ્કન્તિ આહ ‘‘સમન્તતો ઊરુબદ્ધાસન’’ન્તિ. ઊરૂનં બન્ધનવસેન નિસજ્જા પલ્લઙ્કં. આભુજિત્વાતિ ચ યથા પલ્લઙ્કવસેન નિસજ્જા હોતિ, એવં ઉભો પાદે આભુગ્ગે ભઞ્જિતે કત્વા, તં પન ઉભિન્નં પાદાનં તથા સમ્બન્ધતાકરણન્તિ આહ ‘‘બન્ધિત્વા’’તિ.

    Piṇḍapātapariyesanaṃ piṇḍapāto uttarapadalopenāti āha ‘‘piṇḍapātapariyesanato paṭikkanto’’ti . Pallaṅkanti ettha parisaddo ‘‘samantato’’ti etassa atthe, tasmā vāmoruñca dakkhiṇoruñca samaṃ ṭhapetvā ubho pāde aññamaññaṃ sambandhitvā nisajjā pallaṅkanti āha ‘‘samantato ūrubaddhāsana’’nti. Ūrūnaṃ bandhanavasena nisajjā pallaṅkaṃ. Ābhujitvāti ca yathā pallaṅkavasena nisajjā hoti, evaṃ ubho pāde ābhugge bhañjite katvā, taṃ pana ubhinnaṃ pādānaṃ tathā sambandhatākaraṇanti āha ‘‘bandhitvā’’ti.

    હેટ્ઠિમકાયસ્સ ચ અનુજુકં ઠપનં નિસજ્જાવચનેનેવ બોધિતન્તિ ‘‘ઉજું કાય’’ન્તિ એત્થ કાય-સદ્દો ઉપરિમકાયવિસયોતિ આહ ‘‘ઉપરિમં સરીરં ઉજું ઠપેત્વા’’તિ. તં પન ઉજુકઠપનં સરૂપતો, પયોજનતો ચ દસ્સેતું ‘‘અટ્ઠારસા’’તિઆદિ વુત્તં. ન પણમન્તીતિ ન ઓનમન્તિ. ન પરિપતતીતિ ન વિગચ્છતિ વીથિં ન લઙ્ઘેતિ. તતો એવ પુબ્બેનાપરં વિસેસપ્પત્તિયા કમ્મટ્ઠાનં વુડ્ઢિં ફાતિં વેપુલ્લં ઉપગચ્છતિ. પરિમુખન્તિ એત્થ પરિસદ્દો અભિ-સદ્દેન સમાનત્થોતિ આહ ‘‘કમ્મટ્ઠાનાભિમુખ’’ન્તિ, બહિદ્ધા પુથુત્તારમ્મણતો નિવારેત્વા કમ્મટ્ઠાનંયેવ પુરક્ખત્વાતિ અત્થો. સમીપત્થો વા પરિસદ્દોતિ દસ્સેન્તો ‘‘મુખસમીપે વા કત્વા’’તિ આહ. એત્થ ચ યથા ‘‘વિવિત્તં સેનાસનં ભજતી’’તિઆદિના ભાવનાનુરૂપં સેનાસનં દસ્સિતં, એવં ‘‘નિસીદતી’’તિ ઇમિના અલીનાનુદ્ધચ્ચપક્ખિયો સન્તો ઇરિયાપથો દસ્સિતો. ‘‘પલ્લઙ્કં આભુજિત્વા’’તિ ઇમિના નિસજ્જાય દળ્હભાવો, ‘‘પરિમુખં સતિં ઉપટ્ઠપેત્વા’’તિ ઇમિના આરમ્મણપરિગ્ગહૂપાયો. પરીતિ પરિગ્ગહટ્ઠો ‘‘પરિણાયિકા’’તિઆદીસુ વિય. મુખન્તિ નિય્યાનટ્ઠો ‘‘સુઞ્ઞતવિમોક્ખમુખ’’ન્તિઆદીસુ વિય. પટિપક્ખતો નિગ્ગમનટ્ઠો હિ નિય્યાનટ્ઠો, તસ્મા પરિગ્ગહિતનિય્યાનન્તિ સબ્બથા ગહિતાસમ્મોસં પરિચત્તસમ્મોસં સતિં કત્વા, પરમં સતિનેપક્કં ઉપટ્ઠપેત્વાતિ અત્થો.

    Heṭṭhimakāyassa ca anujukaṃ ṭhapanaṃ nisajjāvacaneneva bodhitanti ‘‘ujuṃ kāya’’nti ettha kāya-saddo uparimakāyavisayoti āha ‘‘uparimaṃ sarīraṃ ujuṃ ṭhapetvā’’ti. Taṃ pana ujukaṭhapanaṃ sarūpato, payojanato ca dassetuṃ ‘‘aṭṭhārasā’’tiādi vuttaṃ. Na paṇamantīti na onamanti. Na paripatatīti na vigacchati vīthiṃ na laṅgheti. Tato eva pubbenāparaṃ visesappattiyā kammaṭṭhānaṃ vuḍḍhiṃ phātiṃ vepullaṃ upagacchati. Parimukhanti ettha parisaddo abhi-saddena samānatthoti āha ‘‘kammaṭṭhānābhimukha’’nti, bahiddhā puthuttārammaṇato nivāretvā kammaṭṭhānaṃyeva purakkhatvāti attho. Samīpattho vā parisaddoti dassento ‘‘mukhasamīpe vā katvā’’ti āha. Ettha ca yathā ‘‘vivittaṃ senāsanaṃ bhajatī’’tiādinā bhāvanānurūpaṃ senāsanaṃ dassitaṃ, evaṃ ‘‘nisīdatī’’ti iminā alīnānuddhaccapakkhiyo santo iriyāpatho dassito. ‘‘Pallaṅkaṃ ābhujitvā’’ti iminā nisajjāya daḷhabhāvo, ‘‘parimukhaṃ satiṃ upaṭṭhapetvā’’ti iminā ārammaṇapariggahūpāyo. Parīti pariggahaṭṭho ‘‘pariṇāyikā’’tiādīsu viya. Mukhanti niyyānaṭṭho ‘‘suññatavimokkhamukha’’ntiādīsu viya. Paṭipakkhato niggamanaṭṭho hi niyyānaṭṭho, tasmā pariggahitaniyyānanti sabbathā gahitāsammosaṃ paricattasammosaṃ satiṃ katvā, paramaṃ satinepakkaṃ upaṭṭhapetvāti attho.

    ૨૧૭. અભિજ્ઝાયતિ ગિજ્ઝતિ અભિકઙ્ખતિ એતાયાતિ અભિજ્ઝા, લોભો. લુજ્જનટ્ઠેનાતિ ભિજ્જનટ્ઠેન, ખણે ખણે ભિજ્જનટ્ઠેનાતિ અત્થો. વિક્ખમ્ભનવસેનાતિ એત્થ વિક્ખમ્ભનં અનુપ્પાદનં અપ્પવત્તનં, ન પટિપક્ખાનં સુપ્પહીનતા. ‘‘પહીનત્તા’’તિ ચ પહીનસદિસતં સન્ધાય વુત્તં ઝાનસ્સ અનધિગતત્તા. તથાપિ નયિદં ચક્ખુવિઞ્ઞાણં વિય સભાવતો વિગતાભિજ્ઝં, અથ ખો ભાવનાવસેન, તેનાહ ‘‘ન ચક્ખુવિઞ્ઞાણસદિસેના’’તિ. એસેવ નયોતિ યથા ઇમસ્સ ચિત્તસ્સ ભાવનાય પરિભાવિતત્તા વિગતાભિજ્ઝતા, એવં અબ્યાપન્નં વિગતથિનમિદ્ધં અનુદ્ધતં નિબ્બિચિકિચ્છઞ્ચાતિ અત્થો. પુરિમપકતિન્તિ પરિસુદ્ધપણ્ડરસભાવં. ‘‘યા ચિત્તસ્સ અકલ્યતાતિ’’આદિના (ધ॰ સ॰ ૧૧૬૨; વિભ॰ ૫૪૬) થિનસ્સ, ‘‘યા કાયસ્સ અકલ્યતા’’તિઆદિના (ધ॰ સ॰ ૧૧૬૩; વિભ॰ ૫૪૬) ચ મિદ્ધસ્સ અભિધમ્મે નિદ્દિટ્ઠત્તા વુત્તં ‘‘થિનં ચિત્તગેલઞ્ઞં, મિદ્ધં ચેતસિકગેલઞ્ઞ’’ન્તિ. સતિપિ અઞ્ઞમઞ્ઞં અવિપ્પયોગે ચિત્તકાયલહુતાદીનં વિય ચિત્તચેતસિકાનં યથાકમ્મં તં તં વિસેસસ્સ યા તેસં અકલ્યતાદીનં વિસેસપ્પચ્ચયતા, અયમેતેસં સભાવોતિ દટ્ઠબ્બં. આલોકસઞ્ઞીતિ એત્થ અતિસયત્થવિસિટ્ઠઅત્થિ અત્થાવબોધકો અયમીકારોતિ દસ્સેન્તો આહ ‘‘રત્તિમ્પિ…પે॰… સમન્નાગતો’’તિ. ઇદં ઉભયન્તિ સતિસમ્પજઞ્ઞમાહ. અતિક્કમિત્વા વિક્ખમ્ભનવસેન પજહિત્વા. ‘‘કથમિદ’’ન્તિ પવત્તિયા કથઙ્કથા, વિચિકિચ્છા. સા એતસ્સ અત્થીતિ કથઙ્કથી, ન કથઙ્કથીતિ અકથંકથી, નિબ્બિચિકિચ્છો. લક્ખણાદિભેદતોતિ એત્થ આદિ-સદ્દેન પચ્ચયપહાનપહાયકાદીનમ્પિ સઙ્ગહો દટ્ઠબ્બો. તેપિ હિ ભેદતો વત્તબ્બાતિ.

    217. Abhijjhāyati gijjhati abhikaṅkhati etāyāti abhijjhā, lobho. Lujjanaṭṭhenāti bhijjanaṭṭhena, khaṇe khaṇe bhijjanaṭṭhenāti attho. Vikkhambhanavasenāti ettha vikkhambhanaṃ anuppādanaṃ appavattanaṃ, na paṭipakkhānaṃ suppahīnatā. ‘‘Pahīnattā’’ti ca pahīnasadisataṃ sandhāya vuttaṃ jhānassa anadhigatattā. Tathāpi nayidaṃ cakkhuviññāṇaṃ viya sabhāvato vigatābhijjhaṃ, atha kho bhāvanāvasena, tenāha ‘‘na cakkhuviññāṇasadisenā’’ti. Eseva nayoti yathā imassa cittassa bhāvanāya paribhāvitattā vigatābhijjhatā, evaṃ abyāpannaṃ vigatathinamiddhaṃ anuddhataṃ nibbicikicchañcāti attho. Purimapakatinti parisuddhapaṇḍarasabhāvaṃ. ‘‘Yā cittassa akalyatāti’’ādinā (dha. sa. 1162; vibha. 546) thinassa, ‘‘yā kāyassa akalyatā’’tiādinā (dha. sa. 1163; vibha. 546) ca middhassa abhidhamme niddiṭṭhattā vuttaṃ ‘‘thinaṃ cittagelaññaṃ, middhaṃ cetasikagelañña’’nti. Satipi aññamaññaṃ avippayoge cittakāyalahutādīnaṃ viya cittacetasikānaṃ yathākammaṃ taṃ taṃ visesassa yā tesaṃ akalyatādīnaṃ visesappaccayatā, ayametesaṃ sabhāvoti daṭṭhabbaṃ. Ālokasaññīti ettha atisayatthavisiṭṭhaatthi atthāvabodhako ayamīkāroti dassento āha ‘‘rattimpi…pe… samannāgato’’ti. Idaṃ ubhayanti satisampajaññamāha. Atikkamitvā vikkhambhanavasena pajahitvā. ‘‘Kathamida’’nti pavattiyā kathaṅkathā, vicikicchā. Sā etassa atthīti kathaṅkathī, na kathaṅkathīti akathaṃkathī, nibbicikiccho. Lakkhaṇādibhedatoti ettha ādi-saddena paccayapahānapahāyakādīnampi saṅgaho daṭṭhabbo. Tepi hi bhedato vattabbāti.

    ૨૧૮. તેસન્તિ ઇણવસેન ગહિતધનાનં. પરિયન્તોતિ દાતબ્બસેસો. સો બલવપામોજ્જં લભતિ ‘‘ઇણપલિબોધતો મુત્તોમ્હી’’તિ. સોમનસ્સં અધિગચ્છતિ ‘‘જીવિકાનિમિત્તં અત્થી’’તિ.

    218.Tesanti iṇavasena gahitadhanānaṃ. Pariyantoti dātabbaseso. So balavapāmojjaṃ labhati ‘‘iṇapalibodhato muttomhī’’ti. Somanassaṃ adhigacchati ‘‘jīvikānimittaṃ atthī’’ti.

    ૨૧૯. વિસભાગવેદનુપ્પત્તિયાતિ દુક્ખવેદનુપ્પત્તિયા. દુક્ખવેદના હિ સુખવેદનાય કુસલવિપાકસન્તાનસ્સ વિરોધિતાય વિસભાગા. ચતુઇરિયાપથં છિન્દન્તોતિ ચતુબ્બિધમ્પિ ઇરિયાપથપ્પવત્તિં પચ્છિન્દન્તો. બ્યાધિકો હિ યથા ઠાનગમનેસુ અસમત્થો, એવં નિસજ્જાદીસુપિ અસમત્થો હોતિ. આબાધેતીતિ પીળેતિ. વાતાદીનં વિકારો વિસમાવત્થા બ્યાધીતિ આહ ‘‘તંસમુટ્ઠાનેન દુક્ખેન દુક્ખિતો’’તિ. દુક્ખવેદનાય પન બ્યાધિભાવે મૂલબ્યાધિના આબાધિકો આદિતો બાધતીતિ કત્વા. અનુબન્ધબ્યાધિના દુક્ખિતો અપરાપરં સઞ્જાતદુક્ખોતિ કત્વા. ગિલાનોતિ ધાતુસઙ્ખયેન પરિક્ખીણસરીરો. અપ્પમત્તકં વા બલં બલમત્તા. તદુભયન્તિ પામોજ્જં, સોમનસ્સઞ્ચ. તત્થ લભેથ પામોજ્જં ‘‘રોગતો મુત્તોમ્હી’’તિ. અધિગચ્છેય્ય સોમનસ્સં ‘‘અત્થિ મે કાયે બલ’’ન્તિ.

    219.Visabhāgavedanuppattiyāti dukkhavedanuppattiyā. Dukkhavedanā hi sukhavedanāya kusalavipākasantānassa virodhitāya visabhāgā. Catuiriyāpathaṃ chindantoti catubbidhampi iriyāpathappavattiṃ pacchindanto. Byādhiko hi yathā ṭhānagamanesu asamattho, evaṃ nisajjādīsupi asamattho hoti. Ābādhetīti pīḷeti. Vātādīnaṃ vikāro visamāvatthā byādhīti āha ‘‘taṃsamuṭṭhānena dukkhena dukkhito’’ti. Dukkhavedanāya pana byādhibhāve mūlabyādhinā ābādhiko ādito bādhatīti katvā. Anubandhabyādhinā dukkhito aparāparaṃ sañjātadukkhoti katvā. Gilānoti dhātusaṅkhayena parikkhīṇasarīro. Appamattakaṃ vā balaṃ balamattā. Tadubhayanti pāmojjaṃ, somanassañca. Tattha labhetha pāmojjaṃ ‘‘rogato muttomhī’’ti. Adhigaccheyya somanassaṃ ‘‘atthi me kāye bala’’nti.

    ૨૨૦. સેસન્તિ ‘‘તસ્સ હિ ‘બન્ધના મુત્તોમ્હી’તિ આવજ્જયતો તદુભયં હોતિ. તેન વુત્ત’’ન્તિ એવમાદિ. વુત્તનયેનેવાતિ પઠમદુતિયપદેસુ વુત્તનયેનેવ. સબ્બપદેસૂતિ અવસિટ્ઠપદેસુ તતિયાદીસુ કોટ્ઠાસેસુ.

    220.Sesanti ‘‘tassa hi ‘bandhanā muttomhī’ti āvajjayato tadubhayaṃ hoti. Tena vutta’’nti evamādi. Vuttanayenevāti paṭhamadutiyapadesu vuttanayeneva. Sabbapadesūti avasiṭṭhapadesu tatiyādīsu koṭṭhāsesu.

    ૨૨૧-૨૨૨. ન અત્તનિ અધીનોતિ ન અત્તાયત્તો. પરાધીનોતિ પરાયત્તો. અપરાધીનતાય ભુજો વિય અત્તનો કિચ્ચે એસિતબ્બોતિ ભુજિસ્સો. સવસોતિ આહ ‘‘અત્તનો સન્તકો’’તિ. અનુદકતાય કં પાનીયં તારેન્તિ એત્થાતિ કન્તારોતિ આહ ‘‘નિરુદકં દીઘમગ્ગ’’ન્તિ.

    221-222.Na attani adhīnoti na attāyatto. Parādhīnoti parāyatto. Aparādhīnatāya bhujo viya attano kicce esitabboti bhujisso. Savasoti āha ‘‘attano santako’’ti. Anudakatāya kaṃ pānīyaṃ tārenti etthāti kantāroti āha ‘‘nirudakaṃ dīghamagga’’nti.

    ૨૨૩. તત્રાતિ તસ્મિં દસ્સને. અયન્તિ ઇદાનિ વુચ્ચમાના સદિસતા. યેન ઇણાદીનં ઉપમાભાવો, કામચ્છન્દાદીનઞ્ચ ઉપમેય્યભાવો હોતિ, સો નેસં ઉપમોપમેય્યસમ્બન્ધો સદિસતાતિ દટ્ઠબ્બં. યો યમ્હિ કામચ્છન્દેન રજ્જતીતિ યો પુગ્ગલો યમ્હિ કામરાગસ્સ વત્થુભૂતે પુગ્ગલે કામચ્છન્દવસેન રત્તો હોતિ. તં વત્થું ગણ્હાતીતિ તં તણ્હાવત્થું ‘‘મમેત’’ન્તિ ગણ્હાતિ.

    223.Tatrāti tasmiṃ dassane. Ayanti idāni vuccamānā sadisatā. Yena iṇādīnaṃ upamābhāvo, kāmacchandādīnañca upameyyabhāvo hoti, so nesaṃ upamopameyyasambandho sadisatāti daṭṭhabbaṃ. Yo yamhi kāmacchandena rajjatīti yo puggalo yamhi kāmarāgassa vatthubhūte puggale kāmacchandavasena ratto hoti. Taṃ vatthuṃ gaṇhātīti taṃ taṇhāvatthuṃ ‘‘mameta’’nti gaṇhāti.

    ઉપદ્દવેથાતિ ઉપદ્દવં કરોથ.

    Upaddavethāti upaddavaṃ karotha.

    નક્ખત્તસ્સાતિ મહસ્સ. મુત્તોતિ બન્ધનતો મુત્તો.

    Nakkhattassāti mahassa. Muttoti bandhanato mutto.

    વિનયે અપકતઞ્ઞુનાતિ વિનયક્કમે અકુસલેન. સો હિ કપ્પિયાકપ્પિયં યાથાવતો ન જાનાતિ. તેનાહ ‘‘કિસ્મિઞ્ચિદેવા’’તિઆદિ.

    Vinaye apakataññunāti vinayakkame akusalena. So hi kappiyākappiyaṃ yāthāvato na jānāti. Tenāha ‘‘kismiñcidevā’’tiādi.

    ગચ્છતિપીતિ થોકં થોકં ગચ્છતિપિ. ગચ્છન્તો પન તાય એવ ઉસ્સઙ્કિતપરિસઙ્કિતતાય તત્થ તત્થ તિટ્ઠતિપિ. ઈદિસે કન્તારે ગતો ‘‘કો જાનાતિ કિં ભવિસ્સતી’’તિ નિવત્તતિપિ, તસ્મા ગતટ્ઠાનતો અગતટ્ઠાનમેવ બહુતરં હોતિ. સદ્ધાય ગણ્હિતું સદ્ધેય્યં વત્થું ‘‘ઇદમેવ’’ન્તિ સદ્દહિતું ન સક્કોતિ. અત્થિ નત્થીતિ ‘‘અત્થિ નુ ખો, નત્થિ નુ ખો’’તિ. અરઞ્ઞં પવિટ્ઠસ્સ આદિમ્હિ એવ સપ્પનં આસપ્પનં. પરિ પરિતો, ઉપરૂપરિ વા સપ્પનં પરિસપ્પનં. ઉભયેનપિ તત્થેવ પરિબ્ભમનં વદતિ. તેનાહ ‘‘અપરિયોગાહન’’ન્તિ. છમ્ભિતત્તન્તિ અરઞ્ઞસઞ્ઞાય ઉપ્પન્નં છમ્ભિતભાવં, ઉત્રાસન્તિ અત્થો.

    Gacchatipīti thokaṃ thokaṃ gacchatipi. Gacchanto pana tāya eva ussaṅkitaparisaṅkitatāya tattha tattha tiṭṭhatipi. Īdise kantāre gato ‘‘ko jānāti kiṃ bhavissatī’’ti nivattatipi, tasmā gataṭṭhānato agataṭṭhānameva bahutaraṃ hoti. Saddhāya gaṇhituṃ saddheyyaṃ vatthuṃ ‘‘idameva’’nti saddahituṃ na sakkoti. Atthi natthīti ‘‘atthi nu kho, natthi nu kho’’ti. Araññaṃ paviṭṭhassa ādimhi eva sappanaṃ āsappanaṃ. Pari parito, uparūpari vā sappanaṃ parisappanaṃ. Ubhayenapi tattheva paribbhamanaṃ vadati. Tenāha ‘‘apariyogāhana’’nti. Chambhitattanti araññasaññāya uppannaṃ chambhitabhāvaṃ, utrāsanti attho.

    ૨૨૪. તત્રાયં સદિસતાતિ એત્થાપિ વુત્તનયાનુસારેન સદિસતા વેદિતબ્બા. યદગ્ગેન હિ કામચ્છન્દાદયો ઇણાદિસદિસા, તદગ્ગેન તેસં પહાનં આણણ્યાદિસદિસં અભાવોતિ કત્વા. છ ધમ્મેતિ અસુભનિમિત્તસ્સ ઉગ્ગહો, અસુભભાવનાનુયોગો, ઇન્દ્રિયેસુ ગુત્તદ્વારતા, ભોજને મત્તઞ્ઞુતા, કલ્યાણમિત્તતા, સપ્પાયકથાતિ ઇમે છ ધમ્મે. ભાવેત્વાતિ બ્રૂહેત્વા. મહાસતિપટ્ઠાને (દી॰ નિ॰ ૨.૩૭૨-૩૭૪) વણ્ણયિસ્સામ તત્થસ્સ અનુપ્પન્નાનુપ્પાદનઉપ્પન્નપહાનાદિવિભાવનવસેન સવિસેસં પાળિયા આગતત્તા. એસ નયો બ્યાપાદાદિપ્પહાનકભાવેપિ. પરવત્થુમ્હીતિ આરમ્મણભૂતે પરસ્મિં વત્થુસ્મિં.

    224.Tatrāyaṃ sadisatāti etthāpi vuttanayānusārena sadisatā veditabbā. Yadaggena hi kāmacchandādayo iṇādisadisā, tadaggena tesaṃ pahānaṃ āṇaṇyādisadisaṃ abhāvoti katvā. Cha dhammeti asubhanimittassa uggaho, asubhabhāvanānuyogo, indriyesu guttadvāratā, bhojane mattaññutā, kalyāṇamittatā, sappāyakathāti ime cha dhamme. Bhāvetvāti brūhetvā. Mahāsatipaṭṭhāne (dī. ni. 2.372-374) vaṇṇayissāma tatthassa anuppannānuppādanauppannapahānādivibhāvanavasena savisesaṃ pāḷiyā āgatattā. Esa nayo byāpādādippahānakabhāvepi. Paravatthumhīti ārammaṇabhūte parasmiṃ vatthusmiṃ.

    અનત્થકરોતિ અત્તનો પરસ્સ ચ અનત્થાવહો. છ ધમ્મેતિ મેત્તાનિમિત્તસ્સ ઉગ્ગહો, મેત્તાભાવનાનુયોગો , કમ્મસ્સકતા, પટિસઙ્ખાનબહુલતા, કલ્યાણમિત્તતા, સપ્પાયકથાતિ ઇમે છ ધમ્મે. તત્થેવાતિ મહાસતિપટ્ઠાનેયેવ (દી॰ નિ॰ ૨.૩૭૨-૩૭૪). ચારિત્તસીલં ઉદ્દિસ્સ પઞ્ઞત્તસિક્ખાપદં આચારપણ્ણત્તિ.

    Anatthakaroti attano parassa ca anatthāvaho. Cha dhammeti mettānimittassa uggaho, mettābhāvanānuyogo , kammassakatā, paṭisaṅkhānabahulatā, kalyāṇamittatā, sappāyakathāti ime cha dhamme. Tatthevāti mahāsatipaṭṭhāneyeva (dī. ni. 2.372-374). Cārittasīlaṃ uddissa paññattasikkhāpadaṃ ācārapaṇṇatti.

    બન્ધનાગારં પવેસિતત્તા અલદ્ધનક્ખત્તાનુભવો પુરિસો ‘‘નક્ખત્તદિવસે બન્ધનાગારં પવેસિતો પુરિસો’’તિ વુત્તો, નક્ખત્તદિવસે એવ વા તદનનુભવનત્થં તથા કતો. મહાઅનત્થકરન્તિ દિટ્ઠધમ્મિકાદિઅત્થહાપનમુખેન મહતો અનત્થસ્સ કારકં. છ ધમ્મેતિ અતિભોજને નનિમિત્તગ્ગાહો, ઇરિયાપથસમ્પરિવત્તનતા, આલોકસઞ્ઞામનસિકારો, અબ્ભોકાસવાસો, કલ્યાણમિત્તતા, સપ્પાયકથાતિ ઇમે છ ધમ્મે.

    Bandhanāgāraṃ pavesitattā aladdhanakkhattānubhavo puriso ‘‘nakkhattadivase bandhanāgāraṃ pavesito puriso’’ti vutto, nakkhattadivase eva vā tadananubhavanatthaṃ tathā kato. Mahāanatthakaranti diṭṭhadhammikādiatthahāpanamukhena mahato anatthassa kārakaṃ. Cha dhammeti atibhojane nanimittaggāho, iriyāpathasamparivattanatā, ālokasaññāmanasikāro, abbhokāsavāso, kalyāṇamittatā, sappāyakathāti ime cha dhamme.

    ઉદ્ધચ્ચકુક્કુચ્ચે મહાઅનત્થકરન્તિ પરાયત્તતાપાદનતો વુત્તનયેન મહતો અનત્થસ્સ કારકન્તિ. અત્થો છ ધમ્મેતિ બહુસ્સુતતા, પરિપુચ્છકતા, વિનયે પકતઞ્ઞુતા, વુડ્ઢસેવિતા, કલ્યાણમિત્તતા, સપ્પાયકથાતિ ઇમે છ ધમ્મે.

    Uddhaccakukkucce mahāanatthakaranti parāyattatāpādanato vuttanayena mahato anatthassa kārakanti. Attho cha dhammeti bahussutatā, paripucchakatā, vinaye pakataññutā, vuḍḍhasevitā, kalyāṇamittatā, sappāyakathāti ime cha dhamme.

    બલવાતિ પચ્ચત્થિકવિધમનસમત્થેન બલેન બલવા. સજ્જાવુધોતિ સન્નદ્ધધનુઆદિઆવુધો. સૂરવીરસેવકજનવસેન સપરિવારો. તન્તિ યથાવુત્તં પુરિસં. બલવન્તતાય, સજ્જાવુધતાય, સપરિવારતાય ચ ચોરા દૂરતોવ દિસ્વા પલાયેય્યું. અનત્થકારિકાતિ સમ્માપટિપત્તિયા વિબન્ધકરણતો વુત્તનયેન અનત્થકારિકા. છ ધમ્મેતિ બહુસ્સુતતા, પરિપુચ્છકતા, વિનયે પકતઞ્ઞુતા, અધિમોક્ખબહુલતા, કલ્યાણમિત્તતા, સપ્પાયકથાતિ ઇમે છ ધમ્મે. યથા બાહુસચ્ચાદીનિ ઉદ્ધચ્ચકુક્કુચ્ચસ્સ પહાનાય સંવત્તન્તિ, એવં વિચિકિચ્છાય પીતિ ઇધાપિ બહુસ્સુતતાદયો ગહિતા. કલ્યાણમિત્તતા સપ્પાયકથા વિય પઞ્ચન્નં, તસ્મા તસ્સ તસ્સ અનુચ્છવિકસેવનતા વેદિતબ્બા. સમ્માપટિપત્તિયા અપ્પટિપત્તિનિમિત્તતામુખેન વિચિકિચ્છા મિચ્છાપટિપત્તિમેવ પરિબ્રૂહેતીતિ તસ્સા પહાનં દુચ્ચરિતવિધૂનનૂપાયોતિ આહ ‘‘દુચ્ચરિતકન્તારં નિત્થરિત્વા’’તિઆદિ.

    Balavāti paccatthikavidhamanasamatthena balena balavā. Sajjāvudhoti sannaddhadhanuādiāvudho. Sūravīrasevakajanavasena saparivāro. Tanti yathāvuttaṃ purisaṃ. Balavantatāya, sajjāvudhatāya, saparivāratāya ca corā dūratova disvā palāyeyyuṃ. Anatthakārikāti sammāpaṭipattiyā vibandhakaraṇato vuttanayena anatthakārikā. Cha dhammeti bahussutatā, paripucchakatā, vinaye pakataññutā, adhimokkhabahulatā, kalyāṇamittatā, sappāyakathāti ime cha dhamme. Yathā bāhusaccādīni uddhaccakukkuccassa pahānāya saṃvattanti, evaṃ vicikicchāya pīti idhāpi bahussutatādayo gahitā. Kalyāṇamittatā sappāyakathā viya pañcannaṃ, tasmā tassa tassa anucchavikasevanatā veditabbā. Sammāpaṭipattiyā appaṭipattinimittatāmukhena vicikicchā micchāpaṭipattimeva paribrūhetīti tassā pahānaṃ duccaritavidhūnanūpāyoti āha ‘‘duccaritakantāraṃ nittharitvā’’tiādi.

    ૨૨૫. પામોજ્જં નામ તરુણપીતિ, સા કથઞ્ચિપિ તુટ્ઠાવત્થાતિ આહ ‘‘પામોજ્જં જાયતીતિ તુટ્ઠાકારો જાયતી’’તિ. તુટ્ઠસ્સાતિ ઓક્કન્તિકભાવપ્પત્તાય પીતિયા વસેન તુટ્ઠસ્સ. અત્તનો સવિપ્ફારિકતાય, અત્તસમુટ્ઠાનપણીતરૂપુપ્પત્તિયા ચ સકલસરીરં ખોભયમાના ફરણલક્ખણા પીતિ જાયતિ. પીતિસહિતં પીતિ ઉત્તરપદલોપેન, કિં પન તં ? મનો. પીતિ મનો એતસ્સાતિ પીતિમનો, તસ્સ પીતિમનસ્સ. તયિદં અત્થમત્તમેવ દસ્સેન્તો ‘‘પીતિસમ્પયુત્તચિત્તસ્સા’’તિ આહ. કાયોતિ ઇધ અરૂપકલાપો અધિપ્પેતો, ન વેદનાદિક્ખન્ધત્તયમેવાતિ આહ ‘‘નામકાયો પસ્સમ્ભતી’’તિ, પસ્સદ્ધિદ્વયસ્સ પીતિવસેનેત્થ પસ્સમ્ભનં અધિપ્પેતં. વિગતદરથોતિ પહીનઉદ્ધચ્ચાદિકિલેસદરથો. વુત્તપ્પકારાય પુબ્બભાગભાવનાય વસેન ચેતસિકસુખં પટિસંવેદેન્તોયેવ તંસમુટ્ઠાનપણીતરૂપફુટ્ઠસરીરતાય કાયિકમ્પિ સુખં વેદેતીતિ આહ ‘‘કાયિકમ્પિ ચેતસિકમ્પિ સુખં વેદયતી’’તિ. ઇમિનાતિ ‘‘સુખં પટિસંવેદેતી’’તિ એવં વુત્તેન. સંકિલેસપક્ખતો નિક્ખન્તત્તા, પઠમજ્ઝાનપક્ખિકત્તા ચ નેક્ખમ્મસુખેન. સુખિતસ્સાતિ સુખિનો.

    225.Pāmojjaṃ nāma taruṇapīti, sā kathañcipi tuṭṭhāvatthāti āha ‘‘pāmojjaṃ jāyatīti tuṭṭhākāro jāyatī’’ti. Tuṭṭhassāti okkantikabhāvappattāya pītiyā vasena tuṭṭhassa. Attano savipphārikatāya, attasamuṭṭhānapaṇītarūpuppattiyā ca sakalasarīraṃ khobhayamānā pharaṇalakkhaṇā pīti jāyati. Pītisahitaṃ pīti uttarapadalopena, kiṃ pana taṃ ? Mano. Pīti mano etassāti pītimano, tassa pītimanassa. Tayidaṃ atthamattameva dassento ‘‘pītisampayuttacittassā’’ti āha. Kāyoti idha arūpakalāpo adhippeto, na vedanādikkhandhattayamevāti āha ‘‘nāmakāyo passambhatī’’ti, passaddhidvayassa pītivasenettha passambhanaṃ adhippetaṃ. Vigatadarathoti pahīnauddhaccādikilesadaratho. Vuttappakārāya pubbabhāgabhāvanāya vasena cetasikasukhaṃ paṭisaṃvedentoyeva taṃsamuṭṭhānapaṇītarūpaphuṭṭhasarīratāya kāyikampi sukhaṃ vedetīti āha ‘‘kāyikampi cetasikampi sukhaṃ vedayatī’’ti. Imināti ‘‘sukhaṃ paṭisaṃvedetī’’ti evaṃ vuttena. Saṃkilesapakkhato nikkhantattā, paṭhamajjhānapakkhikattā ca nekkhammasukhena. Sukhitassāti sukhino.

    પઠમજ્ઝાનકથાવણ્ણના

    Paṭhamajjhānakathāvaṇṇanā

    ૨૨૬. ‘‘ચિત્તં સમાધિયતી’’તિ એતેન ઉપચારવસેનપિ અપ્પનાવસેનપિ ચિત્તસ્સ સમાધાનં કથિતં. એવં સન્તે ‘‘સો વિવિચ્ચેવ કામેહી’’તિઆદિકા દેસના કિમત્થિયાતિ આહ ‘‘સો વિવિચ્ચેવ કામેહિ…પે॰… વુત્ત’’ન્તિ. તત્થ ઉપરિવિસેસદસ્સનત્થન્તિ પઠમજ્ઝાનાદિઉપરિવત્તબ્બવિસેસદસ્સનત્થં. ન હિ ઉપચારસમાધિસમધિગમેન વિના પઠમજ્ઝાનાદિવિસેસો સમધિગન્તું સક્કા. પામોજ્જુપ્પાદાદીહિ કારણપરમ્પરા દુતિયજ્ઝાનાદિસમધિગમેપિ ઇચ્છિતબ્બાવ પટિપદાઞાણદસ્સનવિસુદ્ધિ વિય દુતિયમગ્ગાદિસમધિગમેતિ દટ્ઠબ્બં. તસ્સ સમાધિનોતિ ‘‘સુખિનો ચિત્તં સમાધિયતી’’તિ એવં સાધારણવસેન વુત્તો યો અપ્પનાલક્ખણો, તસ્સ સમાધિનો. પભેદદસ્સનત્થન્તિ દુતિયજ્ઝાનાદિવિભાગસ્સ ચેવ અભિઞ્ઞાદિવિભાગસ્સ ચ પભેદદસ્સનત્થં. કરો વુચ્ચતિ પુપ્ફસમ્ભવં ગબ્ભાસયે કરીયતીતિ કત્વા, કરતો જાતો કાયો કરજકાયો, તદુપસનિસ્સયો ચતુસન્તતિરૂપસમુદાયો. કામં નામકાયોપિ વિવેકજેન પીતિસુખેન તથાલદ્ધુપકારો, ‘‘અભિસન્દેતી’’તિઆદિવચનતો પન રૂપકાયો ઇધાધિપ્પેતોતિ આહ ‘‘ઇમં કરજકાય’’ન્તિ. અભિસન્દેતીતિ અભિસન્દનં કરોતિ. તં પન ઝાનમયેન પીતિસુખેન કરજકાયસ્સ તિન્તભાવાપાદનં, સબ્બત્થકમેવ લૂખભાવાપનયનન્તિ આહ ‘‘તેમેતી’’તિઆદિ, તયિદં અભિસન્દનં અત્થતો યથાવુત્તપીતિસુખસમુટ્ઠાનેહિ પણીતરૂપેહિ કાયસ્સ પરિપ્ફરણં દટ્ઠબ્બં. ‘‘પરિસન્દેતી’’તિઆદીસુપિ એસેવ નયો. સબ્બં એતસ્સ અત્થીતિ સબ્બવા, તસ્સ સબ્બાવતો. અવયવાવયવિસમ્બન્ધે અવયવિનિ સામિવચનન્તિ અવયવીવિસયો સબ્બ-સદ્દો, તસ્મા વુત્તં ‘‘સબ્બકોટ્ઠાસવતો’’તિ. અફુટં નામ ન હોતિ યત્થ યત્થ કમ્મજરૂપં, તત્થ તત્થ ચિત્તજરૂપસ્સ અભિબ્યાપનતો. તેનાહ ‘‘ઉપાદિન્નકસન્તતી’’તિઆદિ.

    226. ‘‘Cittaṃ samādhiyatī’’ti etena upacāravasenapi appanāvasenapi cittassa samādhānaṃ kathitaṃ. Evaṃ sante ‘‘so vivicceva kāmehī’’tiādikā desanā kimatthiyāti āha ‘‘so vivicceva kāmehi…pe… vutta’’nti. Tattha uparivisesadassanatthanti paṭhamajjhānādiuparivattabbavisesadassanatthaṃ. Na hi upacārasamādhisamadhigamena vinā paṭhamajjhānādiviseso samadhigantuṃ sakkā. Pāmojjuppādādīhi kāraṇaparamparā dutiyajjhānādisamadhigamepi icchitabbāva paṭipadāñāṇadassanavisuddhi viya dutiyamaggādisamadhigameti daṭṭhabbaṃ. Tassa samādhinoti ‘‘sukhino cittaṃ samādhiyatī’’ti evaṃ sādhāraṇavasena vutto yo appanālakkhaṇo, tassa samādhino. Pabhedadassanatthanti dutiyajjhānādivibhāgassa ceva abhiññādivibhāgassa ca pabhedadassanatthaṃ. Karo vuccati pupphasambhavaṃ gabbhāsaye karīyatīti katvā, karato jāto kāyo karajakāyo, tadupasanissayo catusantatirūpasamudāyo. Kāmaṃ nāmakāyopi vivekajena pītisukhena tathāladdhupakāro, ‘‘abhisandetī’’tiādivacanato pana rūpakāyo idhādhippetoti āha ‘‘imaṃ karajakāya’’nti. Abhisandetīti abhisandanaṃ karoti. Taṃ pana jhānamayena pītisukhena karajakāyassa tintabhāvāpādanaṃ, sabbatthakameva lūkhabhāvāpanayananti āha ‘‘temetī’’tiādi, tayidaṃ abhisandanaṃ atthato yathāvuttapītisukhasamuṭṭhānehi paṇītarūpehi kāyassa parippharaṇaṃ daṭṭhabbaṃ. ‘‘Parisandetī’’tiādīsupi eseva nayo. Sabbaṃ etassa atthīti sabbavā, tassa sabbāvato. Avayavāvayavisambandhe avayavini sāmivacananti avayavīvisayo sabba-saddo, tasmā vuttaṃ ‘‘sabbakoṭṭhāsavato’’ti. Aphuṭaṃnāma na hoti yattha yattha kammajarūpaṃ, tattha tattha cittajarūpassa abhibyāpanato. Tenāha ‘‘upādinnakasantatī’’tiādi.

    ૨૨૭. છેકોતિ કુસલો. તં પનસ્સ કોસલ્લં ન્હાનિયચુણ્ણાનં સન્નને પિણ્ડીકરણે ચ સમત્થતાવસેન વેદિતબ્બન્તિ આહ ‘‘પટિબલો’’તિઆદિ. કંસ-સદ્દો ‘‘મહતિયા કંસપાતિયા’’તિઆદીસુ સુવણ્ણે આગતો.

    227.Chekoti kusalo. Taṃ panassa kosallaṃ nhāniyacuṇṇānaṃ sannane piṇḍīkaraṇe ca samatthatāvasena veditabbanti āha ‘‘paṭibalo’’tiādi. Kaṃsa-saddo ‘‘mahatiyā kaṃsapātiyā’’tiādīsu suvaṇṇe āgato.

    ‘‘કંસો ઉપહતો યથા’’તિઆદીસુ (ધ॰ પ॰ ૧૩૪) કિત્તિમલોહે, કત્થચિ પણ્ણત્તિમત્તે ‘‘ઉપકંસો નામ રાજાપિ મહાકંસસ્સ અત્રજો’’તિઆદિ, [જા॰ અટ્ઠ॰ ૪.૧૦ ઘટપણ્ડિતજાતકવણ્ણનાયં (અત્થતો સમાનં)] ઇધ પન યત્થ કત્થચિ લોહેતિ આહ ‘‘યેન કેનચિ લોહેન કતભાજને’’તિ. સ્નેહાનુગતાતિ ઉદકસિનેહેન અનુપવિસનવસેન ગતા ઉપગતા. સ્નેહપરેતાતિ ઉદકસિનેહેન પરિતો ગતા સમન્તતો ફુટ્ઠા, તતો એવ સન્તરબાહિરા ફુટ્ઠા સિનેહેન, એતેન સબ્બસો ઉદકેન તેમિતભાવમાહ. ‘‘ન ચ પગ્ઘરણી’’તિ એતેન તિન્તસ્સપિ તસ્સ ઘનથદ્ધભાવં વદતિ. તેનાહ ‘‘ન ચ બિન્દું બિન્દુ’’ન્તિઆદિ.

    ‘‘Kaṃso upahato yathā’’tiādīsu (dha. pa. 134) kittimalohe, katthaci paṇṇattimatte ‘‘upakaṃso nāma rājāpi mahākaṃsassa atrajo’’tiādi, [jā. aṭṭha. 4.10 ghaṭapaṇḍitajātakavaṇṇanāyaṃ (atthato samānaṃ)] idha pana yattha katthaci loheti āha ‘‘yena kenaci lohena katabhājane’’ti. Snehānugatāti udakasinehena anupavisanavasena gatā upagatā. Snehaparetāti udakasinehena parito gatā samantato phuṭṭhā, tato eva santarabāhirā phuṭṭhā sinehena, etena sabbaso udakena temitabhāvamāha. ‘‘Na ca paggharaṇī’’ti etena tintassapi tassa ghanathaddhabhāvaṃ vadati. Tenāha ‘‘na ca binduṃ bindu’’ntiādi.

    દુતિયજ્ઝાનકથાવણ્ણના

    Dutiyajjhānakathāvaṇṇanā

    ૨૨૯. તાહિ તાહિ ઉદકસિરાહિ ઉબ્ભિજ્જતીતિ ઉબ્ભિદં, ઉબ્ભિદં ઉદકં એતસ્સાતિ ઉબ્ભિદોદકો. ઉબ્ભિન્નઉદકોતિ નદીતીરે ખતકૂપકો વિય ઉબ્ભિજ્જનકઉદકો. ઉગ્ગચ્છનકઉદકોતિ ધારાવસેન ઉટ્ઠહનઉદકો. કસ્મા પનેત્થ ઉબ્ભિદોદકોવ રહદો ગહિતો, ન ઇતરોતિ આહ ‘‘હેટ્ઠા ઉગ્ગચ્છનઉદકઞ્હી’’તિઆદિ. ધારાનિપાતપુબ્બુળકેહીતિ ધારાનિપાતેહિ ઉદકપુબ્બુળકેહિ ચ, ‘‘ફેણપટલેહિ ચા’’તિ વત્તબ્બં. સન્નિસિન્નમેવાતિ અપરિક્ખોભતાય નિચ્ચલમેવ, સુપ્પસન્નમેવાતિ અધિપ્પાયો. સેસન્તિ ‘‘અભિસન્દેતી’’તિઆદિકં.

    229. Tāhi tāhi udakasirāhi ubbhijjatīti ubbhidaṃ, ubbhidaṃ udakaṃ etassāti ubbhidodako. Ubbhinnaudakoti nadītīre khatakūpako viya ubbhijjanakaudako. Uggacchanakaudakoti dhārāvasena uṭṭhahanaudako. Kasmā panettha ubbhidodakova rahado gahito, na itaroti āha ‘‘heṭṭhā uggacchanaudakañhī’’tiādi. Dhārānipātapubbuḷakehīti dhārānipātehi udakapubbuḷakehi ca, ‘‘pheṇapaṭalehi cā’’ti vattabbaṃ. Sannisinnamevāti aparikkhobhatāya niccalameva, suppasannamevāti adhippāyo. Sesanti ‘‘abhisandetī’’tiādikaṃ.

    તતિયજ્ઝાનકથાવણ્ણના

    Tatiyajjhānakathāvaṇṇanā

    ૨૩૧. ઉપ્પલાનીતિ ઉપ્પલગચ્છાનિ. સેતરત્તનીલેસૂતિ ઉપ્પલેસુ, સેતુપ્પલરત્તુપ્પલનીલુપ્પલેસૂતિ અત્થો. યં કિઞ્ચિ ઉપ્પલં ઉપ્પલમેવ સામઞ્ઞગહણતો . સતપત્તન્તિ એત્થ સત-સદ્દો બહુપરિયાયો ‘‘સતગ્ઘી’’તિઆદીસુ વિય, તેન અનેકસતપત્તસ્સપિ સઙ્ગહો સિદ્ધો હોતિ. લોકે પન ‘‘રત્તં પદુમં, સેતં પુણ્ડરીક’’ન્તિપિ વુચ્ચતિ. યાવ અગ્ગા, યાવ ચ મૂલા ઉદકેન અભિસન્દનાદિસમ્ભવદસ્સનત્થં ઉદકાનુગ્ગતગ્ગહણં. ઇધ ઉપ્પલાદીનિ વિય કરજકાયો, ઉદકં વિય તતિયજ્ઝાનસુખં.

    231.Uppalānīti uppalagacchāni. Setarattanīlesūti uppalesu, setuppalarattuppalanīluppalesūti attho. Yaṃ kiñci uppalaṃ uppalameva sāmaññagahaṇato . Satapattanti ettha sata-saddo bahupariyāyo ‘‘satagghī’’tiādīsu viya, tena anekasatapattassapi saṅgaho siddho hoti. Loke pana ‘‘rattaṃ padumaṃ, setaṃ puṇḍarīka’’ntipi vuccati. Yāva aggā, yāva ca mūlā udakena abhisandanādisambhavadassanatthaṃ udakānuggataggahaṇaṃ. Idha uppalādīni viya karajakāyo, udakaṃ viya tatiyajjhānasukhaṃ.

    ચતુત્થજ્ઝાનકથાવણ્ણના

    Catutthajjhānakathāvaṇṇanā

    ૨૩૩. યસ્મા ‘‘પરિસુદ્ધેન ચેતસા’’તિ ચતુત્થજ્ઝાનચિત્તમાહ, તઞ્ચ રાગાદિઉપક્કિલેસાપગમનતો નિરુપક્કિલેસં નિમ્મલં, તસ્મા આહ ‘‘નિરુપક્કિલેસટ્ઠેન પરિસુદ્ધ’’ન્તિ. યસ્મા પન પારિસુદ્ધિયા એવ પચ્ચયવિસેસેન પવત્તિવિસેસો પરિયોદાતતા સુવણ્ણસ્સ નિઘંસનેન પભસ્સરતા વિય, તસ્મા આહ ‘‘પભસ્સરટ્ઠેન પરિયોદાતન્તિ વેદિતબ્બ’’ન્તિ. ઇદન્તિ ઓદાતવચનં. ઉતુફરણત્થન્તિ ઉણ્હઉતુનો ફરણદસ્સનત્થં. ઉતુફરણં ન હોતિ સવિસેસન્તિ અધિપ્પાયો, તેનાહ ‘‘તઙ્ખણ…પે॰… બલવં હોતી’’તિ. વત્થં વિય કરજકાયોતિ યોગિનો કરજકાયો વત્થં વિય દટ્ઠબ્બો ઉતુફરણસદિસેન ચતુત્થજ્ઝાનસુખેન ફરિતબ્બત્તા. પુરિસસ્સ સરીરં વિય ચતુત્થજ્ઝાનં દટ્ઠબ્બં ઉતુફરણટ્ઠાનિયસ્સ સુખસ્સ નિસ્સયભાવતો, તેનાહ ‘‘તસ્મા’’તિઆદિ. એત્થ ચ ‘‘પરિસુદ્ધેન ચેતસા’’તિ ચેતો ગહણેન ઝાનસુખં વુત્તન્તિ દટ્ઠબ્બં, તેનાહ ‘‘ઉતુફરણં વિય ચતુત્થજ્ઝાનસુખ’’ન્તિ. નનુ ચ ચતુત્થજ્ઝાને સુખમેવ નત્થીતિ? સચ્ચં નત્થિ સાતલક્ખણસન્તસભાવત્તા પનેત્થ ઉપેક્ખા ‘‘સુખ’’ન્તિ અધિપ્પેતા. તેન વુત્તં સમ્મોહવિનોદનિયં ‘‘ઉપેક્ખા પન સન્તત્તા, સુખમિચ્ચેવ ભાસિતા’’તિ. (વિભ॰ અટ્ઠ॰ ૨૩૨; વિસુદ્ધિ॰ ૨.૬૪૪; પટિ॰ મ॰ ૧૦૫, મહાનિ॰ અટ્ઠ॰ ૨૭)

    233. Yasmā ‘‘parisuddhena cetasā’’ti catutthajjhānacittamāha, tañca rāgādiupakkilesāpagamanato nirupakkilesaṃ nimmalaṃ, tasmā āha ‘‘nirupakkilesaṭṭhena parisuddha’’nti. Yasmā pana pārisuddhiyā eva paccayavisesena pavattiviseso pariyodātatā suvaṇṇassa nighaṃsanena pabhassaratā viya, tasmā āha ‘‘pabhassaraṭṭhena pariyodātanti veditabba’’nti. Idanti odātavacanaṃ. Utupharaṇatthanti uṇhautuno pharaṇadassanatthaṃ. Utupharaṇaṃ na hoti savisesanti adhippāyo, tenāha ‘‘taṅkhaṇa…pe… balavaṃ hotī’’ti. Vatthaṃ viya karajakāyoti yogino karajakāyo vatthaṃ viya daṭṭhabbo utupharaṇasadisena catutthajjhānasukhena pharitabbattā. Purisassa sarīraṃ viya catutthajjhānaṃ daṭṭhabbaṃ utupharaṇaṭṭhāniyassa sukhassa nissayabhāvato, tenāha ‘‘tasmā’’tiādi. Ettha ca ‘‘parisuddhena cetasā’’ti ceto gahaṇena jhānasukhaṃ vuttanti daṭṭhabbaṃ, tenāha ‘‘utupharaṇaṃ viya catutthajjhānasukha’’nti. Nanu ca catutthajjhāne sukhameva natthīti? Saccaṃ natthi sātalakkhaṇasantasabhāvattā panettha upekkhā ‘‘sukha’’nti adhippetā. Tena vuttaṃ sammohavinodaniyaṃ ‘‘upekkhā pana santattā, sukhamicceva bhāsitā’’ti. (Vibha. aṭṭha. 232; visuddhi. 2.644; paṭi. ma. 105, mahāni. aṭṭha. 27)

    ન અરૂપજ્ઝાનલાભીતિ ન વેદિતબ્બો અવિનાભાવતો, તેનાહ ‘‘ન હી’’તિઆદિ. તત્થ ચુદ્દસહાકારેહીતિ કસિણાનુલોમતો, કસિણપટિલોમતો, કસિણાનુલોમપટિલોમતો, ઝાનાનુલોમતો, ઝાનપટિલોમતો, ઝાનાનુલોમપટિલોમતો, ઝાનુક્કન્તિકતો, કસિણુક્કન્તિકતો, ઝાનકસિણુક્કન્તિકતો, અઙ્ગસઙ્કન્તિતો, આરમ્મણસઙ્કન્તિતો, અઙ્ગારમ્મણસઙ્કન્તિતો, અઙ્ગવવત્થાનતો , આરમ્મણવવત્થાનતોતિ ઇમેહિ ચુદ્દસહાકારેહિ. સતિપિ ઝાનેસુ આવજ્જનાદિવસીભાવે અયં વસીભાવો અભિઞ્ઞાનિબ્બત્તને એકન્તેન ઇચ્છિતબ્બોતિ દસ્સેન્તો આહ ‘‘ન હિ…પે॰… હોતી’’તિ. સ્વાયં નયો અરૂપસમાપત્તીહિ વિના ન ઇજ્ઝતીતિ તાયપેત્થ અવિનાભાવો વેદિતબ્બો. યદિ એવં કસ્મા પાળિયં ન આરુપ્પજ્ઝાનાનિ આગતાનીતિ? વિસેસતો ચ રૂપાવચરચતુત્થજ્ઝાનપાદકત્તા સબ્બાભિઞ્ઞાનં તદન્તોગધા કત્વા તાય દેસિતા, ન અરૂપાવચરજ્ઝાનાનં ઇધ અનુપયોગતો, તેનાહ ‘‘અરૂપજ્ઝાનાનિ આહરિત્વા કથેતબ્બાની’’તિ.

    Na arūpajjhānalābhīti na veditabbo avinābhāvato, tenāha ‘‘na hī’’tiādi. Tattha cuddasahākārehīti kasiṇānulomato, kasiṇapaṭilomato, kasiṇānulomapaṭilomato, jhānānulomato, jhānapaṭilomato, jhānānulomapaṭilomato, jhānukkantikato, kasiṇukkantikato, jhānakasiṇukkantikato, aṅgasaṅkantito, ārammaṇasaṅkantito, aṅgārammaṇasaṅkantito, aṅgavavatthānato , ārammaṇavavatthānatoti imehi cuddasahākārehi. Satipi jhānesu āvajjanādivasībhāve ayaṃ vasībhāvo abhiññānibbattane ekantena icchitabboti dassento āha ‘‘na hi…pe… hotī’’ti. Svāyaṃ nayo arūpasamāpattīhi vinā na ijjhatīti tāyapettha avinābhāvo veditabbo. Yadi evaṃ kasmā pāḷiyaṃ na āruppajjhānāni āgatānīti? Visesato ca rūpāvacaracatutthajjhānapādakattā sabbābhiññānaṃ tadantogadhā katvā tāya desitā, na arūpāvacarajjhānānaṃ idha anupayogato, tenāha ‘‘arūpajjhānāni āharitvā kathetabbānī’’ti.

    વિપસ્સનાઞાણકથાવણ્ણના

    Vipassanāñāṇakathāvaṇṇanā

    ૨૩૪. સેસન્તિ ‘‘એવં સમાહિતે ચિત્તે’’તિઆદીસુ વત્તબ્બં. ઞેય્યં જાનાતીતિ ઞાણં, તં પન ઞેય્યં પચ્ચક્ખં કત્વા પસ્સતીતિ દસ્સનં, ઞાણમેવ દસ્સનન્તિ ઞાણદસ્સનં. તયિદં ઞાણદસ્સનપદં સાસને અઞ્ઞત્થ ઞાણવિસેસે નિરૂળ્હં, તં સબ્બં અત્થુદ્ધારવસેન દસ્સેન્તો ‘‘ઞાણદસ્સનન્તિ મગ્ગઞાણમ્પિ વુચ્ચતી’’તિઆદિમાહ. યસ્મા વિપસ્સનાઞાણં તેભૂમકસઙ્ખારે અનિચ્ચાદિતો જાનાતિ, ભઙ્ગાનુપસ્સનતો પટ્ઠાય પચ્ચક્ખતો ચ તે પસ્સતિ તસ્મા આહ ‘‘ઇધ પન…પે॰… ઞાણદસ્સનન્તિ વુત્ત’’ન્તિ.

    234.Sesanti ‘‘evaṃ samāhite citte’’tiādīsu vattabbaṃ. Ñeyyaṃ jānātīti ñāṇaṃ, taṃ pana ñeyyaṃ paccakkhaṃ katvā passatīti dassanaṃ, ñāṇameva dassananti ñāṇadassanaṃ. Tayidaṃ ñāṇadassanapadaṃ sāsane aññattha ñāṇavisese nirūḷhaṃ, taṃ sabbaṃ atthuddhāravasena dassento ‘‘ñāṇadassananti maggañāṇampi vuccatī’’tiādimāha. Yasmā vipassanāñāṇaṃ tebhūmakasaṅkhāre aniccādito jānāti, bhaṅgānupassanato paṭṭhāya paccakkhato ca te passati tasmā āha ‘‘idha pana…pe… ñāṇadassananti vutta’’nti.

    અભિનીહરતીતિ વુત્તનયેન અટ્ઠઙ્ગસમન્નાગતે તસ્મિં ચિત્તે વિપસ્સનાક્કમેન જાતે વિપસ્સનાભિમુખં પેસેતિ, તેનાહ ‘‘વિપસ્સના…પે॰… કરોતી’’તિ. તદભિમુખભાવો એવ હિસ્સ તન્નિન્નતાદિકરતા. વુત્તોયેવ બ્રહ્મજાલે. ઓદનકુમ્માસેહિ ઉપચીયતીતિ ઓદનકુમ્માસૂપચયો. અનિચ્ચધમ્મોતિ પભઙ્ગુતાય અદ્ધુવસભાવો. દુગ્ગન્ધવિઘાતત્થાયાતિ સરીરે દુગ્ગન્ધસ્સ વિગમાય. ઉચ્છાદનધમ્મોતિ ઉચ્છાદેતબ્બતાસભાવો. ઉચ્છાદનેન હિ સરીરે સેદગૂથપિત્તસેમ્હાદિધાતુક્ખોભગરુભાવદુગ્ગન્ધાનં અપગમો હોતિ. મહાસમ્બાહનં મલ્લાદીનં બાહુવડ્ઢનાદિઅત્થં હોતીતિ ‘‘ખુદ્દકસમ્બાહનેના’’તિ વુત્તં. પરિમદ્દનધમ્મોતિ પરિમદ્દિતબ્બતાસભાવો. ભિજ્જતિ ચેવ વિકિરતિ ચાતિ અનિચ્ચતાવસેન ભિજ્જતિ ચ ભિન્નઞ્ચ કિઞ્ચિ પયોજનં અસાધેન્તં વિપ્પકિણ્ણઞ્ચ હોતિ. રૂપીતિ અત્તનો પચ્ચયભૂતેન ઉતુઆહારલક્ખણેન રૂપવાતિ અયમેત્થ અત્થો ઇચ્છિતોતિ આહ ‘‘છહિ પદેહિ સમુદયો કથિતો’’તિ. સંસગ્ગે હિ અયમીકારો. સણ્ઠાનસમ્પાદનમ્પિ તથારૂપરૂપુપ્પાદનેનેવ હોતીતિ ઉચ્છાદનપરિમદ્દનપદેહિપિ સમુદયો કથિતોતિ વુત્તં. એવં નવહિ યથારહં કાયે સમુદયવયધમ્માનુપસ્સિતા દસ્સિતા. નિસ્સિતઞ્ચ છટ્ઠવત્થુનિસ્સિતત્તા વિપસ્સનાઞાણસ્સ. પટિબદ્ધઞ્ચ તેન વિના અપ્પવત્તનતો, કાયસઞ્ઞિતાનં રૂપધમ્માનં આરમ્મણકરણતો ચ.

    Abhinīharatīti vuttanayena aṭṭhaṅgasamannāgate tasmiṃ citte vipassanākkamena jāte vipassanābhimukhaṃ peseti, tenāha ‘‘vipassanā…pe… karotī’’ti. Tadabhimukhabhāvo eva hissa tanninnatādikaratā. Vuttoyeva brahmajāle. Odanakummāsehi upacīyatīti odanakummāsūpacayo. Aniccadhammoti pabhaṅgutāya addhuvasabhāvo. Duggandhavighātatthāyāti sarīre duggandhassa vigamāya. Ucchādanadhammoti ucchādetabbatāsabhāvo. Ucchādanena hi sarīre sedagūthapittasemhādidhātukkhobhagarubhāvaduggandhānaṃ apagamo hoti. Mahāsambāhanaṃ mallādīnaṃ bāhuvaḍḍhanādiatthaṃ hotīti ‘‘khuddakasambāhanenā’’ti vuttaṃ. Parimaddanadhammoti parimadditabbatāsabhāvo. Bhijjati ceva vikirati cāti aniccatāvasena bhijjati ca bhinnañca kiñci payojanaṃ asādhentaṃ vippakiṇṇañca hoti. Rūpīti attano paccayabhūtena utuāhāralakkhaṇena rūpavāti ayamettha attho icchitoti āha ‘‘chahi padehi samudayo kathito’’ti. Saṃsagge hi ayamīkāro. Saṇṭhānasampādanampi tathārūparūpuppādaneneva hotīti ucchādanaparimaddanapadehipi samudayo kathitoti vuttaṃ. Evaṃ navahi yathārahaṃ kāye samudayavayadhammānupassitā dassitā. Nissitañca chaṭṭhavatthunissitattā vipassanāñāṇassa. Paṭibaddhañca tena vinā appavattanato, kāyasaññitānaṃ rūpadhammānaṃ ārammaṇakaraṇato ca.

    ૨૩૫. સુટ્ઠુ ભાતિ ઓભાસતીતિ સુભો, પભાસમ્પત્તિયાપિ મણિનો ભદ્દતાતિ આહ ‘‘સુભોતિ સુન્દરો’’તિ. કુરુવિન્દજાતિ આદિજાતિવિસેસોપિ મણિનો આકરપરિસુદ્ધિમૂલકો એવાતિ આહ ‘‘પરિસુદ્ધાકરસમુટ્ઠિતો’’તિ દોસનીહરણવસેન પરિકમ્મનિપ્ફત્તીતિ આહ ‘‘સુટ્ઠુ કતપરિકમ્મો અપનીતપાસાણસક્ખરો’’તિ. છવિયા સણ્હભાવેનસ્સ અચ્છતા, ન સઙ્ઘાતસ્સાતિ આહ ‘‘અચ્છોતિ તનુચ્છવી’’તિ, તેનાહ ‘‘વિપ્પસન્નો’’તિ. ધોવનવેધનાદીહીતિ ચતૂસુ પાસાણેસુ ધોવનેન ચેવ કાળકાદિઅપહરણત્થાય સુત્તેન આવુનનત્થાય ચ વિજ્ઝનેન. તાપસણ્હકરણાદીનં સઙ્ગહો આદિ-સદ્દેન. વણ્ણસમ્પત્તિન્તિ સુત્તસ્સ વણ્ણસમ્પત્તિં. મણિ વિય કરજકાયો પચ્ચવેક્ખિતબ્બતો. આવુતસુત્તં વિય વિપસ્સનાઞાણં અનુપવિસિત્વા ઠિતત્તા. ચક્ખુમા પુરિસો વિય વિપસ્સનાલાભી ભિક્ખુ સમ્મદેવ દસ્સનતો. તદારમ્મણાનન્તિ રૂપધમ્મારમ્મણાનં. ફસ્સપઞ્ચમકચિત્તચેતસિકગ્ગહણેન ગહિતધમ્માપિ વિપસ્સનાચિત્તુપ્પાદપરિયાપન્ના એવાતિ વેદિતબ્બં. એવઞ્હિ તેસં વિપસ્સનાઞાણગતિકત્તા ‘‘આવુતસુત્તં વિય વિપસ્સનાઞાણ’’ન્તિ વચનં અવિરોધિતં હોતિ. કિં પનેતે ઞાણસ્સ આવિ ભવન્તિ, ઉદાહુ પુગ્ગલસ્સાતિ? ઞાણસ્સ. તસ્સ પન આવિભાવત્તા પુગ્ગલસ્સ આવિભૂતા નામ હોન્તિ. ઞાણસ્સાતિ ચ પચ્ચવેક્ખણાઞાણસ્સ.

    235. Suṭṭhu bhāti obhāsatīti subho, pabhāsampattiyāpi maṇino bhaddatāti āha ‘‘subhoti sundaro’’ti. Kuruvindajāti ādijātivisesopi maṇino ākaraparisuddhimūlako evāti āha ‘‘parisuddhākarasamuṭṭhito’’ti dosanīharaṇavasena parikammanipphattīti āha ‘‘suṭṭhu kataparikammo apanītapāsāṇasakkharo’’ti. Chaviyā saṇhabhāvenassa acchatā, na saṅghātassāti āha ‘‘acchoti tanucchavī’’ti, tenāha ‘‘vippasanno’’ti. Dhovanavedhanādīhīti catūsu pāsāṇesu dhovanena ceva kāḷakādiapaharaṇatthāya suttena āvunanatthāya ca vijjhanena. Tāpasaṇhakaraṇādīnaṃ saṅgaho ādi-saddena. Vaṇṇasampattinti suttassa vaṇṇasampattiṃ. Maṇi viya karajakāyo paccavekkhitabbato. Āvutasuttaṃ viya vipassanāñāṇaṃ anupavisitvā ṭhitattā. Cakkhumā puriso viya vipassanālābhī bhikkhu sammadeva dassanato. Tadārammaṇānanti rūpadhammārammaṇānaṃ. Phassapañcamakacittacetasikaggahaṇena gahitadhammāpi vipassanācittuppādapariyāpannā evāti veditabbaṃ. Evañhi tesaṃ vipassanāñāṇagatikattā ‘‘āvutasuttaṃ viya vipassanāñāṇa’’nti vacanaṃ avirodhitaṃ hoti. Kiṃ panete ñāṇassa āvi bhavanti, udāhu puggalassāti? Ñāṇassa. Tassa pana āvibhāvattā puggalassa āvibhūtā nāma honti. Ñāṇassāti ca paccavekkhaṇāñāṇassa.

    મગ્ગઞાણસ્સ અનન્તરં, તસ્મા લોકિયાભિઞ્ઞાનં પરતો છટ્ઠાભિઞ્ઞાય પુરતો વત્તબ્બં વિપસ્સનાઞાણં. એવં સન્તેપીતિ યદિપાયં ઞાણાનુપુબ્બી, એવં સન્તેપિ. એતસ્સ અન્તરાવારો નત્થીતિ પઞ્ચસુ લોકિયાભિઞ્ઞાસુ કથિતાસુ આકઙ્ખેય્યસુત્તાદીસુ (મ॰ નિ॰ ૧.૬૫) વિય છટ્ઠાભિઞ્ઞા કથેતબ્બાતિ એતસ્સ અનભિઞ્ઞાલક્ખણસ્સ વિપસ્સનાઞાણસ્સ તાસં અન્તરાવારો ન હોતિ. તસ્મા તત્થ અવસરાભાવતો ઇધેવ રૂપાવચરચતુત્થજ્ઝાનાનન્તરમેવ દસ્સિતં વિપસ્સનાઞાણં. યસ્મા ચાતિ -સદ્દો સમુચ્ચયત્થો, તેન ન કેવલં તદેવ, અથ ખો ઇદમ્પિ કારણં વિપસ્સનાઞાણસ્સ ઇધેવ દસ્સનેતિ ઇમમત્થં દીપેતિ. દિબ્બેન ચક્ખુના ભેરવમ્પિ રૂપં પસ્સતોતિ એત્થ ‘‘ઇદ્ધિવિધઞાણેન ભેરવં રૂપં નિમ્મિનિત્વા ચક્ખુના પસ્સતો’’તિપિ વત્તબ્બં, એવમ્પિ અભિઞ્ઞાલાભિનો અપરિઞ્ઞાતવત્થુકસ્સ ભયં સન્તાસો ઉપ્પજ્જતિ. ઉચ્ચાવાલિકવાસિ મહાનાગત્થેરસ્સ વિય. પાટિયેક્કં સન્દિટ્ઠિકં સામઞ્ઞફલં. તેનાહ ભગવા –

    Maggañāṇassa anantaraṃ, tasmā lokiyābhiññānaṃ parato chaṭṭhābhiññāya purato vattabbaṃ vipassanāñāṇaṃ. Evaṃ santepīti yadipāyaṃ ñāṇānupubbī, evaṃ santepi. Etassa antarāvāro natthīti pañcasu lokiyābhiññāsu kathitāsu ākaṅkheyyasuttādīsu (ma. ni. 1.65) viya chaṭṭhābhiññā kathetabbāti etassa anabhiññālakkhaṇassa vipassanāñāṇassa tāsaṃ antarāvāro na hoti. Tasmā tattha avasarābhāvato idheva rūpāvacaracatutthajjhānānantarameva dassitaṃ vipassanāñāṇaṃ. Yasmā cāti ca-saddo samuccayattho, tena na kevalaṃ tadeva, atha kho idampi kāraṇaṃ vipassanāñāṇassa idheva dassaneti imamatthaṃ dīpeti. Dibbena cakkhunā bheravampi rūpaṃ passatoti ettha ‘‘iddhividhañāṇena bheravaṃ rūpaṃ nimminitvā cakkhunā passato’’tipi vattabbaṃ, evampi abhiññālābhino apariññātavatthukassa bhayaṃ santāso uppajjati. Uccāvālikavāsi mahānāgattherassa viya. Pāṭiyekkaṃ sandiṭṭhikaṃ sāmaññaphalaṃ. Tenāha bhagavā –

    ‘‘યતો યતો સમ્મસતિ, ખન્ધાનં ઉદયબ્બયં;

    ‘‘Yato yato sammasati, khandhānaṃ udayabbayaṃ;

    લભતી પીતિપામોજ્જં, અમતં તં વિજાનત’’ન્તિઆદિ. (ધ॰ પ॰ ૩૭૪);

    Labhatī pītipāmojjaṃ, amataṃ taṃ vijānata’’ntiādi. (dha. pa. 374);

    મનોમયિદ્ધિઞાણકથાવણ્ણના

    Manomayiddhiñāṇakathāvaṇṇanā

    ૨૩૬-૭. મનેન નિબ્બત્તિતન્તિ અભિઞ્ઞામનેન નિબ્બત્તિતં. હત્થપાદાદિ અઙ્ગેહિ ચ કપ્પરજણ્ણુઆદિ પચ્ચઙ્ગેહિ ચ. સણ્ઠાનવસેનાતિ કમલદલાદિસદિસસણ્ઠાનમત્તવસેન, ન રૂપાભિઘાતારહભૂતપ્પસાદિઇન્દ્રિયવસેન. સબ્બાકારેહીતિ વણ્ણસણ્ઠાનઅવયવવિસેસાદિસબ્બાકારેહિ. તેન ઇદ્ધિમતા. સદિસભાવદસ્સનત્થમેવાતિ સણ્ઠાનતોપિ વણ્ણતોપિ અવયવવિસેસતોપિ સદિસભાવદસ્સનત્થમેવ. સજાતિયં ઠિતો, ન નાગિદ્ધિયા અઞ્ઞજાતિરૂપો.

    236-7.Manena nibbattitanti abhiññāmanena nibbattitaṃ. Hatthapādādi aṅgehi ca kapparajaṇṇuādi paccaṅgehi ca. Saṇṭhānavasenāti kamaladalādisadisasaṇṭhānamattavasena, na rūpābhighātārahabhūtappasādiindriyavasena. Sabbākārehīti vaṇṇasaṇṭhānaavayavavisesādisabbākārehi. Tena iddhimatā. Sadisabhāvadassanatthamevāti saṇṭhānatopi vaṇṇatopi avayavavisesatopi sadisabhāvadassanatthameva. Sajātiyaṃ ṭhito, na nāgiddhiyā aññajātirūpo.

    ઇદ્ધિવિધઞાણાદિકકથાવણ્ણના

    Iddhividhañāṇādikakathāvaṇṇanā

    ૨૩૯. સુપરિકમ્મકતમત્તિકાદયો વિય ઇદ્ધિવિધઞાણં વિકુબ્બનકિરિયાય નિસ્સયભાવતો.

    239.Suparikammakatamattikādayoviya iddhividhañāṇaṃ vikubbanakiriyāya nissayabhāvato.

    ૨૪૧. સુખન્તિ અકિચ્છેન, અકસિરેનાતિ અત્થો.

    241.Sukhanti akicchena, akasirenāti attho.

    ૨૪૩. મન્દો ઉત્તાનસેય્યકદારકોપિ ‘‘દહરો’’તિ વુચ્ચતીતિ તતો વિસેસનત્થં ‘‘યુવા’’તિ વુત્તં. યુવાપિ કોચિ અનિચ્છનકો અમણ્ડનજાતિકો હોતીતિ તતો વિસેસનત્થં ‘‘મણ્ડનકજાતિકો’’તિઆદિ વુત્તં, તેનાહ ‘‘યુવાપીતિ’’આદિ. કાળતિલપ્પમાણા બિન્દવો કાળતિલકાનિ કાળા વા કમ્માસા, તિલપ્પમાણા બિન્દવો તિલકાનિ. વઙ્ગં નામ વિયઙ્ગં. યોબ્બનપીળકાદયો મુખદૂસિપીળકા. મુખગતો દોસો મુખદોસો, લક્ખણવચનઞ્ચેતં મુખે અદોસસ્સાપિ પાકટભાવસ્સ અધિપ્પેતત્તા. યથા વા મુખે દોસો, એવં મુખે અદોસોપિ મુખદોસો સરલોપેન. મુખદોસો ચ મુખદોસો ચ મુખદોસોતિ એકસેસનયેનપેત્થ અત્થો દટ્ઠબ્બો. એવઞ્હિ ‘‘પરેસં સોળસવિધં ચિત્તં પાકટં હોતી’’તિ વચનં સમત્થિતં હોતિ.

    243. Mando uttānaseyyakadārakopi ‘‘daharo’’ti vuccatīti tato visesanatthaṃ ‘‘yuvā’’ti vuttaṃ. Yuvāpi koci anicchanako amaṇḍanajātiko hotīti tato visesanatthaṃ ‘‘maṇḍanakajātiko’’tiādi vuttaṃ, tenāha ‘‘yuvāpīti’’ādi. Kāḷatilappamāṇā bindavo kāḷatilakāni kāḷā vā kammāsā, tilappamāṇā bindavo tilakāni. Vaṅgaṃ nāma viyaṅgaṃ. Yobbanapīḷakādayo mukhadūsipīḷakā. Mukhagato doso mukhadoso, lakkhaṇavacanañcetaṃ mukhe adosassāpi pākaṭabhāvassa adhippetattā. Yathā vā mukhe doso, evaṃ mukhe adosopi mukhadoso saralopena. Mukhadoso ca mukhadoso ca mukhadosoti ekasesanayenapettha attho daṭṭhabbo. Evañhi ‘‘paresaṃ soḷasavidhaṃ cittaṃ pākaṭaṃ hotī’’ti vacanaṃ samatthitaṃ hoti.

    ૨૪૫. પુબ્બેનિવાસઞાણૂપમાયન્તિ પુબ્બેનિવાસઞાણસ્સ દસ્સિતઉપમાયં. તં દિવસં કતકિરિયા નામ પાકતિકસત્તસ્સપિ યેભુય્યેન પાકટા હોતીતિ દસ્સનત્થં તંદિવસ-ગ્ગહણં કતં. તંદિવસગતગામત્તય-ગ્ગહણેનેવ મહાભિનીહારેહિ અઞ્ઞેસમ્પિ પુબ્બેનિવાસઞાણલાભીનં તીસુ ભવેસુ કતકિરિયા યેભુય્યેન પાકટા હોતીતિ દીપિતન્તિ દટ્ઠબ્બં.

    245.Pubbenivāsañāṇūpamāyanti pubbenivāsañāṇassa dassitaupamāyaṃ. Taṃ divasaṃ katakiriyā nāma pākatikasattassapi yebhuyyena pākaṭā hotīti dassanatthaṃ taṃdivasa-ggahaṇaṃ kataṃ. Taṃdivasagatagāmattaya-ggahaṇeneva mahābhinīhārehi aññesampi pubbenivāsañāṇalābhīnaṃ tīsu bhavesu katakiriyā yebhuyyena pākaṭā hotīti dīpitanti daṭṭhabbaṃ.

    ૨૪૭. અપરાપરં સઞ્ચરન્તેતિ તંતંકિચ્ચવસેન ઇતો ચિતો ચ સઞ્ચરન્તે. યથાવુત્તપાસાદોવિય ભિક્ખુનો કરજકાયો દટ્ઠબ્બો તત્થ પતિટ્ઠિતસ્સ દટ્ઠબ્બદસ્સનસિદ્ધિતો. ચક્ખુમતો હિ દિબ્બચક્ખુસમધિગમો. યથાહ ‘‘મંસચક્ખુસ્સ ઉપ્પાદો, મગ્ગો દિબ્બસ્સ ચક્ખુનો’’તિ (ઇતિવુ॰ ૬૧). ચક્ખુમા પુરિસો વિય અયમેવ દિબ્બચક્ખું પત્વા ઠિતો ભિક્ખુ દટ્ઠબ્બસ્સ દસ્સનતો. ગેહં પવિસન્તા વિય એતં અત્તભાવગેહં ઓક્કમન્તા, ઉપપજ્જન્તાતિ અત્થો. ગેહા નિક્ખમન્તા વિય એતસ્મા અત્તભાવગેહતો પક્કન્તા, ચવન્તાતિ અત્થો. એવં વા એત્થ અત્થો દટ્ઠબ્બો. અપરાપરં સઞ્ચરણકસત્તાતિ પન પુનપ્પુનં સંસારે પરિબ્ભમન્તા સત્તા. ‘‘તત્થ તત્થ નિબ્બત્તસત્તા’’તિ પન ઇમિના તસ્મિં ભવે જાતસંવદ્ધે સત્તે વદતિ. નનુ ચાયં દિબ્બચક્ખુઞાણકથા, એત્થ કસ્મા ‘‘તીસુ ભવેસૂ’’તિ ચતુવોકારભવસ્સાપિ સઙ્ગહો કતોતિ આહ ‘‘ઇદઞ્ચા’’તિઆદિ. તત્થ ઇદન્તિ ‘‘તીસુ ભવેસુ નિબ્બત્તસત્તાન’’ન્તિ ઇદં વચનં. દેસનાસુખત્થમેવાતિ કેવલં દેસનાસુખત્થં, ન ચતુવોકારભવે નિબ્બત્તસત્તાનં દિબ્બચક્ખુનો આવિભાવસબ્ભાવતો. ન હિ ‘‘ઠપેત્વા અરૂપભવ’’ન્તિ વા ‘‘દ્વીસુ ભવેસૂ’’તિ વા વુચ્ચમાને દેસના સુખાવબોધા ચ હોતીતિ.

    247.Aparāparaṃ sañcaranteti taṃtaṃkiccavasena ito cito ca sañcarante. Yathāvuttapāsādoviya bhikkhuno karajakāyo daṭṭhabbo tattha patiṭṭhitassa daṭṭhabbadassanasiddhito. Cakkhumato hi dibbacakkhusamadhigamo. Yathāha ‘‘maṃsacakkhussa uppādo, maggo dibbassa cakkhuno’’ti (itivu. 61). Cakkhumā puriso viya ayameva dibbacakkhuṃ patvā ṭhito bhikkhu daṭṭhabbassa dassanato. Gehaṃ pavisantā viya etaṃ attabhāvagehaṃ okkamantā, upapajjantāti attho. Gehā nikkhamantā viya etasmā attabhāvagehato pakkantā, cavantāti attho. Evaṃ vā ettha attho daṭṭhabbo. Aparāparaṃ sañcaraṇakasattāti pana punappunaṃ saṃsāre paribbhamantā sattā. ‘‘Tattha tattha nibbattasattā’’ti pana iminā tasmiṃ bhave jātasaṃvaddhe satte vadati. Nanu cāyaṃ dibbacakkhuñāṇakathā, ettha kasmā ‘‘tīsu bhavesū’’ti catuvokārabhavassāpi saṅgaho katoti āha ‘‘idañcā’’tiādi. Tattha idanti ‘‘tīsu bhavesu nibbattasattāna’’nti idaṃ vacanaṃ. Desanāsukhatthamevāti kevalaṃ desanāsukhatthaṃ, na catuvokārabhave nibbattasattānaṃ dibbacakkhuno āvibhāvasabbhāvato. Na hi ‘‘ṭhapetvā arūpabhava’’nti vā ‘‘dvīsu bhavesū’’ti vā vuccamāne desanā sukhāvabodhā ca hotīti.

    આસવક્ખયઞાણકથાવણ્ણના

    Āsavakkhayañāṇakathāvaṇṇanā

    ૨૪૮. વિપસ્સનાપાદકન્તિ વિપસ્સનાય પદટ્ઠાનભૂતં. વિપસ્સના ચ તિવિધા વિપસ્સકપુગ્ગલભેદેન. મહાબોધિસત્તાનઞ્હિ પચ્ચેકબોધિસત્તાનઞ્ચ વિપસ્સના ચિન્તામયઞાણસંવદ્ધિતા સયમ્ભુઞાણભૂતા, ઇતરેસં સુતમયઞાણસંવદ્ધિતા પરોપદેસસમ્ભૂતા નામ. સા ‘‘ઠપેત્વા નેવસઞ્ઞાનાસઞ્ઞાયતનં અવસેસરૂપારૂપજ્ઝાનાનં અઞ્ઞતરતો વુટ્ઠાયા’’તિઆદિના અનેકધા, અરૂપમુખવસેન ચતુધાતુવવત્થાને વુત્તાનં તેસં તેસં ધાતુપરિગ્ગહમુખાનઞ્ચ અઞ્ઞતરમુખવસેન અનેકધા ચ વિસુદ્ધિમગ્ગે નાનાનયતો વિભાવિતા. મહાબોધિસત્તાનં પન ચતુવીસતિકોટિસતસહસ્સમુખેન પભેદગમનતો નાનાનયં સબ્બઞ્ઞુતઞાણસન્નિસ્સયસ્સ અરિયમગ્ગઞાણસ્સ અધિટ્ઠાનભૂતં પુબ્બભાગઞાણગબ્ભં ગણ્હાપેન્તં પરિણતં ગચ્છન્તં પરમગમ્ભીરં સણ્હસુખુમતરં અનઞ્ઞસાધારણં વિપસ્સનાઞાણં હોતિ, યં અટ્ઠકથાસુ ‘‘મહાવજિરઞાણ’’ન્તિ વુચ્ચતિ. યસ્સ ચ પવત્તિવિભાગેન ચતુવીસતિકોટિસતસહસ્સપ્પભેદસ્સ પાદકભાવેન સમાપજ્જિયમાના ચતુવીસતિકોટિસતસહસ્સસઙ્ખ્યા દેવસિકં સત્થુ વળઞ્જનકસમાપત્તિયો વુચ્ચન્તિ, સ્વાયં બુદ્ધાનં વિપસ્સનાચારો પરમત્થમઞ્જુસાયં વિસુદ્ધિમગ્ગસંવણ્ણનાયં (વિસુદ્ધિ॰ ટી॰ ૧.૨૧૬) ઉદ્દેસતો દસ્સિતો. અત્થિકેહિ તતો ગહેતબ્બો, ઇધ પન સાવકાનં વિપસ્સના અધિપ્પેતા.

    248.Vipassanāpādakanti vipassanāya padaṭṭhānabhūtaṃ. Vipassanā ca tividhā vipassakapuggalabhedena. Mahābodhisattānañhi paccekabodhisattānañca vipassanā cintāmayañāṇasaṃvaddhitā sayambhuñāṇabhūtā, itaresaṃ sutamayañāṇasaṃvaddhitā paropadesasambhūtā nāma. Sā ‘‘ṭhapetvā nevasaññānāsaññāyatanaṃ avasesarūpārūpajjhānānaṃ aññatarato vuṭṭhāyā’’tiādinā anekadhā, arūpamukhavasena catudhātuvavatthāne vuttānaṃ tesaṃ tesaṃ dhātupariggahamukhānañca aññataramukhavasena anekadhā ca visuddhimagge nānānayato vibhāvitā. Mahābodhisattānaṃ pana catuvīsatikoṭisatasahassamukhena pabhedagamanato nānānayaṃ sabbaññutañāṇasannissayassa ariyamaggañāṇassa adhiṭṭhānabhūtaṃ pubbabhāgañāṇagabbhaṃ gaṇhāpentaṃ pariṇataṃ gacchantaṃ paramagambhīraṃ saṇhasukhumataraṃ anaññasādhāraṇaṃ vipassanāñāṇaṃ hoti, yaṃ aṭṭhakathāsu ‘‘mahāvajirañāṇa’’nti vuccati. Yassa ca pavattivibhāgena catuvīsatikoṭisatasahassappabhedassa pādakabhāvena samāpajjiyamānā catuvīsatikoṭisatasahassasaṅkhyā devasikaṃ satthu vaḷañjanakasamāpattiyo vuccanti, svāyaṃ buddhānaṃ vipassanācāro paramatthamañjusāyaṃ visuddhimaggasaṃvaṇṇanāyaṃ (visuddhi. ṭī. 1.216) uddesato dassito. Atthikehi tato gahetabbo, idha pana sāvakānaṃ vipassanā adhippetā.

    આસવાનં ખયઞાણાયાતિ આસવાનં ખેપનતો સમુચ્છિન્દનતો આસવક્ખયો, અરિયમગ્ગો, તત્થ ઞાણં આસવાનં ખયઞાણં, તદત્થં તેનાહ ‘‘આસવાનં ખયઞાણનિબ્બત્તનત્થાયા’’તિ. આસવા એત્થ ખીયન્તીતિ આસવાનં ખયો નિબ્બાનં. ખેપેતિ પાપધમ્મેતિ ખયો, મગ્ગો. સો પન પાપક્ખયો આસવક્ખયેન વિના નત્થીતિ ‘‘ખયે ઞાણ’’ન્તિ એત્થ ખયગ્ગહણેન આસવક્ખયો વુત્તોતિ આહ ‘‘ખયે ઞાણ’’ન્તિઆદિ. સમિતપાપો સમણોતિ કત્વા આસવાનં ખીણત્તા સમણો નામ હોતીતિ આહ ‘‘આસવાનં ખયા સમણો હોતીતિ એત્થ ફલ’’ન્તિ. આસવવડ્ઢિયા સઙ્ખારે વડ્ઢેન્તો વિસઙ્ખારતો સુવિદૂરવિદૂરોતિ ‘‘આરા સો આસવક્ખયા’’તિ એત્થ આસવક્ખયપદં વિસઙ્ખારાધિવચનન્તિ આહ ‘‘આસવક્ખયાતિ એત્થ નિબ્બાનં વુત્ત’’ન્તિ. ભઙ્ગોતિ આસવાનં ખણનિરોધો ‘‘આસવાનં ખયો’’તિ વુત્તોતિ યોજના.

    Āsavānaṃ khayañāṇāyāti āsavānaṃ khepanato samucchindanato āsavakkhayo, ariyamaggo, tattha ñāṇaṃ āsavānaṃ khayañāṇaṃ, tadatthaṃ tenāha ‘‘āsavānaṃ khayañāṇanibbattanatthāyā’’ti. Āsavā ettha khīyantīti āsavānaṃ khayo nibbānaṃ. Khepeti pāpadhammeti khayo, maggo. So pana pāpakkhayo āsavakkhayena vinā natthīti ‘‘khaye ñāṇa’’nti ettha khayaggahaṇena āsavakkhayo vuttoti āha ‘‘khaye ñāṇa’’ntiādi. Samitapāpo samaṇoti katvā āsavānaṃ khīṇattā samaṇo nāma hotīti āha ‘‘āsavānaṃ khayā samaṇo hotīti ettha phala’’nti. Āsavavaḍḍhiyā saṅkhāre vaḍḍhento visaṅkhārato suvidūravidūroti ‘‘ārā so āsavakkhayā’’ti ettha āsavakkhayapadaṃ visaṅkhārādhivacananti āha ‘‘āsavakkhayāti ettha nibbānaṃ vutta’’nti. Bhaṅgoti āsavānaṃ khaṇanirodho ‘‘āsavānaṃ khayo’’ti vuttoti yojanā.

    ‘‘ઇદં દુક્ખ’’ન્તિ દુક્ખસ્સ અરિયસચ્ચસ્સ તદા ભિક્ખુનો પચ્ચક્ખતો ગહિતભાવદસ્સનં. ‘‘એત્તકં દુક્ખ’’ન્તિ તસ્સ પરિચ્છિજ્જગ્ગહિતભાવદસ્સનં. ‘‘ન ઇતો ભિય્યો’’તિ તસ્સ અનવસેસેત્વા ગહિતભાવદસ્સનં. તેનાહ ‘‘સબ્બમ્પિ દુક્ખસચ્ચ’’ન્તિઆદિ. સરસલક્ખણપટિવેધેનાતિ સભાવસઙ્ખાતસ્સ લક્ખણસ્સ અસમ્મોહતો પટિવિજ્ઝનેન, અસમ્મોહપટિવેધોતિ ચ. યથા તસ્મિં ઞાણે પવત્તે પચ્છા દુક્ખસચ્ચસ્સ સરૂપાદિપરિચ્છેદે સમ્મોહો ન હોતિ, તથા પવત્તિ, તેનાહ ‘‘યથાભૂતં પજાનાતી’’તિ. દુક્ખં સમુદેતિ એતસ્માતિ દુક્ખસમુદયો, તણ્હાતિ આહ ‘‘તસ્સ ચા’’તિઆદિ. યં ઠાનં પત્વાતિ યં નિબ્બાનં મગ્ગસ્સ આરમ્મણપચ્ચયટ્ઠેન કારણભૂતં આગમ્મ, ‘‘પત્વા’’તિ ચ તદુભયવતો પુગ્ગલસ્સ પત્તિ તદુભયસ્સ પત્તિ વિયાતિ કત્વા વુત્તં. પત્વાતિ વા પાપુણનહેતુ. અપ્પવત્તીતિ અપ્પવત્તિનિમિત્તં, તે વા નપ્પવત્તન્તિ એત્થાતિ અપ્પવત્તિ, નિબ્બાનં. તસ્સાતિ દુક્ખનિરોધસ્સ. સમ્પાપકન્તિ સચ્છિકરણવસેન સમ્મદેવ પાપકં.

    ‘‘Idaṃ dukkha’’nti dukkhassa ariyasaccassa tadā bhikkhuno paccakkhato gahitabhāvadassanaṃ. ‘‘Ettakaṃ dukkha’’nti tassa paricchijjaggahitabhāvadassanaṃ. ‘‘Na ito bhiyyo’’ti tassa anavasesetvā gahitabhāvadassanaṃ. Tenāha ‘‘sabbampi dukkhasacca’’ntiādi. Sarasalakkhaṇapaṭivedhenāti sabhāvasaṅkhātassa lakkhaṇassa asammohato paṭivijjhanena, asammohapaṭivedhoti ca. Yathā tasmiṃ ñāṇe pavatte pacchā dukkhasaccassa sarūpādiparicchede sammoho na hoti, tathā pavatti, tenāha ‘‘yathābhūtaṃ pajānātī’’ti. Dukkhaṃ samudeti etasmāti dukkhasamudayo, taṇhāti āha ‘‘tassa cā’’tiādi. Yaṃ ṭhānaṃ patvāti yaṃ nibbānaṃ maggassa ārammaṇapaccayaṭṭhena kāraṇabhūtaṃ āgamma, ‘‘patvā’’ti ca tadubhayavato puggalassa patti tadubhayassa patti viyāti katvā vuttaṃ. Patvāti vā pāpuṇanahetu. Appavattīti appavattinimittaṃ, te vā nappavattanti etthāti appavatti, nibbānaṃ. Tassāti dukkhanirodhassa. Sampāpakanti sacchikaraṇavasena sammadeva pāpakaṃ.

    કિલેસવસેનાતિ આસવસઙ્ખાતકિલેસવસેન. યસ્મા આસવાનં દુક્ખસચ્ચપરિયાયો તપ્પરિયાપન્નત્તા, સેસસચ્ચાનઞ્ચ તંસમુદયાદિપરિયાયો અત્થિ, તસ્મા વુત્તં ‘‘પરિયાયતો’’તિ. દસ્સેન્તો સચ્ચાનીતિ યોજના. આસવાનંયેવ ચેત્થ ગહણં ‘‘આસવાનં ખયઞાણાયા’’તિ આરદ્ધત્તા. તથા હિ ‘‘કામાસવાપિ ચિત્તં વિમુચ્ચતી’’તિઆદિના (દી॰ નિ॰ ૧.૨૪૮; મ॰ નિ॰ ૧.૪૩૩; મ॰ નિ॰ ૩.૧૯) આસવવિમુત્તિસીસેનેવ સબ્બકિલેસવિમુત્તિ વુત્તા. ‘‘ઇદં દુક્ખન્તિ યથાભૂતં પજનાતી’’તિઆદિના મિસ્સકમગ્ગો ઇધ કથિતોતિ ‘‘સહ વિપસ્સનાય કોટિપ્પત્તં મગ્ગં કથેસી’’તિ વુત્તં. ‘‘જાનતો પસ્સતો’’તિ ઇમિના પરિઞ્ઞાસચ્છિકિરિયાભાવનાભિસમયા વુત્તા. ‘‘વિમુચ્ચતી’’તિ ઇમિના પહાનાભિસમયો વુત્તોતિ આહ ‘‘ઇમિના મગ્ગક્ખણં દસ્સેતી’’તિ. ‘‘જાનતો પસ્સતો’’તિ વા હેતુનિદ્દેસોયં. જાનનહેતુ દસ્સનહેતુ કામાસવાપિ ચિત્તં વિમુચ્ચતીતિ યોજના. ધમ્માનઞ્હિ સમાનકાલિકાનમ્પિ પચ્ચયપ્પચ્ચયુપ્પન્નતા સહજાતકોટિયા લબ્ભતીતિ. ભવાસવગ્ગહણેન ચેત્થ ભવરાગસ્સ વિય ભવદિટ્ઠિયાપિ સમવરોધોતિ દિટ્ઠાસવસ્સાપિ સઙ્ગહો દટ્ઠબ્બો. ખીણા જાતીતિઆદીહિ પદેહિ. તસ્સાતિ પચ્ચવેક્ખણાઞાણસ્સ. ભૂમિન્તિ પવત્તિટ્ઠાનં.

    Kilesavasenāti āsavasaṅkhātakilesavasena. Yasmā āsavānaṃ dukkhasaccapariyāyo tappariyāpannattā, sesasaccānañca taṃsamudayādipariyāyo atthi, tasmā vuttaṃ ‘‘pariyāyato’’ti. Dassento saccānīti yojanā. Āsavānaṃyeva cettha gahaṇaṃ ‘‘āsavānaṃ khayañāṇāyā’’ti āraddhattā. Tathā hi ‘‘kāmāsavāpi cittaṃ vimuccatī’’tiādinā (dī. ni. 1.248; ma. ni. 1.433; ma. ni. 3.19) āsavavimuttisīseneva sabbakilesavimutti vuttā. ‘‘Idaṃ dukkhanti yathābhūtaṃ pajanātī’’tiādinā missakamaggo idha kathitoti ‘‘saha vipassanāya koṭippattaṃ maggaṃ kathesī’’ti vuttaṃ. ‘‘Jānato passato’’ti iminā pariññāsacchikiriyābhāvanābhisamayā vuttā. ‘‘Vimuccatī’’ti iminā pahānābhisamayo vuttoti āha ‘‘iminā maggakkhaṇaṃ dassetī’’ti. ‘‘Jānato passato’’ti vā hetuniddesoyaṃ. Jānanahetu dassanahetu kāmāsavāpi cittaṃ vimuccatīti yojanā. Dhammānañhi samānakālikānampi paccayappaccayuppannatā sahajātakoṭiyā labbhatīti. Bhavāsavaggahaṇena cettha bhavarāgassa viya bhavadiṭṭhiyāpi samavarodhoti diṭṭhāsavassāpi saṅgaho daṭṭhabbo. Khīṇā jātītiādīhi padehi. Tassāti paccavekkhaṇāñāṇassa. Bhūminti pavattiṭṭhānaṃ.

    યેનાધિપ્પાયેન ‘‘કતમા પનસ્સા’’તિઆદિના ચોદના કતા, તં વિવરન્તો ‘‘ન તાવસ્સા’’તિઆદિમાહ . તત્થ ન તાવસ્સ અતીતા જાતિ ખીણા મગ્ગભાવનાયાતિ અધિપ્પાયો. તત્થ કારણમાહ ‘‘પુબ્બેવ ખીણત્તા’’તિ. ન અનાગતા અસ્સ જાતિ ખીણાતિ યોજના. ન અનાગતાતિ ચ અનાગતભાવસામઞ્ઞં ગહેત્વા લેસેન ચોદેતિ, તેનાહ ‘‘અનાગતે વાયામાભાવતો’’તિ. અનાગતવિસેસો પનેત્થ અધિપ્પેતો, તસ્સ ચ ખેપને વાયામોપિ લબ્ભતેવ, તેનાહ ‘‘યા પન મગ્ગસ્સા’’તિઆદિ. એકચતુપઞ્ચવોકારભવેસૂતિ ભવત્તયગ્ગહણં વુત્તનયેન અનવસેસતો જાતિયા ખીણભાવદસ્સનત્થં. ન્તિ યથાવુત્તં જાતિં. સોતિ ખીણાસવો ભિક્ખુ.

    Yenādhippāyena ‘‘katamā panassā’’tiādinā codanā katā, taṃ vivaranto ‘‘na tāvassā’’tiādimāha . Tattha na tāvassa atītā jāti khīṇā maggabhāvanāyāti adhippāyo. Tattha kāraṇamāha ‘‘pubbeva khīṇattā’’ti. Na anāgatā assa jāti khīṇāti yojanā. Na anāgatāti ca anāgatabhāvasāmaññaṃ gahetvā lesena codeti, tenāha ‘‘anāgate vāyāmābhāvato’’ti. Anāgataviseso panettha adhippeto, tassa ca khepane vāyāmopi labbhateva, tenāha ‘‘yā pana maggassā’’tiādi. Ekacatupañcavokārabhavesūti bhavattayaggahaṇaṃ vuttanayena anavasesato jātiyā khīṇabhāvadassanatthaṃ. Tanti yathāvuttaṃ jātiṃ. Soti khīṇāsavo bhikkhu.

    બ્રહ્મચરિયવાસો નામ ઉક્કટ્ઠનિદ્દેસેન મગ્ગબ્રહ્મચરિયસ્સ નિબ્બત્તનં એવાતિ આહ ‘‘પરિવુત્થ’’ન્તિ. સમ્માદિટ્ઠિયા ચતૂસુ સચ્ચેસુ પરિઞ્ઞાદિકિચ્ચસાધનવસેન પવત્તમાનાય સમ્માસઙ્કપ્પાદીનમ્પિ દુક્ખસચ્ચે પરિઞ્ઞાભિસમયાનુગુણા પવત્તિ, ઇતરસચ્ચેસુ ચ નેસં પહાનાભિસમયાદિપવત્તિ પાકટા એવ, તેન વુત્તં ‘‘ચતૂસુ સચ્ચેસુ ચતૂહિ મગ્ગેહિ પરિઞ્ઞાપહાનસચ્છિકિરિયાભાવનાવસેના’’તિ. દુક્ખનિરોધમગ્ગેસુ પરિઞ્ઞાસચ્છિકિરિયાભાવના યાવદેવ સમુદયપ્પહાનત્થાયાતિ આહ ‘‘તેન તેન મગ્ગેન પહાતબ્બકિલેસા પહીના’’તિ. ઇત્થત્તાયાતિ ઇમે પકારા ઇત્થં, તબ્ભાવો ઇત્થત્તં, તદત્થન્તિ વુત્તં હોતિ. તે પન પકારા અરિયમગ્ગબ્યાપારભૂતા પરિઞ્ઞાદયો ઇધાધિપ્પેતાતિ આહ ‘‘એવં સોળસકિચ્ચભાવાયા’’તિ. તે હિ મગ્ગં પચ્ચવેક્ખતો મગ્ગાનુભાવેન પાકટા હુત્વા ઉપટ્ઠહન્તિ, પરિઞ્ઞાદીસુ ચ પહાનમેવ પધાનં તદત્થત્તા ઇતરેસન્તિ આહ ‘‘કિલેસક્ખયભાવાય વા’’તિ. પહીનકિલેસપચ્ચવેક્ખણવસેન વા એવં વુત્તં. દુતિયવિકપ્પે ઇત્થત્તાયાતિ નિસ્સક્કે સમ્પદાનવચનન્તિ આહ ‘‘ઇત્થભાવતો’’તિ. અપરન્તિ અનાગતં. ઇમે પન ચરિમકત્તભાવસઙ્ખાતા પઞ્ચક્ખન્ધા પરિઞ્ઞાતા તિટ્ઠન્તિ, એતેન તેસં અપ્પતિટ્ઠતં દસ્સેતિ. અપરિઞ્ઞામૂલિકા હિ પતિટ્ઠા. યથાહ ‘‘કબળીકારે ચે ભિક્ખવે આહારે અત્થિ રાગો અત્થિ નન્દી અત્થિ તણ્હા, પતિટ્ઠિતં તત્થ વિઞ્ઞાણં વિરૂળ્હ’’ન્તિઆદિ. (સં॰ નિ॰ ૨.૬૪; કથા॰ ૨૯૬; મહાનિ॰ ૭) તેનેવાહ ‘‘છિન્નમૂલકા રુક્ખા વિયા’’તિઆદિ.

    Brahmacariyavāso nāma ukkaṭṭhaniddesena maggabrahmacariyassa nibbattanaṃ evāti āha ‘‘parivuttha’’nti. Sammādiṭṭhiyā catūsu saccesu pariññādikiccasādhanavasena pavattamānāya sammāsaṅkappādīnampi dukkhasacce pariññābhisamayānuguṇā pavatti, itarasaccesu ca nesaṃ pahānābhisamayādipavatti pākaṭā eva, tena vuttaṃ ‘‘catūsu saccesu catūhi maggehi pariññāpahānasacchikiriyābhāvanāvasenā’’ti. Dukkhanirodhamaggesu pariññāsacchikiriyābhāvanā yāvadeva samudayappahānatthāyāti āha ‘‘tena tena maggena pahātabbakilesā pahīnā’’ti. Itthattāyāti ime pakārā itthaṃ, tabbhāvo itthattaṃ, tadatthanti vuttaṃ hoti. Te pana pakārā ariyamaggabyāpārabhūtā pariññādayo idhādhippetāti āha ‘‘evaṃ soḷasakiccabhāvāyā’’ti. Te hi maggaṃ paccavekkhato maggānubhāvena pākaṭā hutvā upaṭṭhahanti, pariññādīsu ca pahānameva padhānaṃ tadatthattā itaresanti āha ‘‘kilesakkhayabhāvāya vā’’ti. Pahīnakilesapaccavekkhaṇavasena vā evaṃ vuttaṃ. Dutiyavikappe itthattāyāti nissakke sampadānavacananti āha ‘‘itthabhāvato’’ti. Aparanti anāgataṃ. Ime pana carimakattabhāvasaṅkhātā pañcakkhandhā pariññātā tiṭṭhanti, etena tesaṃ appatiṭṭhataṃ dasseti. Apariññāmūlikā hi patiṭṭhā. Yathāha ‘‘kabaḷīkāre ce bhikkhave āhāre atthi rāgo atthi nandī atthi taṇhā, patiṭṭhitaṃ tattha viññāṇaṃ virūḷha’’ntiādi. (Saṃ. ni. 2.64; kathā. 296; mahāni. 7) tenevāha ‘‘chinnamūlakā rukkhā viyā’’tiādi.

    ૨૪૯. પબ્બતમત્થકેતિ પબ્બતસિખરે. તઞ્હિ યેભુય્યેન સઙ્ખિત્તં સઙ્કુચિતં હોતીતિ પાળિયં ‘‘પબ્બતસઙ્ખેપે’’તિ વુત્તં. પબ્બતપરિયાપન્નો વા પદેસો પબ્બતસઙ્ખેપો . અનાવિલોતિ અકાલુસિયો, સા ચસ્સ અનાવિલતા કદ્દમાભાવેન હોતીતિ આહ ‘‘નિક્કદ્દમો’’તિ. સિપ્પિયોતિ સુત્તિયો. સમ્બુકાતિ સઙ્ખલિકા. ઠિતાસુપિ નિસિન્નાસુપિ ગાવીસુ. વિજ્જમાનાસૂતિ લબ્ભમાનાસુ, ઇતરા ઠિતાપિ નિસિન્નાપિ ‘‘ચરન્તી’’તિ વુચ્ચન્તિ સહચરણનયેન. તિટ્ઠન્તમેવ, ન પન કદાચિપિ ચરન્તં. દ્વયન્તિ સિપ્પિસમ્બુકં, મચ્છગુમ્બન્તિ ઇદં ઉભયં. તિટ્ઠન્તન્તિ વુત્તં ચરન્તં પીતિ અધિપ્પાયો. ‘‘ઇતરઞ્ચ દ્વય’’ન્તિ ચ યથાવુત્તમેવ સિપ્પિસમ્બુકાદિદ્વયં વદતિ. તઞ્હિ ચરતીતિ. કિં વા ઇમાય સહચરિયાય, યથાલાભગ્ગહણં પનેત્થ દટ્ઠબ્બં. સક્ખરકથલસ્સ હિ વસેન તિટ્ઠન્તન્તિ. સિપ્પિસમ્બુકસ્સ મચ્છગુમ્બસ્સ ચ વસેન તિટ્ઠન્તમ્પિ ચરન્તં પીતિ યોજના કાતબ્બા.

    249.Pabbatamatthaketi pabbatasikhare. Tañhi yebhuyyena saṅkhittaṃ saṅkucitaṃ hotīti pāḷiyaṃ ‘‘pabbatasaṅkhepe’’ti vuttaṃ. Pabbatapariyāpanno vā padeso pabbatasaṅkhepo. Anāviloti akālusiyo, sā cassa anāvilatā kaddamābhāvena hotīti āha ‘‘nikkaddamo’’ti. Sippiyoti suttiyo. Sambukāti saṅkhalikā. Ṭhitāsupi nisinnāsupi gāvīsu. Vijjamānāsūti labbhamānāsu, itarā ṭhitāpi nisinnāpi ‘‘carantī’’ti vuccanti sahacaraṇanayena. Tiṭṭhantameva, na pana kadācipi carantaṃ. Dvayanti sippisambukaṃ, macchagumbanti idaṃ ubhayaṃ. Tiṭṭhantanti vuttaṃ carantaṃ pīti adhippāyo. ‘‘Itarañca dvaya’’nti ca yathāvuttameva sippisambukādidvayaṃ vadati. Tañhi caratīti. Kiṃ vā imāya sahacariyāya, yathālābhaggahaṇaṃ panettha daṭṭhabbaṃ. Sakkharakathalassa hi vasena tiṭṭhantanti. Sippisambukassa macchagumbassa ca vasena tiṭṭhantampi carantaṃ pīti yojanā kātabbā.

    તેસં દસન્નં ઞાણાનં. તત્થાતિ તસ્મિં આરમ્મણવિભાગે, તેસુ વા ઞાણેસુ. ભૂમિભેદતો, કાલભેદતો, સન્તાનભેદતો ચાતિ સત્તવિધારમ્મણં વિપસ્સનાઞાણં. ‘‘રૂપાયતનમત્તમેવા’’તિ ઇદં તસ્સ ઞાણસ્સ અભિનિમ્મિયમાને મનોમયે કાયે રૂપાયતનમેવારબ્ભ પવત્તનતો વુત્તં, ન તત્થ ગન્ધાયતં આદીનં અભાવતો. ન હિ રૂપકલાપો ગન્ધાયતં આદિરહિતો અત્થિ. પરિનિપ્ફન્નમેવ નિમ્મિતરૂપં, તેનાહ ‘‘પરિત્તપચ્ચુપ્પન્નબહિદ્ધારમ્મણ’’ન્તિ. આસવક્ખયઞાણં નિબ્બાનારમ્મણમેવ સમાનં પરિત્તત્તિકવસેન અપ્પમાણારમ્મણં, અજ્ઝત્તત્તિકવસેન બહિદ્ધારમ્મણં, અતીતત્તિકવસેન નવત્તબ્બારમ્મણઞ્ચ હોતીતિ આહ ‘‘અપ્પમાણબહિદ્ધાનવત્તબ્બારમ્મણ’’ન્તિ. કૂટો વિય કૂટાગારસ્સ ભગવતો દેસનાય અરહત્તં ઉત્તમઙ્ગભૂતન્તિ આહ ‘‘અરહત્તનિકૂટેના’’તિ. દેસનં નિટ્ઠાપેસીતિ તિત્થકરમતહરવિભાવિનિં નાનાવિધકુહનલપનાદિમિચ્છાજીવવિદ્ધંસિનિં તિવિધસીલાલઙ્કતં પરમસલ્લેખપટિપત્તિદીપનિં ઝાનાભિઞ્ઞાદિઉત્તરિમનુસ્સધમ્મવિભૂસિતં ચુદ્દસવિધમહાસામઞ્ઞફલપટિમણ્ડિતં અનઞ્ઞસાધારણં દેસનં નિટ્ઠાપેસિ.

    Tesaṃ dasannaṃ ñāṇānaṃ. Tatthāti tasmiṃ ārammaṇavibhāge, tesu vā ñāṇesu. Bhūmibhedato, kālabhedato, santānabhedato cāti sattavidhārammaṇaṃ vipassanāñāṇaṃ. ‘‘Rūpāyatanamattamevā’’ti idaṃ tassa ñāṇassa abhinimmiyamāne manomaye kāye rūpāyatanamevārabbha pavattanato vuttaṃ, na tattha gandhāyataṃ ādīnaṃ abhāvato. Na hi rūpakalāpo gandhāyataṃ ādirahito atthi. Parinipphannameva nimmitarūpaṃ, tenāha ‘‘parittapaccuppannabahiddhārammaṇa’’nti. Āsavakkhayañāṇaṃ nibbānārammaṇameva samānaṃ parittattikavasena appamāṇārammaṇaṃ, ajjhattattikavasena bahiddhārammaṇaṃ, atītattikavasena navattabbārammaṇañca hotīti āha ‘‘appamāṇabahiddhānavattabbārammaṇa’’nti. Kūṭo viya kūṭāgārassa bhagavato desanāya arahattaṃ uttamaṅgabhūtanti āha ‘‘arahattanikūṭenā’’ti. Desanaṃ niṭṭhāpesīti titthakaramataharavibhāviniṃ nānāvidhakuhanalapanādimicchājīvaviddhaṃsiniṃ tividhasīlālaṅkataṃ paramasallekhapaṭipattidīpaniṃ jhānābhiññādiuttarimanussadhammavibhūsitaṃ cuddasavidhamahāsāmaññaphalapaṭimaṇḍitaṃ anaññasādhāraṇaṃ desanaṃ niṭṭhāpesi.

    અજાતસત્તુઉપાસકત્તપટિવેદનાકથાવણ્ણના

    Ajātasattuupāsakattapaṭivedanākathāvaṇṇanā

    ૨૫૦. આદિમજ્ઝપરિયોસાનન્તિ આદિઞ્ચ મજ્ઝઞ્ચ પરિયોસાનઞ્ચ. સક્કચ્ચં સગારવં. આરદ્ધં ધમ્મસઙ્ગાહકેહિ.

    250.Ādimajjhapariyosānanti ādiñca majjhañca pariyosānañca. Sakkaccaṃ sagāravaṃ. Āraddhaṃ dhammasaṅgāhakehi.

    અભિક્કન્તા વિગતાતિ અત્થોતિ આહ ‘‘ખયે દિસ્સતી’’તિ. તથા હિ ‘‘નિક્ખન્તો પઠમો યામો’’તિ ઉપરિ વુત્તં. અભિક્કન્તતરોતિ અતિવિય કન્તતરો મનોરમો, તાદિસો ચ સુન્દરો ભદ્દકો નામ હોતીતિ આહ ‘‘સુન્દરે દિસ્સતી’’તિ. કોતિ દેવનાગયક્ખગન્ધબ્બાદીસુ કો કતમો. મેતિ મમ. પાદાનીતિ પાદે. ઇદ્ધિયાતિ ઇમાય એવરૂપાય દેવિદ્ધિયા. યસસાતિ ઇમિના એદિસેન પરિવારેન, પરિજનેન ચ. જલન્તિ વિજ્જોતમાનો. અભિક્કન્તેનાતિ અતિવિય કન્તેન કમનીયેન અભિરૂપેન. વણ્ણેનાતિ છવિવણ્ણેન સરીરવણ્ણનિભાય . સબ્બા ઓભાસયં દિસાતિ દસપિ દિસા પભાસેન્તો ચન્દો વિય, સૂરિયો વિય ચ એકોભાસં એકાલોકં કરોન્તોતિ ગાથાય અત્થો. અભિરૂપેતિ ઉળારરૂપે સમ્પન્નરૂપે.

    Abhikkantā vigatāti atthoti āha ‘‘khaye dissatī’’ti. Tathā hi ‘‘nikkhanto paṭhamo yāmo’’ti upari vuttaṃ. Abhikkantataroti ativiya kantataro manoramo, tādiso ca sundaro bhaddako nāma hotīti āha ‘‘sundare dissatī’’ti. Koti devanāgayakkhagandhabbādīsu ko katamo. Meti mama. Pādānīti pāde. Iddhiyāti imāya evarūpāya deviddhiyā. Yasasāti iminā edisena parivārena, parijanena ca. Jalanti vijjotamāno. Abhikkantenāti ativiya kantena kamanīyena abhirūpena. Vaṇṇenāti chavivaṇṇena sarīravaṇṇanibhāya . Sabbā obhāsayaṃ disāti dasapi disā pabhāsento cando viya, sūriyo viya ca ekobhāsaṃ ekālokaṃ karontoti gāthāya attho. Abhirūpeti uḷārarūpe sampannarūpe.

    ‘‘ચોરો ચોરો, સપ્પો સપ્પો’’તિઆદીસુ ભયે આમેડિતં, ‘‘વિજ્ઝ વિજ્ઝ, પહર પહરા’’તિઆદીસુ કોધે, ‘‘સાધુ સાધૂતિઆદીસુ (મ॰ નિ॰ ૧.૩૨૭; સં॰ નિ॰ ૨.૧૨૭; ૩.૩૫; ૫.૧૦૦૫) પસંસાયં, ‘‘ગચ્છ ગચ્છ, લુનાહિ લુનાહી’’તિઆદીસુ તુરિતે, ‘‘આગચ્છ આગચ્છા’’તિઆદીસુ કોતૂહલે, ‘‘બુદ્ધો બુદ્ધોતિ ચિન્તેન્તો’’તિઆદીસુ (બુ॰ વં॰ ૪૪) અચ્છરે , ‘‘અભિક્કમથાયસ્મન્તો અભિક્કમથાયસ્મન્તો’’તિઆદીસુ (દી॰ નિ॰ ૩.૨૦; અ॰ નિ॰ ૯.૧૧) હાસે, ‘‘કહં એકપુત્તક કહં એકપુત્તકા’’તિઆદીસુ (સં॰ નિ॰ ૨.૬૩) સોકે, ‘‘અહો સુખં અહો સુખ’’ન્તિઆદીસુ (ઉદા॰ ૨૦; દી॰ નિ॰ ૩.૩૦૫; ચૂળવ॰ ૩૩૨) પસાદે. ચ-સદ્દો અવુત્તસમુચ્ચયત્થો, તેન ગરહાઅસમ્માનાદીનં સઙ્ગહો દટ્ઠબ્બો. તત્થ ‘‘પાપો પાપો’’તિઆદીસુ ગરહાયં, ‘‘અભિરૂપક અભિરૂપકા’’તિઆદીસુ અસમ્માને દટ્ઠબ્બં.

    ‘‘Coro coro, sappo sappo’’tiādīsu bhaye āmeḍitaṃ, ‘‘vijjha vijjha, pahara paharā’’tiādīsu kodhe, ‘‘sādhu sādhūtiādīsu (ma. ni. 1.327; saṃ. ni. 2.127; 3.35; 5.1005) pasaṃsāyaṃ, ‘‘gaccha gaccha, lunāhi lunāhī’’tiādīsu turite, ‘‘āgaccha āgacchā’’tiādīsu kotūhale, ‘‘buddho buddhoti cintento’’tiādīsu (bu. vaṃ. 44) acchare, ‘‘abhikkamathāyasmanto abhikkamathāyasmanto’’tiādīsu (dī. ni. 3.20; a. ni. 9.11) hāse, ‘‘kahaṃ ekaputtaka kahaṃ ekaputtakā’’tiādīsu (saṃ. ni. 2.63) soke, ‘‘aho sukhaṃ aho sukha’’ntiādīsu (udā. 20; dī. ni. 3.305; cūḷava. 332) pasāde. Ca-saddo avuttasamuccayattho, tena garahāasammānādīnaṃ saṅgaho daṭṭhabbo. Tattha ‘‘pāpo pāpo’’tiādīsu garahāyaṃ, ‘‘abhirūpaka abhirūpakā’’tiādīsu asammāne daṭṭhabbaṃ.

    નયિદં આમેડિતવસેન દ્વિક્ખત્તું વુત્તં, અથ ખો અત્થદ્વયવસેનાતિ દસ્સેન્તો ‘‘અથ વા’’તિઆદિમાહ ‘‘અભિક્કન્ત’’ન્તિ વચનં અપેક્ખિત્વા નપુંસકલિઙ્ગવસેન વુત્તં. તં પન ભગવતો વચનં ધમ્મસ્સ દેસનાતિ કત્વા તથા વુત્તં. અત્થમત્તદસ્સનં વા એતં, તસ્મા અત્થવસેનેત્થ લિઙ્ગવિભત્તિપરિણામો વેદિતબ્બો. દુતિયપદેપિ એસેવ નયો. દોસનાસનતોતિ રાગાદિકિલેસવિધમનતો. ગુણાધિગમનતોતિ સીલાદિગુણાનં સમ્પાદનતો. યે ગુણે દેસના અધિગમેતિ, તેસુ પધાનભૂતા દસ્સેતબ્બાતિ તે પધાનભૂતે તાવ દસ્સેતું ‘‘સદ્ધાજનનતો પઞ્ઞાજનનતો’’તિ વુત્તં. સદ્ધાપમુખા હિ લોકિયા ગુણા પઞ્ઞાપમુખા લોકુત્તરા. સીલાદિઅત્થસમ્પત્તિયા સાત્થતો. સભાવનિરુત્તિસમ્પત્તિયા સબ્યઞ્જનતો. સુવિઞ્ઞેય્યસદ્દપયોગતાય ઉત્તાનપદતો. સણ્હસુખુમભાવેન દુબ્બિઞ્ઞેય્યત્થતાય ગમ્ભીરત્થતો. સિનિદ્ધમુદુમધુરસદ્દપયોગતાય કણ્ણસુખતો. વિપુલવિસુદ્ધપેમનીયત્થતાય હદયઙ્ગમતો. માનાતિમાનવિધમનેન અનત્તુક્કંસનતો. થમ્ભસારમ્ભનિમ્મદ્દનેન અપરવમ્ભનતો. હિતાધિપ્પાયપ્પવત્તિયા, પરેસં રાગપરિળાહાદિવૂપગમનેન ચ કરુણાસીતલતો. કિલેસન્ધકારવિધમનેન પઞ્ઞાવદાતતો. કરવીકરુતમઞ્જુતાય આપાથરમણીયતો. પુબ્બાપરાવિરુદ્ધસુવિસુદ્ધતાય વિમદ્દક્ખમતો. આપાથરમણીયતાય એવ સુય્યમાનસુખતો. વિમદ્દક્ખમતાય, હિતજ્ઝાસયપ્પવત્તિતાય ચ વીમંસિયમાનહિતતો. એવમાદીહીતિ આદિ-સદ્દેન સંસારચક્કનિવત્તનતો સદ્ધમ્મચક્કપ્પવત્તનતો, મિચ્છાવાદવિદ્ધંસનતો સમ્માવાદપતિટ્ઠાપનતો, અકુસલમૂલસમુદ્ધરણતો કુસલમૂલસંરોપનતો, અપાયદ્વારપિધાનતો સગ્ગમગ્ગદ્વારવિવરણતો, પરિયુટ્ઠાનવૂપસમનતો અનુસયસમુગ્ઘાટનતોતિ એવમાદીનં સઙ્ગહો દટ્ઠબ્બો.

    Nayidaṃ āmeḍitavasena dvikkhattuṃ vuttaṃ, atha kho atthadvayavasenāti dassento ‘‘atha vā’’tiādimāha ‘‘abhikkanta’’nti vacanaṃ apekkhitvā napuṃsakaliṅgavasena vuttaṃ. Taṃ pana bhagavato vacanaṃ dhammassa desanāti katvā tathā vuttaṃ. Atthamattadassanaṃ vā etaṃ, tasmā atthavasenettha liṅgavibhattipariṇāmo veditabbo. Dutiyapadepi eseva nayo. Dosanāsanatoti rāgādikilesavidhamanato. Guṇādhigamanatoti sīlādiguṇānaṃ sampādanato. Ye guṇe desanā adhigameti, tesu padhānabhūtā dassetabbāti te padhānabhūte tāva dassetuṃ ‘‘saddhājananato paññājananato’’ti vuttaṃ. Saddhāpamukhā hi lokiyā guṇā paññāpamukhā lokuttarā. Sīlādiatthasampattiyā sātthato. Sabhāvaniruttisampattiyā sabyañjanato. Suviññeyyasaddapayogatāya uttānapadato. Saṇhasukhumabhāvena dubbiññeyyatthatāya gambhīratthato. Siniddhamudumadhurasaddapayogatāya kaṇṇasukhato. Vipulavisuddhapemanīyatthatāya hadayaṅgamato. Mānātimānavidhamanena anattukkaṃsanato. Thambhasārambhanimmaddanena aparavambhanato. Hitādhippāyappavattiyā, paresaṃ rāgapariḷāhādivūpagamanena ca karuṇāsītalato. Kilesandhakāravidhamanena paññāvadātato. Karavīkarutamañjutāya āpātharamaṇīyato. Pubbāparāviruddhasuvisuddhatāya vimaddakkhamato. Āpātharamaṇīyatāya eva suyyamānasukhato. Vimaddakkhamatāya, hitajjhāsayappavattitāya ca vīmaṃsiyamānahitato. Evamādīhīti ādi-saddena saṃsāracakkanivattanato saddhammacakkappavattanato, micchāvādaviddhaṃsanato sammāvādapatiṭṭhāpanato, akusalamūlasamuddharaṇato kusalamūlasaṃropanato, apāyadvārapidhānato saggamaggadvāravivaraṇato, pariyuṭṭhānavūpasamanato anusayasamugghāṭanatoti evamādīnaṃ saṅgaho daṭṭhabbo.

    અધોમુખટ્ઠપિતન્તિ કેનચિ અધોમુખં ઠપિતં. હેટ્ઠામુખજાતન્તિ સભાવેનેવ હેટ્ઠામુખં જાતં. ઉગ્ઘાટેય્યાતિ વિવટં કરેય્ય. હત્થે ગહેત્વા ‘‘પુરત્થાભિમુખો, ઉત્તરાભિમુખો વા ગચ્છા’’તિઆદીનિ અવત્વા હત્થે ગહેત્વા નિસ્સન્દેહં કત્વા. ‘‘એસ મગ્ગો, એવં ગચ્છા’’તિ દસ્સેય્ય. કાળપક્ખચાતુદ્દસીતિ કાળપક્ખે ચાતુદ્દસી. નિક્કુજ્જિતં આધેય્યસ્સ અનાધારભૂતં ભાજનં આધારભાવાપાદનવસેન ઉક્કુજ્જેય્ય. અઞ્ઞાણસ્સ અભિમુખત્તા હેટ્ઠામુખજાતતાય સદ્ધમ્મવિમુખં અધોમુખટ્ઠપિતતાય અસદ્ધમ્મે પતિતન્તિ એવં પદદ્વયં યથારહં યોજેતબ્બં, ન યથાસઙ્ખ્યં. કામં કામચ્છન્દાદયો પટિચ્છાદકા નીવરણભાવતો, મિચ્છાદિટ્ઠિ પન સવિસેસં પટિચ્છાદિકા સત્તે મિચ્છાભિનિવેસનવસેનાતિ આહ ‘‘મિચ્છાદિટ્ઠિગહનપટિચ્છન્ન’’ન્તિ. તેનાહ ભગવા ‘‘મિચ્છાદિટ્ઠિપરમાહં ભિક્ખવે વજ્જં વદામી’’તિ. સબ્બો અપાયગામિમગ્ગો કુમ્મગ્ગો કુચ્છિતો મગ્ગોતિ કત્વા. સમ્માદિટ્ઠિઆદીનં ઉજુપટિપક્ખતાય મિચ્છાદિટ્ઠિઆદયો અટ્ઠ મિચ્છત્તધમ્મા મિચ્છામગ્ગા. તેનેવ હિ તદુભયપટિપક્ખતં સન્ધાય ‘‘સગ્ગમોક્ખમગ્ગં આવિકરોન્તેના’’તિ વુત્તં. સપ્પિઆદિસન્નિસ્સયો પદીપો ન તથા ઉજ્જલો, યથા તેલસન્નિસ્સયોતિ તેલપજ્જોત-ગ્ગહણં. એતેહિ પરિયાયેહીતિ એતેહિ નિક્કુજ્જિતુક્કુજ્જનપટિચ્છન્નવિવરણાદિઉપમોપમિતબ્બપ્પકારેહિ, એતેહિ વા યથાવુત્તેહિ નાનાવિધકુહનલપનાદિમિચ્છાજીવવિવિધમનાદિવિભાવનપરિયાયેહિ. તેનાહ ‘‘અનેકપરિયાયેન ધમ્મો પકાસિતો’’તિ.

    Adhomukhaṭṭhapitanti kenaci adhomukhaṃ ṭhapitaṃ. Heṭṭhāmukhajātanti sabhāveneva heṭṭhāmukhaṃ jātaṃ. Ugghāṭeyyāti vivaṭaṃ kareyya. Hatthe gahetvā ‘‘puratthābhimukho, uttarābhimukho vā gacchā’’tiādīni avatvā hatthe gahetvā nissandehaṃ katvā. ‘‘Esa maggo, evaṃ gacchā’’ti dasseyya. Kāḷapakkhacātuddasīti kāḷapakkhe cātuddasī. Nikkujjitaṃ ādheyyassa anādhārabhūtaṃ bhājanaṃ ādhārabhāvāpādanavasena ukkujjeyya. Aññāṇassa abhimukhattā heṭṭhāmukhajātatāya saddhammavimukhaṃ adhomukhaṭṭhapitatāya asaddhamme patitanti evaṃ padadvayaṃ yathārahaṃ yojetabbaṃ, na yathāsaṅkhyaṃ. Kāmaṃ kāmacchandādayo paṭicchādakā nīvaraṇabhāvato, micchādiṭṭhi pana savisesaṃ paṭicchādikā satte micchābhinivesanavasenāti āha ‘‘micchādiṭṭhigahanapaṭicchanna’’nti. Tenāha bhagavā ‘‘micchādiṭṭhiparamāhaṃ bhikkhave vajjaṃ vadāmī’’ti. Sabbo apāyagāmimaggo kummaggo kucchito maggoti katvā. Sammādiṭṭhiādīnaṃ ujupaṭipakkhatāya micchādiṭṭhiādayo aṭṭha micchattadhammā micchāmaggā. Teneva hi tadubhayapaṭipakkhataṃ sandhāya ‘‘saggamokkhamaggaṃ āvikarontenā’’ti vuttaṃ. Sappiādisannissayo padīpo na tathā ujjalo, yathā telasannissayoti telapajjota-ggahaṇaṃ. Etehi pariyāyehīti etehi nikkujjitukkujjanapaṭicchannavivaraṇādiupamopamitabbappakārehi, etehi vā yathāvuttehi nānāvidhakuhanalapanādimicchājīvavividhamanādivibhāvanapariyāyehi. Tenāha ‘‘anekapariyāyena dhammo pakāsito’’ti.

    પસન્નકારન્તિ પસન્નેહિ કાતબ્બં સક્કારં. સરણન્તિ પટિસરણં, તેનાહ ‘‘પરાયણ’’ન્તિ. પરાયણભાવો ચ અનત્થનિસેધનેન, અત્થસમ્પટિપાદનેન ચ હોતીતિ આહ ‘‘અઘસ્સ તાતા, હિતસ્સ ચ વિધાતા’’તિ. અઘસ્સાતિ દુક્ખતોતિ વદન્તિ, પાપતોતિ પન અત્થો યુત્તો, નિસ્સક્કે ચેતં સામિવચનં. એત્થ ચ નાયં ગમુ-સદ્દો ની-સદ્દાદયો વિય દ્વિકમ્મકો, તસ્મા યથા ‘‘અજં ગામં નેતી’’તિ વુચ્ચતિ, એવં ‘‘ભગવન્તં સરણં ગચ્છામી’’તિ વત્તું ન સક્કા, ‘‘સરણન્તિ ગચ્છામી’’તિ પન વત્તબ્બં. ઇતિ-સદ્દો ચેત્થ લુત્તનિદ્દિટ્ઠો. તસ્સ ચાયમત્થો. ગમનઞ્ચ તદધિપ્પાયેન ભજનં જાનનં વાતિ દસ્સેન્તો ‘‘ઇમિના અધિપ્પાયેના’’તિઆદિમાહ. તત્થ ‘‘ભજામી’’તિઆદીસુ પુરિમસ્સ પુરિમસ્સ પચ્છિમં પચ્છિમં અત્થવચનં, ભજનં વા સરણાધિપ્પાયેન ઉપસઙ્કમનં, સેવનં સન્તિકાવચરતા, પયિરુપાસનં વત્તપટિવત્તકરણેન ઉપટ્ઠાનન્તિ એવં સબ્બથાપિ અનઞ્ઞસરણતંયેવ દીપેતિ. ‘‘ગચ્છામી’’તિ પદસ્સ બુજ્ઝામીતિ અયમત્થો કથં લબ્ભતીતિ આહ ‘‘યેસઞ્હી’’તિઆદિ.

    Pasannakāranti pasannehi kātabbaṃ sakkāraṃ. Saraṇanti paṭisaraṇaṃ, tenāha ‘‘parāyaṇa’’nti. Parāyaṇabhāvo ca anatthanisedhanena, atthasampaṭipādanena ca hotīti āha ‘‘aghassa tātā, hitassa ca vidhātā’’ti. Aghassāti dukkhatoti vadanti, pāpatoti pana attho yutto, nissakke cetaṃ sāmivacanaṃ. Ettha ca nāyaṃ gamu-saddo nī-saddādayo viya dvikammako, tasmā yathā ‘‘ajaṃ gāmaṃ netī’’ti vuccati, evaṃ ‘‘bhagavantaṃ saraṇaṃ gacchāmī’’ti vattuṃ na sakkā, ‘‘saraṇanti gacchāmī’’ti pana vattabbaṃ. Iti-saddo cettha luttaniddiṭṭho. Tassa cāyamattho. Gamanañca tadadhippāyena bhajanaṃ jānanaṃ vāti dassento ‘‘iminā adhippāyenā’’tiādimāha. Tattha ‘‘bhajāmī’’tiādīsu purimassa purimassa pacchimaṃ pacchimaṃ atthavacanaṃ, bhajanaṃ vā saraṇādhippāyena upasaṅkamanaṃ, sevanaṃ santikāvacaratā, payirupāsanaṃ vattapaṭivattakaraṇena upaṭṭhānanti evaṃ sabbathāpi anaññasaraṇataṃyeva dīpeti. ‘‘Gacchāmī’’ti padassa bujjhāmīti ayamattho kathaṃ labbhatīti āha ‘‘yesañhī’’tiādi.

    ‘‘અધિગતમગ્ગે સચ્છિકતનિરોધે’’તિ પદદ્વયેનાપિ ફલટ્ઠા એવ દસ્સિતા, ન મગ્ગટ્ઠાતિ તે દસ્સેન્તો ‘‘યથાનુસિટ્ઠં પટિપજ્જમાને ચા’’તિઆદિમાહ. નનુ ચ કલ્યાણપુથુજ્જનોપિ ‘‘યથાનુસિટ્ઠં પટિપજ્જતી’’તિ વુચ્ચતીતિ? કિઞ્ચાપિ વુચ્ચતિ, નિપ્પરિયાયેન પન મગ્ગટ્ઠા એવ તથા વત્તબ્બા, ન ઇતરો નિયામોક્કમનાભાવતો. તથા હિ તે એવ વુત્તા ‘‘અપાયેસુ અપતમાને ધારેતી’’તિ. સમ્મત્તનિયામોક્કમનેન હિ અપાયવિનિમુત્તસમ્ભવો . અક્ખાયતીતિ એત્થ ઇતિ-સદ્દો આદિઅત્થો, પકારત્થો વા, તેન ‘‘યાવતા ભિક્ખવે ધમ્મા સઙ્ખતા વા અસઙ્ખતા વા, વિરાગો તેસં અગ્ગં અક્ખાયતી’’તિ (ઇતિવુ॰ ૯૦; અ॰ નિ॰ ૪.૩૪) સુત્તપદં સઙ્ગણ્હાતિ, ‘‘વિત્થારો’’તિ વા ઇમિના. એત્થ ચ અરિયમગ્ગો નિય્યાનિકતાય, નિબ્બાનં તસ્સ તદત્થસિદ્ધિહેતુતાયાતિ ઉભયમેવ નિપ્પરિયાયેન ‘‘ધમ્મો’’તિ વુત્તો. નિબ્બાનઞ્હિ આરમ્મણપચ્ચયભૂતં લભિત્વા અરિયમગ્ગસ્સ તદત્થસિદ્ધિ. તથાપિ યસ્મા અરિયફલાનં ‘‘તાય સદ્ધાય અવૂપસન્તાયા’’તિઆદિ વચનતો મગ્ગેન સમુચ્છિન્નાનં કિલેસાનં પટિપસ્સદ્ધિપ્પહાનકિચ્ચતાય, નિય્યાનાનુગુણતાય, નિય્યાનપરિયોસાનતાય ચ, પરિયત્તિધમ્મસ્સ પન ‘‘નિય્યાનધમ્મસ્સ સમધિગમનહેતુતાયા’’તિ ઇમિના પરિયાયેન વુત્તનયેન ધમ્મભાવો લબ્ભતિ એવ. સ્વાયમત્થો પાઠારૂળ્હો એવાતિ દસ્સેન્તો ‘‘ન કેવલ’’ન્તિઆદિમાહ.

    ‘‘Adhigatamagge sacchikatanirodhe’’ti padadvayenāpi phalaṭṭhā eva dassitā, na maggaṭṭhāti te dassento ‘‘yathānusiṭṭhaṃ paṭipajjamāne cā’’tiādimāha. Nanu ca kalyāṇaputhujjanopi ‘‘yathānusiṭṭhaṃ paṭipajjatī’’ti vuccatīti? Kiñcāpi vuccati, nippariyāyena pana maggaṭṭhā eva tathā vattabbā, na itaro niyāmokkamanābhāvato. Tathā hi te eva vuttā ‘‘apāyesu apatamāne dhāretī’’ti. Sammattaniyāmokkamanena hi apāyavinimuttasambhavo . Akkhāyatīti ettha iti-saddo ādiattho, pakārattho vā, tena ‘‘yāvatā bhikkhave dhammā saṅkhatā vā asaṅkhatā vā, virāgo tesaṃ aggaṃ akkhāyatī’’ti (itivu. 90; a. ni. 4.34) suttapadaṃ saṅgaṇhāti, ‘‘vitthāro’’ti vā iminā. Ettha ca ariyamaggo niyyānikatāya, nibbānaṃ tassa tadatthasiddhihetutāyāti ubhayameva nippariyāyena ‘‘dhammo’’ti vutto. Nibbānañhi ārammaṇapaccayabhūtaṃ labhitvā ariyamaggassa tadatthasiddhi. Tathāpi yasmā ariyaphalānaṃ ‘‘tāya saddhāya avūpasantāyā’’tiādi vacanato maggena samucchinnānaṃ kilesānaṃ paṭipassaddhippahānakiccatāya, niyyānānuguṇatāya, niyyānapariyosānatāya ca, pariyattidhammassa pana ‘‘niyyānadhammassa samadhigamanahetutāyā’’ti iminā pariyāyena vuttanayena dhammabhāvo labbhati eva. Svāyamattho pāṭhārūḷho evāti dassento ‘‘na kevala’’ntiādimāha.

    ‘‘કામરાગો ભવરાગો’’તિ એવમાદિ ભેદો સબ્બોપિ રાગો વિરજ્જતિ એતેનાતિ રાગવિરાગોતિ મગ્ગો કથિતો. એજાસઙ્ખાતાય તણ્હાય, અન્તોનિજ્ઝાનલક્ખણસ્સ સોકસ્સ ચ તદુપ્પત્તિયં સબ્બસો પરિક્ખીણત્તા અનેજં અસોકન્તિ ફલં કથિતં. અપ્પટિકૂલન્તિ અવિરોધદીપનતો કેનચિ અવિરુદ્ધં, ઇટ્ઠં પણીતન્તિ વા અત્થો. પગુણરૂપેન પવત્તિતત્તા, પકટ્ઠગુણવિભાવનતો વા પગુણં. યથાહ ‘‘વિહિંસસઞ્ઞી પગુણં ન ભાસિં, ધમ્મં પણીતં મનુજેસુ બ્રહ્મે’’તિ. (મ॰ નિ॰ ૧.૨૮૩; મ॰ નિ॰ ૨.૩૩૯; મહાવ॰ ૯) સબ્બધમ્મક્ખન્ધા કથિતાતિ યોજના.

    ‘‘Kāmarāgo bhavarāgo’’ti evamādi bhedo sabbopi rāgo virajjati etenāti rāgavirāgoti maggo kathito. Ejāsaṅkhātāya taṇhāya, antonijjhānalakkhaṇassa sokassa ca taduppattiyaṃ sabbaso parikkhīṇattā anejaṃ asokanti phalaṃ kathitaṃ. Appaṭikūlanti avirodhadīpanato kenaci aviruddhaṃ, iṭṭhaṃ paṇītanti vā attho. Paguṇarūpena pavattitattā, pakaṭṭhaguṇavibhāvanato vā paguṇaṃ. Yathāha ‘‘vihiṃsasaññī paguṇaṃ na bhāsiṃ, dhammaṃ paṇītaṃ manujesu brahme’’ti. (Ma. ni. 1.283; ma. ni. 2.339; mahāva. 9) sabbadhammakkhandhā kathitāti yojanā.

    દિટ્ઠિસીલસઙ્ઘાતેનાતિ ‘‘યાયં દિટ્ઠિ અરિયા નિય્યાનિકા નિય્યાતિ તક્કરસ્સ સમ્મા દુક્ખક્ખયાય, તથારૂપાય દિટ્ઠિયા દિટ્ઠિસામઞ્ઞગતો વિહરતી’’તિ (દી॰ નિ॰ ૩.૩૨૪; મ॰ નિ॰ ૪.૯૨; ૩.૫૪) એવં વુત્તાય દિટ્ઠિયા, ‘‘યાનિ તાનિ સીલાનિ અખણ્ડાનિ અચ્છિદ્દાનિ અસબલાનિ અકમ્માસાનિ ભુજિસ્સાનિ વિઞ્ઞુપ્પસત્થાનિ અપરામટ્ઠાનિ સમાધિસંવત્તનિકાનિ , તથારૂપેહિ સીલેહિ સીલસામઞ્ઞગતો વિહરતી’’તિ (દી॰ નિ॰ ૩.૩૨૩; મ॰ નિ॰ ૧.૪૯૨; ૩.૫૪; અ॰ નિ॰ ૬.૧૧; પરિ॰ ૨૭૪) એવં વુત્તાનં સીલાનઞ્ચ સંહતભાવેન, દિટ્ઠિસીલસામઞ્ઞેનાતિ અત્થો. સંહતોતિ ઘટિતો, સમેતોતિ અત્થો. અરિયપુગ્ગલા હિ યત્થ કત્થચિ દૂરે ઠિતાપિ અત્તનો ગુણસામગ્ગિયા સંહતા એવ . અટ્ઠ ચ પુગ્ગલધમ્મદસા તેતિ તે પુરિસયુગવસેન ચત્તારોપિ પુગ્ગલવસેન અટ્ઠેવ અરિયધમ્મસ્સ પચ્ચક્ખદસ્સાવિતાય ધમ્મદસા. તીણિ વત્થૂનિ ‘‘સરણ’’ન્તિ ગમનેન, તિક્ખત્તું ગમનેન ચ તીણિ સરણગમનાનિ. પટિવેદેસીતિ અત્તનો હદયગતં વાચાય પવેદેસિ.

    Diṭṭhisīlasaṅghātenāti ‘‘yāyaṃ diṭṭhi ariyā niyyānikā niyyāti takkarassa sammā dukkhakkhayāya, tathārūpāya diṭṭhiyā diṭṭhisāmaññagato viharatī’’ti (dī. ni. 3.324; ma. ni. 4.92; 3.54) evaṃ vuttāya diṭṭhiyā, ‘‘yāni tāni sīlāni akhaṇḍāni acchiddāni asabalāni akammāsāni bhujissāni viññuppasatthāni aparāmaṭṭhāni samādhisaṃvattanikāni , tathārūpehi sīlehi sīlasāmaññagato viharatī’’ti (dī. ni. 3.323; ma. ni. 1.492; 3.54; a. ni. 6.11; pari. 274) evaṃ vuttānaṃ sīlānañca saṃhatabhāvena, diṭṭhisīlasāmaññenāti attho. Saṃhatoti ghaṭito, sametoti attho. Ariyapuggalā hi yattha katthaci dūre ṭhitāpi attano guṇasāmaggiyā saṃhatā eva . Aṭṭha ca puggaladhammadasā teti te purisayugavasena cattāropi puggalavasena aṭṭheva ariyadhammassa paccakkhadassāvitāya dhammadasā. Tīṇi vatthūni ‘‘saraṇa’’nti gamanena, tikkhattuṃ gamanena ca tīṇi saraṇagamanāni. Paṭivedesīti attano hadayagataṃ vācāya pavedesi.

    સરણગમનકથાવણ્ણના

    Saraṇagamanakathāvaṇṇanā

    સરણગમનસ્સ વિસયપ્પભેદફલસંકિલેસભેદાનં વિય કત્તુ ચ વિભાવના તત્થ કોસલ્લાય હોતીતિ ‘‘સરણગમનેસુ કોસલ્લત્થં સરણં…પે॰… વેદિતબ્બો’’તિ વુત્તં તેન વિના સરણગમનસ્સેવ અસમ્ભવતો. કસ્મા પનેત્થ વોદાનં ન ગહિતં, નનુ વોદાનવિભાવનાપિ તત્થ કોસલ્લાવહાતિ? સચ્ચમેતં, તં પન સંકિલેસગ્ગહણેનેવ અત્થતો દીપિતં હોતીતિ ન ગહિતં. યાનિ હિ નેસં સંકિલેસકારણાનિ અઞ્ઞાણાદીનિ, તેસં સબ્બેન સબ્બં અનુપ્પન્નાનં અનુપ્પાદનેન, ઉપ્પન્નાનઞ્ચ પહાનેન વોદાનં હોતીતિ. હિંસત્થસ્સ સર-સદ્દસ્સ વસેનેતં પદં દટ્ઠબ્બન્તિ ‘‘હિંસતીતિ સરણ’’ન્તિ વત્વા તં પન હિંસનં કેસં કથં કસ્સ વાતિ ચોદનં સોધેન્તો ‘‘સરણગતાન’’ન્તિઆદિમાહ. તત્થ ભયન્તિ વટ્ટભયં. સન્તાસન્તિ ચિત્તુત્રાસં તેનેવ ચેતસિકદુક્ખસ્સ ગહિતત્તા. દુક્ખન્તિ કાયિકદુક્ખં. દુગ્ગતિપરિકિલેસન્તિ દુગ્ગતિપરિયાપન્નં સબ્બમ્પિ દુક્ખં, તયિદં સબ્બં પરતો ફલકથાયં આવિભવિસ્સતિ. એતન્તિ ‘‘સરણ’’ન્તિ પદં.

    Saraṇagamanassa visayappabhedaphalasaṃkilesabhedānaṃ viya kattu ca vibhāvanā tattha kosallāya hotīti ‘‘saraṇagamanesu kosallatthaṃ saraṇaṃ…pe… veditabbo’’ti vuttaṃ tena vinā saraṇagamanasseva asambhavato. Kasmā panettha vodānaṃ na gahitaṃ, nanu vodānavibhāvanāpi tattha kosallāvahāti? Saccametaṃ, taṃ pana saṃkilesaggahaṇeneva atthato dīpitaṃ hotīti na gahitaṃ. Yāni hi nesaṃ saṃkilesakāraṇāni aññāṇādīni, tesaṃ sabbena sabbaṃ anuppannānaṃ anuppādanena, uppannānañca pahānena vodānaṃ hotīti. Hiṃsatthassa sara-saddassa vasenetaṃ padaṃ daṭṭhabbanti ‘‘hiṃsatīti saraṇa’’nti vatvā taṃ pana hiṃsanaṃ kesaṃ kathaṃ kassa vāti codanaṃ sodhento ‘‘saraṇagatāna’’ntiādimāha. Tattha bhayanti vaṭṭabhayaṃ. Santāsanti cittutrāsaṃ teneva cetasikadukkhassa gahitattā. Dukkhanti kāyikadukkhaṃ. Duggatiparikilesanti duggatipariyāpannaṃ sabbampi dukkhaṃ, tayidaṃ sabbaṃ parato phalakathāyaṃ āvibhavissati. Etanti ‘‘saraṇa’’nti padaṃ.

    એવં અવિસેસતો સરણ-સદ્દસ્સ અત્થં દસ્સેત્વા ઇદાનિ વિસેસતો દસ્સેતું ‘‘અથ વા’’તિઆદિ વુત્તં. હિતે પવત્તનેનાતિ ‘‘સમ્પન્નસીલા ભિક્ખવે વિહરથા’’તિઆદિના (મ॰ નિ॰ ૧.૬૪, ૬૯) અત્થે નિયોજનેન. અહિતા ચ નિવત્તનેનાતિ. ‘‘પાણાતિપાતસ્સ ખો પાપકો વિપાકો, પાપકં અભિસમ્પરાય’’ન્તિઆદિના આદીનવદસ્સનાદિમુખેન અનત્થતો નિવત્તનેન. ભયં હિંસતીતિ હિતાહિતેસુ અપ્પવત્તિપવત્તિહેતુકં બ્યસનં અપ્પવત્તિકરણેન વિનાસેતિ. ભવકન્તારા ઉત્તારણેન મગ્ગસઙ્ખાતો ધમ્મો, ઇતરો અસ્સાસદાનેન સત્તાનં ભયં હિંસતીતિ યોજના. કારાનન્તિ દાનવસેન પૂજાવસેન ચ ઉપનીતાનં સક્કારાનં. વિપુલફલપટિલાભકરણેન સત્તાનં ભયં હિંસતીતિ યોજના, અનુત્તરદક્ખિણેય્યભાવતોતિ અધિપ્પાયો. ઇમિનાપિ પરિયાયેનાતિ ઇમિનાપિ વિભજિત્વા વુત્તેન કારણેન.

    Evaṃ avisesato saraṇa-saddassa atthaṃ dassetvā idāni visesato dassetuṃ ‘‘atha vā’’tiādi vuttaṃ. Hite pavattanenāti ‘‘sampannasīlā bhikkhave viharathā’’tiādinā (ma. ni. 1.64, 69) atthe niyojanena. Ahitā ca nivattanenāti. ‘‘Pāṇātipātassa kho pāpako vipāko, pāpakaṃ abhisamparāya’’ntiādinā ādīnavadassanādimukhena anatthato nivattanena. Bhayaṃ hiṃsatīti hitāhitesu appavattipavattihetukaṃ byasanaṃ appavattikaraṇena vināseti. Bhavakantārā uttāraṇena maggasaṅkhāto dhammo, itaro assāsadānena sattānaṃ bhayaṃ hiṃsatīti yojanā. Kārānanti dānavasena pūjāvasena ca upanītānaṃ sakkārānaṃ. Vipulaphalapaṭilābhakaraṇena sattānaṃ bhayaṃ hiṃsatīti yojanā, anuttaradakkhiṇeyyabhāvatoti adhippāyo. Imināpi pariyāyenāti imināpi vibhajitvā vuttena kāraṇena.

    ‘‘સમ્માસમ્બુદ્ધો ભગવા, સ્વાક્ખાતો ધમ્મો, સુપ્પટિપન્નો સઙ્ઘો’’તિ એવં પવત્તો તત્થ રતનત્તયે પસાદો તપ્પસાદો, તદેવ રતનત્તયં ગરુ એતસ્સાતિ તગ્ગરુ તબ્ભાવો તગ્ગરુતા, તપ્પસાદો ચ તગ્ગરુતા ચ તપ્પસાદતગ્ગરુતા, તાહિ તપ્પસાદતગ્ગરુતાહિ. વિધૂતદિટ્ઠિવિચિકિચ્છાસમ્મોહઅસ્સદ્ધિયાદિતાય વિહતકિલેસો. તદેવ રતનત્તયં પરાયણં પરાગતિ તાણં લેણન્તિ એવં પવત્તિયા તપ્પરાયણતાકારપ્પવત્તો ચિત્તુપ્પાદો સરણગમનં સરણં ગચ્છતિ એતેનાતિ. તંસમઙ્ગીતિ તેન યથાવુત્તચિત્તુપ્પાદેન સમન્નાગતો. એવં ઉપેતીતિ ભજતિ સેવતિ પયિરુપાસતિ, એવં વા જાનાતિ બુજ્ઝતીતિ એવમત્થો વેદિતબ્બો. એત્થ ચ પસાદ-ગ્ગહણેન લોકિયસરણગમનમાહ. તઞ્હિ પસાદપ્પધાનં. ગરુતાગહણેન લોકુત્તરં. અરિયા હિ રતનત્તયં ગુણાભિઞ્ઞતાય પાસાણચ્છત્તં વિય ગરું કત્વા પસ્સન્તિ. તસ્મા તપ્પસાદેન વિક્ખમ્ભનવસેન વિગતકિલેસો, તગ્ગરુતાય સમુચ્છેદવસેનાતિ યોજેતબ્બં અગારવકરણહેતૂનં સમુચ્છિન્દનતો. તપ્પરાયણતા પનેત્થ તગ્ગતિકતાતિ તાય ચતુબ્બિધમ્પિ વક્ખમાનં સરણગમનં ગહિતન્તિ દટ્ઠબ્બં. અવિસેસેન વા પસાદગરુતા જોતિતાતિ પસાદગ્ગહણેન અવેચ્ચપ્પસાદસ્સ ઇતરસ્સ ચ ગહણં, તથા ગરુતાગહણેનાતિ ઉભયેનાપિ ઉભયં સરણગમનં યોજેતબ્બં.

    ‘‘Sammāsambuddho bhagavā, svākkhāto dhammo, suppaṭipanno saṅgho’’ti evaṃ pavatto tattha ratanattaye pasādo tappasādo, tadeva ratanattayaṃ garu etassāti taggaru tabbhāvo taggarutā, tappasādo ca taggarutā ca tappasādataggarutā, tāhi tappasādataggarutāhi. Vidhūtadiṭṭhivicikicchāsammohaassaddhiyāditāya vihatakileso. Tadeva ratanattayaṃ parāyaṇaṃ parāgati tāṇaṃ leṇanti evaṃ pavattiyā tapparāyaṇatākārappavatto cittuppādo saraṇagamanaṃ saraṇaṃ gacchati etenāti. Taṃsamaṅgīti tena yathāvuttacittuppādena samannāgato. Evaṃ upetīti bhajati sevati payirupāsati, evaṃ vā jānāti bujjhatīti evamattho veditabbo. Ettha ca pasāda-ggahaṇena lokiyasaraṇagamanamāha. Tañhi pasādappadhānaṃ. Garutāgahaṇena lokuttaraṃ. Ariyā hi ratanattayaṃ guṇābhiññatāya pāsāṇacchattaṃ viya garuṃ katvā passanti. Tasmā tappasādena vikkhambhanavasena vigatakileso, taggarutāya samucchedavasenāti yojetabbaṃ agāravakaraṇahetūnaṃ samucchindanato. Tapparāyaṇatā panettha taggatikatāti tāya catubbidhampi vakkhamānaṃ saraṇagamanaṃ gahitanti daṭṭhabbaṃ. Avisesena vā pasādagarutā jotitāti pasādaggahaṇena aveccappasādassa itarassa ca gahaṇaṃ, tathā garutāgahaṇenāti ubhayenāpi ubhayaṃ saraṇagamanaṃ yojetabbaṃ.

    મગ્ગક્ખણે ઇજ્ઝતીતિ યોજના. ‘‘નિબ્બાનારમ્મણં હુત્વા’’તિ એતેન અત્થતો ચતુસચ્ચાધિગમો એવ લોકુત્તરસરણગમનન્તિ દસ્સેતિ. તત્થ હિ નિબ્બાનધમ્મો સચ્છિકિરિયાભિસમયવસેન, મગ્ગધમ્મો ભાવનાભિસમયવસેન પટિવિજ્ઝિયમાનોયેવ સરણગમનત્થં સાધેતિ. બુદ્ધગુણા પન સાવકગોચરભૂતા પરિઞ્ઞાભિસમયવસેન, તથા અરિયસઙ્ઘગુણા, તેનાહ ‘‘કિચ્ચતો સકલેપિ રતનત્તયે ઇજ્ઝતી’’તિ. ઇજ્ઝન્તઞ્ચ સહેવ ઇજ્ઝતિ, ન લોકિયં વિય પતિપાટિયા અસમ્મોહપટિવેધેન પટિવિદ્ધત્તાતિ અધિપ્પાયો. યે પન વદન્તિ ‘‘ન સરણગમનં નિબ્બાનારમ્મણં હુત્વા પવત્તતિ. મગ્ગસ્સ અધિગતત્તા પન અધિગતમેવ હોતિ એકચ્ચાનં તેવિજ્જાદીનં લોકિયવિજ્જાદયો વિયા’’તિ, તેસં લોકિયમેવ સરણગમનં સિયા, ન લોકુત્તરં, તઞ્ચ અયુત્તં દુવિધસ્સાપિ ઇચ્છિતબ્બત્તા.

    Maggakkhaṇe ijjhatīti yojanā. ‘‘Nibbānārammaṇaṃ hutvā’’ti etena atthato catusaccādhigamo eva lokuttarasaraṇagamananti dasseti. Tattha hi nibbānadhammo sacchikiriyābhisamayavasena, maggadhammo bhāvanābhisamayavasena paṭivijjhiyamānoyeva saraṇagamanatthaṃ sādheti. Buddhaguṇā pana sāvakagocarabhūtā pariññābhisamayavasena, tathā ariyasaṅghaguṇā, tenāha ‘‘kiccato sakalepi ratanattaye ijjhatī’’ti. Ijjhantañca saheva ijjhati, na lokiyaṃ viya patipāṭiyā asammohapaṭivedhena paṭividdhattāti adhippāyo. Ye pana vadanti ‘‘na saraṇagamanaṃ nibbānārammaṇaṃ hutvā pavattati. Maggassa adhigatattā pana adhigatameva hoti ekaccānaṃ tevijjādīnaṃ lokiyavijjādayo viyā’’ti, tesaṃ lokiyameva saraṇagamanaṃ siyā, na lokuttaraṃ, tañca ayuttaṃ duvidhassāpi icchitabbattā.

    ન્તિ લોકિયં સરણગમનં. સદ્ધાપટિલાભો ‘‘સમ્માસમ્બુદ્ધો ભગવા’’તિઆદિના. સદ્ધામૂલિકાતિ યથાવુત્તસદ્ધાપુબ્બઙ્ગમા સમ્માદિટ્ઠિતિ બુદ્ધસુબુદ્ધતં, ધમ્મસુધમ્મતં, સઙ્ઘસુપ્પટિપત્તિઞ્ચ લોકિયાવબોધવસેનેવ સમ્મા ઞાયેન દસ્સનતો. ‘‘સદ્ધામૂલિકા સમ્માદિટ્ઠી’’તિ એતેન સદ્ધૂપનિસ્સયા યથાવુત્તલક્ખણા પઞ્ઞા લોકિયસરણગમનન્તિ દસ્સેતિ, તેનાહ ‘‘દિટ્ઠિજુકમ્મન્તિ વુચ્ચતી’’તિ. દિટ્ઠિ એવ અત્તનો પચ્ચયેહિ ઉજુ કરીયતીતિ કત્વા દિટ્ઠિ વા ઉજુ કરીયતિ એતેનાતિ દિટ્ઠિજુકમ્મં, તથા પવત્તો ચિત્તુપ્પાદો. એવઞ્ચ કત્વા ‘‘તપ્પરાયણતાકારપ્પવત્તો ચિત્તુપ્પાદો’’તિ ઇદં વચનં સમત્થિતં હોતિ. સદ્ધાપુબ્બઙ્ગમસમ્માદિટ્ઠિગ્ગહણં પન ચિત્તુપ્પાદસ્સ તપ્પધાનતાયાતિ દટ્ઠબ્બં. ‘‘સદ્ધાપટિલાભો’’તિ ઇમિના માતાદીહિ ઉસ્સાહિતદારકાદીનં વિય ઞાણવિપ્પયુત્તં સરણગમનં દસ્સેતિ, ‘‘સમ્માદિટ્ઠી’’તિ ઇમિના ઞાણસમ્પયુત્તં સરણગમનં. તયિદં લોકિયં સરણગમનં. અત્તા સન્નિય્યાતીયતિ અપ્પીયતિ પરિચ્ચજીયતિ એતેનાતિ અત્તસન્નિય્યાતનં, યથાવુત્તં દિટ્ઠિજુકમ્મં. તં રતનત્તયં પરાયણં પટિસરણં એતસ્સાતિ તપ્પરાયણો, પુગ્ગલો, ચિત્તુપ્પાદો વા. તસ્સ ભાવો તપ્પરાયણતા, યથાવુત્તં દિટ્ઠિજુકમ્મમેવ. ‘‘સરણ’’ન્તિ અધિપ્પાયેન સિસ્સભાવં અન્તેવાસિકભાવં ઉપગચ્છતિ એતેનાતિ સિસ્સભાવૂપગમનં. સરણગમનાધિપ્પાયેનેવ પણિપતતિ એતેનાતિ પણિપાતો. સબ્બત્થ યથાવુત્તદિટ્ઠિજુકમ્મવસેનેવ અત્થો વેદિતબ્બો.

    Tanti lokiyaṃ saraṇagamanaṃ. Saddhāpaṭilābho ‘‘sammāsambuddho bhagavā’’tiādinā. Saddhāmūlikāti yathāvuttasaddhāpubbaṅgamā sammādiṭṭhiti buddhasubuddhataṃ, dhammasudhammataṃ, saṅghasuppaṭipattiñca lokiyāvabodhavaseneva sammā ñāyena dassanato. ‘‘Saddhāmūlikā sammādiṭṭhī’’ti etena saddhūpanissayā yathāvuttalakkhaṇā paññā lokiyasaraṇagamananti dasseti, tenāha ‘‘diṭṭhijukammanti vuccatī’’ti. Diṭṭhi eva attano paccayehi uju karīyatīti katvā diṭṭhi vā uju karīyati etenāti diṭṭhijukammaṃ, tathā pavatto cittuppādo. Evañca katvā ‘‘tapparāyaṇatākārappavatto cittuppādo’’ti idaṃ vacanaṃ samatthitaṃ hoti. Saddhāpubbaṅgamasammādiṭṭhiggahaṇaṃ pana cittuppādassa tappadhānatāyāti daṭṭhabbaṃ. ‘‘Saddhāpaṭilābho’’ti iminā mātādīhi ussāhitadārakādīnaṃ viya ñāṇavippayuttaṃ saraṇagamanaṃ dasseti, ‘‘sammādiṭṭhī’’ti iminā ñāṇasampayuttaṃ saraṇagamanaṃ. Tayidaṃ lokiyaṃ saraṇagamanaṃ. Attā sanniyyātīyati appīyati pariccajīyati etenāti attasanniyyātanaṃ, yathāvuttaṃ diṭṭhijukammaṃ. Taṃ ratanattayaṃ parāyaṇaṃ paṭisaraṇaṃ etassāti tapparāyaṇo, puggalo, cittuppādo vā. Tassa bhāvo tapparāyaṇatā, yathāvuttaṃ diṭṭhijukammameva. ‘‘Saraṇa’’nti adhippāyena sissabhāvaṃ antevāsikabhāvaṃ upagacchati etenāti sissabhāvūpagamanaṃ. Saraṇagamanādhippāyeneva paṇipatati etenāti paṇipāto. Sabbattha yathāvuttadiṭṭhijukammavaseneva attho veditabbo.

    અત્તપરિચ્ચજનન્તિ સંસારદુક્ખનિત્થરણત્થં અત્તનો અત્તભાવસ્સ પરિચ્ચજનં. એસેવ નયો સેસેસુપિ. બુદ્ધાદીનં યેવાતિ અવધારણં અત્તસન્નિય્યાતનાદીસુપિ તત્થ તત્થ વત્તબ્બં. એવઞ્હિ તદઞ્ઞનિવત્તનં કતં હોતિ.

    Attapariccajananti saṃsāradukkhanittharaṇatthaṃ attano attabhāvassa pariccajanaṃ. Eseva nayo sesesupi. Buddhādīnaṃ yevāti avadhāraṇaṃ attasanniyyātanādīsupi tattha tattha vattabbaṃ. Evañhi tadaññanivattanaṃ kataṃ hoti.

    એવં અત્તસન્નિય્યાતનાદીનિ એકેન પકારેન દસ્સેત્વા ઇદાનિ અપરેહિપિ પકારેહિ દસ્સેતું ‘‘અપિચા’’તિઆદિ આરદ્ધં, તેન પરિયાયન્તરેહિપિ અત્તસન્નિય્યાતનાદિ કતમેવ હોતિ અત્થસ્સ અભિન્નત્તાતિ દસ્સેતિ. આળવકાદીનન્તિ આદિ-સદ્દેન સાતાગિરહેમવતાદીનં સઙ્ગહો દટ્ઠબ્બો. નનુ ચેતે આળવકાદયો મગ્ગેનેવ આગતસરણગમના, કથં તેસં તપ્પરાયણતાસરણગમનં વુત્તન્તિ? મગ્ગેનાગતસરણગમનેહિપિ. ‘‘સો અહં વિચરિસ્સામિ…પે॰… સુધમ્મતં’’ (સં॰ નિ॰ ૧.૨૪૬; સુ॰ નિ॰ ૧૯૪) ‘‘તે મયં વિચરિસ્સામ , ગામા ગામં નગા નગં…પે॰… સુધમ્મત’’ન્તિ, (સુ॰ નિ॰ ૧૮૨) તેહિ તપ્પરાયણતાકારસ્સ પવેદિતત્તા તથા વુત્તં.

    Evaṃ attasanniyyātanādīni ekena pakārena dassetvā idāni aparehipi pakārehi dassetuṃ ‘‘apicā’’tiādi āraddhaṃ, tena pariyāyantarehipi attasanniyyātanādi katameva hoti atthassa abhinnattāti dasseti. Āḷavakādīnanti ādi-saddena sātāgirahemavatādīnaṃ saṅgaho daṭṭhabbo. Nanu cete āḷavakādayo maggeneva āgatasaraṇagamanā, kathaṃ tesaṃ tapparāyaṇatāsaraṇagamanaṃ vuttanti? Maggenāgatasaraṇagamanehipi. ‘‘So ahaṃ vicarissāmi…pe… sudhammataṃ’’ (saṃ. ni. 1.246; su. ni. 194) ‘‘te mayaṃ vicarissāma , gāmā gāmaṃ nagā nagaṃ…pe… sudhammata’’nti, (su. ni. 182) tehi tapparāyaṇatākārassa paveditattā tathā vuttaṃ.

    સો પનેસ ઞાતિ…પે॰… વસેનાતિ એત્થ ઞાતિવસેન, ભયવસેન, આચરિયવસેન, દક્ખિણેય્યવસેનાતિ પચ્ચેકં યોજેતબ્બં. તત્થ ઞાતિવસેનાતિ ઞાતિભાવવસેન. એવં સેસેસુપિ. દક્ખિણેય્યપણિપાતેનાતિ દક્ખિણેય્યતાહેતુકેન પણિપાતેન. ઇતરેહીતિ ઞાતિભાવાદિવસપ્પવત્તેહિ તીહિ પણિપાતેહિ. ‘‘ઇતરેહી’’તિઆદિના સઙ્ખેપતો વુત્તમત્થં વિત્થારતો દસ્સેતું ‘‘તસ્મા’’તિઆદિ વુત્તં. વન્દતીતિ પણિપાતસ્સ લક્ખણવચનં. એવરૂપન્તિ દિટ્ઠધમ્મિકં સન્ધાય વદતિ. સમ્પરાયિકઞ્હિ નિય્યાનિકં વા અનુસાસનિં પચ્ચાસિસન્તો દક્ખિણેય્યપણિપાતમેવ કરોતીતિ અધિપ્પાયો.

    So panesa ñāti…pe… vasenāti ettha ñātivasena, bhayavasena, ācariyavasena, dakkhiṇeyyavasenāti paccekaṃ yojetabbaṃ. Tattha ñātivasenāti ñātibhāvavasena. Evaṃ sesesupi. Dakkhiṇeyyapaṇipātenāti dakkhiṇeyyatāhetukena paṇipātena. Itarehīti ñātibhāvādivasappavattehi tīhi paṇipātehi. ‘‘Itarehī’’tiādinā saṅkhepato vuttamatthaṃ vitthārato dassetuṃ ‘‘tasmā’’tiādi vuttaṃ. Vandatīti paṇipātassa lakkhaṇavacanaṃ. Evarūpanti diṭṭhadhammikaṃ sandhāya vadati. Samparāyikañhi niyyānikaṃ vā anusāsaniṃ paccāsisanto dakkhiṇeyyapaṇipātameva karotīti adhippāyo.

    સરણગમનપ્પભેદોતિ સરણગમનવિભાગો.

    Saraṇagamanappabhedoti saraṇagamanavibhāgo.

    અરિયમગ્ગો એવ લોકુત્તરં સરણગમનન્તિ ‘‘ચત્તારિ સામઞ્ઞફલાનિ વિપાકફલ’’ન્તિ વુત્તં. સબ્બદુક્ખક્ખયોતિ સકલસ્સ વટ્ટદુક્ખસ્સ અનુપ્પાદનિરોધો. એતન્તિ ‘‘ચત્તારિ અરિયસચ્ચાનિ, સમ્મપ્પઞ્ઞાય પસ્સતી’’તિ એવં વુત્તં અરિયસચ્ચસ્સ દસ્સનં.

    Ariyamaggo eva lokuttaraṃ saraṇagamananti ‘‘cattāri sāmaññaphalāni vipākaphala’’nti vuttaṃ. Sabbadukkhakkhayoti sakalassa vaṭṭadukkhassa anuppādanirodho. Etanti ‘‘cattāri ariyasaccāni, sammappaññāya passatī’’ti evaṃ vuttaṃ ariyasaccassa dassanaṃ.

    નિચ્ચાદિતો અનુપગમનાદિવસેનાતિ ‘‘નિચ્ચ’’ન્તિ અગ્ગહણાદિવસેન. અટ્ઠાનન્તિ હેતુપટિક્ખેપો. અનવકાસોતિ પચ્ચયપટિક્ખેપો. ઉભયેનાપિ કારણમેવ પટિક્ખિપતિ. ન્તિ યેન કારણેન. દિટ્ઠિસમ્પન્નોતિ મગ્ગદિટ્ઠિયા સમન્નાગતો સોતાપન્નો. કઞ્ચિ સઙ્ખારન્તિ ચતુભૂમકેસુ સઙ્ખતસઙ્ખારેસુ એકસઙ્ખારમ્પિ. નિચ્ચતો ઉપગચ્છેય્યાતિ ‘‘નિચ્ચો’’તિ ગણ્હેય્ય. ‘‘સુખતો ઉપગચ્છેય્યા’’તિ. ‘‘એકન્તસુખી અત્તા હોતિ અરોગો પરં મરણા’’તિ (દી॰ નિ॰ ૧.૭૬) એવં અત્તદિટ્ઠિવસેન સુખતો ગાહં સન્ધાયેતં વુત્તં . દિટ્ઠિવિપ્પયુત્તચિત્તેન પન અરિયસાવકો પરિળાહવૂપસમનત્થં મત્તહત્થિપરિત્તાસિતો વિય ચોક્ખબ્રાહ્મણો ઉક્કારભૂમિં કઞ્ચિ સઙ્ખારં સુખતો ઉપગચ્છતિ. અત્તવારે કસિણાદિપઞ્ઞત્તિસઙ્ગહત્થં ‘‘સઙ્ખાર’’ન્તિ અવત્વા ‘‘કઞ્ચિ ધમ્મ’’ન્તિ વુત્તં. ઇમેસુપિ વારેસુ ચતુભૂમકવસેનેવ પરિચ્છેદો વેદિતબ્બો, તેભૂમકવસેનેવ વા. યં યઞ્હિ પુથુજ્જનો ગાહવસેન ગણ્હાતિ, તતો તતો અરિયસાવકો ગાહં વિનિવેઠેતિ.

    Niccādito anupagamanādivasenāti ‘‘nicca’’nti aggahaṇādivasena. Aṭṭhānanti hetupaṭikkhepo. Anavakāsoti paccayapaṭikkhepo. Ubhayenāpi kāraṇameva paṭikkhipati. Yanti yena kāraṇena. Diṭṭhisampannoti maggadiṭṭhiyā samannāgato sotāpanno. Kañci saṅkhāranti catubhūmakesu saṅkhatasaṅkhāresu ekasaṅkhārampi. Niccato upagaccheyyāti ‘‘nicco’’ti gaṇheyya. ‘‘Sukhato upagaccheyyā’’ti. ‘‘Ekantasukhī attā hoti arogo paraṃ maraṇā’’ti (dī. ni. 1.76) evaṃ attadiṭṭhivasena sukhato gāhaṃ sandhāyetaṃ vuttaṃ . Diṭṭhivippayuttacittena pana ariyasāvako pariḷāhavūpasamanatthaṃ mattahatthiparittāsito viya cokkhabrāhmaṇo ukkārabhūmiṃ kañci saṅkhāraṃ sukhato upagacchati. Attavāre kasiṇādipaññattisaṅgahatthaṃ ‘‘saṅkhāra’’nti avatvā ‘‘kañci dhamma’’nti vuttaṃ. Imesupi vāresu catubhūmakavaseneva paricchedo veditabbo, tebhūmakavaseneva vā. Yaṃ yañhi puthujjano gāhavasena gaṇhāti, tato tato ariyasāvako gāhaṃ viniveṭheti.

    ‘‘માતર’’ન્તિઆદીસુ જનિકા માતા, જનકો પિતા, મનુસ્સભૂતો ખીણાસવો અરહાતિ અધિપ્પેતો. કિં પન અરિયસાવકો અઞ્ઞં જીવિતા વોરોપેય્યાતિ? એતમ્પિ અટ્ઠાનં, પુથુજ્જનભાવસ્સ પન મહાસાવજ્જભાવદસ્સનત્થં, અરિયસાવકસ્સ ચ ફલદસ્સનત્થં એવં વુત્તં. દુટ્ઠચિત્તોતિ વધકચિત્તેન પદુટ્ઠચિત્તો. લોહિતં ઉપ્પાદેય્યાતિ જીવમાનકસરીરે ખુદ્દકમક્ખિકાય પિવનમત્તમ્પિ લોહિતં ઉપ્પાદેય્ય. સઙ્ઘં ભિન્દેય્યાતિ સમાનસંવાસકં સમાનસીમાયં ઠિતં સઙ્ઘં. ‘‘કમ્મેન, ઉદ્દેસેન, વોહરન્તો, અનુસ્સાવનેન, સલાકગ્ગાહેના’’તિ (પરિ॰ ૪૫૮) એવં વુત્તેહિ પઞ્ચહિ કારણેહિ ભિન્દેય્ય. અઞ્ઞં સત્થારન્તિ અઞ્ઞં તિત્થકરં ‘‘અયં મે સત્થા’’તિ એવં ગણ્હેય્ય, નેતં ઠાનં વિજ્જતીતિ અત્થો. ન તે ગમિસ્સન્તિ અપાયભૂમિન્તિ તે બુદ્ધં સરણં ગતા તંનિમિત્તં અપાયં ન ગમિસ્સન્તિ, દેવકાયં પન પરિપૂરેસ્સન્તીતિ અત્થો.

    ‘‘Mātara’’ntiādīsu janikā mātā, janako pitā, manussabhūto khīṇāsavo arahāti adhippeto. Kiṃ pana ariyasāvako aññaṃ jīvitā voropeyyāti? Etampi aṭṭhānaṃ, puthujjanabhāvassa pana mahāsāvajjabhāvadassanatthaṃ, ariyasāvakassa ca phaladassanatthaṃ evaṃ vuttaṃ. Duṭṭhacittoti vadhakacittena paduṭṭhacitto. Lohitaṃ uppādeyyāti jīvamānakasarīre khuddakamakkhikāya pivanamattampi lohitaṃ uppādeyya. Saṅghaṃ bhindeyyāti samānasaṃvāsakaṃ samānasīmāyaṃ ṭhitaṃ saṅghaṃ. ‘‘Kammena, uddesena, voharanto, anussāvanena, salākaggāhenā’’ti (pari. 458) evaṃ vuttehi pañcahi kāraṇehi bhindeyya. Aññaṃ satthāranti aññaṃ titthakaraṃ ‘‘ayaṃ me satthā’’ti evaṃ gaṇheyya, netaṃ ṭhānaṃ vijjatīti attho. Na te gamissanti apāyabhūminti te buddhaṃ saraṇaṃ gatā taṃnimittaṃ apāyaṃ na gamissanti, devakāyaṃ pana paripūressantīti attho.

    દસહિ ઠાનેહીતિ દસહિ કારણેહિ. અધિગણ્હન્તીતિ અભિભવન્તિ. વેલામસુત્તાદિવસેનાપીતિ એત્થ કરીસસ્સ ચતુત્થભાગપ્પમાણાનં ચતુરાસીતિસહસ્સસઙ્ખ્યાનં સુવણ્ણપાતિરૂપિયપાતિકંસપાતીનં યથાક્કમં રૂપિયસુવણ્ણહિરઞ્ઞપૂરાનં, સબ્બાલઙ્કારપટિમણ્ડિતાનં ચતુરાસીતિયા હત્થિસહસ્સાનં, ચતુરાસીતિયા અસ્સસહસ્સાનં, ચતુરાસીતિયા રથસહસ્સાનં, ચતુરાસીતિયા ધેનુસહસ્સાનં, ચતુરાસીતિયા કઞ્ઞાસહસ્સાનં, ચતુરાસીતિયા પલ્લઙ્કસહસ્સાનં, ચતુરાસીતિયા વત્થકોટિસહસ્સાનં, અપરિમાણસ્સ ચ ખજ્જભોજ્જાદિભેદસ્સ આહારસ્સ પરિચ્ચજનવસેન સત્તમાસાધિકાનિ સત્તસંવચ્છરાનિ નિરન્તરં પવત્તવેલામમહાદાનતો એકસ્સ સોતાપન્નસ્સ દિન્નદાનં મહપ્ફલતરં, તતો સતં સોતાપન્નાનં દિન્નદાનતો એકસ્સ સકદાગામિનો, તતો એકસ્સ અનાગામિનો, તતો એકસ્સ અરહતો, તતો એકસ્સ પચ્ચેકબુદ્ધસ્સ, તતો સમ્માસમ્બુદ્ધસ્સ, તતો બુદ્ધપ્પમુખસ્સ સઙ્ઘસ્સ દિન્નદાનં મહપ્ફલતરં, તતો ચાતુદ્દિસસઙ્ઘં ઉદ્દિસ્સ વિહારકરણં, તતો સરણગમનં મહપ્ફલતરન્તિ ઇમમત્થં પકાસેન્તસ્સ વેલામસુત્તસ્સ (અ॰ નિ॰ ૯.૨૦) વસેન. વુત્તઞ્હેતં ‘‘યં ગહપતિ વેલામો બ્રાહ્મણો દાનં અદાસિ મહાદાનં, યો ચેકં દિટ્ઠિસમ્પન્નં ભોજેય્ય, ઇદં તતો મહપ્ફલતર’’ન્તિઆદિ (અ॰ નિ॰ ૯.૨૦). વેલામસુત્તાદીતિ આદિસદ્દેન અગ્ગપ્પસાદસુત્તાદીનં (અ॰ નિ॰ ૪.૩૪; ઇતિવુ॰ ૯૦) સઙ્ગહો દટ્ઠબ્બો.

    Dasahi ṭhānehīti dasahi kāraṇehi. Adhigaṇhantīti abhibhavanti. Velāmasuttādivasenāpīti ettha karīsassa catutthabhāgappamāṇānaṃ caturāsītisahassasaṅkhyānaṃ suvaṇṇapātirūpiyapātikaṃsapātīnaṃ yathākkamaṃ rūpiyasuvaṇṇahiraññapūrānaṃ, sabbālaṅkārapaṭimaṇḍitānaṃ caturāsītiyā hatthisahassānaṃ, caturāsītiyā assasahassānaṃ, caturāsītiyā rathasahassānaṃ, caturāsītiyā dhenusahassānaṃ, caturāsītiyā kaññāsahassānaṃ, caturāsītiyā pallaṅkasahassānaṃ, caturāsītiyā vatthakoṭisahassānaṃ, aparimāṇassa ca khajjabhojjādibhedassa āhārassa pariccajanavasena sattamāsādhikāni sattasaṃvaccharāni nirantaraṃ pavattavelāmamahādānato ekassa sotāpannassa dinnadānaṃ mahapphalataraṃ, tato sataṃ sotāpannānaṃ dinnadānato ekassa sakadāgāmino, tato ekassa anāgāmino, tato ekassa arahato, tato ekassa paccekabuddhassa, tato sammāsambuddhassa, tato buddhappamukhassa saṅghassa dinnadānaṃ mahapphalataraṃ, tato cātuddisasaṅghaṃ uddissa vihārakaraṇaṃ, tato saraṇagamanaṃ mahapphalataranti imamatthaṃ pakāsentassa velāmasuttassa (a. ni. 9.20) vasena. Vuttañhetaṃ ‘‘yaṃ gahapati velāmo brāhmaṇo dānaṃ adāsi mahādānaṃ, yo cekaṃ diṭṭhisampannaṃ bhojeyya, idaṃ tato mahapphalatara’’ntiādi (a. ni. 9.20). Velāmasuttādīti ādisaddena aggappasādasuttādīnaṃ (a. ni. 4.34; itivu. 90) saṅgaho daṭṭhabbo.

    અઞ્ઞાણં વત્થુત્તયસ્સ ગુણાનં અજાનનં, તત્થ સમ્મોહો. ‘‘બુદ્ધો નુ ખો, ન નુ ખો’’તિઆદિના વિચિકિચ્છા સંસયો. મિચ્છાઞાણં તસ્સ ગુણાનં અગુણભાવપરિકપ્પનેન વિપરીતગ્ગાહો. આદિ-સદ્દેન અનાદરાગારવાદીનં સઙ્ગહો. ન મહાજુતિકન્તિ ન ઉજ્જલં, અપરિસુદ્ધં અપરિયોદાતન્તિ અત્થો. ન મહાવિપ્ફારન્તિ અનુળારં. સાવજ્જોતિ તણ્હાદિટ્ઠાદિવસેન સદોસો, લોકિયસરણગમનં સિક્ખાસમાદાનં વિય અગ્ગહિતકાલપરિચ્છેદં જીવિતપરિયન્તમેવ હોતિ, તસ્મા તસ્સ ખન્ધભેદેન ભેદોતિ આહ ‘‘અનવજ્જો કાલકિરિયાયા’’તિ. સોતિ અનવજ્જો સરણગમનભેદો. સતિપિ અનવજ્જત્તે ઇટ્ઠફલોપિ ન હોતીતિ આહ ‘‘અફલો’’તિ. કસ્મા? અવિપાકત્તા. ન હિ તં અકુસલન્તિ.

    Aññāṇaṃ vatthuttayassa guṇānaṃ ajānanaṃ, tattha sammoho. ‘‘Buddho nu kho, na nu kho’’tiādinā vicikicchā saṃsayo. Micchāñāṇaṃ tassa guṇānaṃ aguṇabhāvaparikappanena viparītaggāho. Ādi-saddena anādarāgāravādīnaṃ saṅgaho. Na mahājutikanti na ujjalaṃ, aparisuddhaṃ apariyodātanti attho. Na mahāvipphāranti anuḷāraṃ. Sāvajjoti taṇhādiṭṭhādivasena sadoso, lokiyasaraṇagamanaṃ sikkhāsamādānaṃ viya aggahitakālaparicchedaṃ jīvitapariyantameva hoti, tasmā tassa khandhabhedena bhedoti āha ‘‘anavajjo kālakiriyāyā’’ti. Soti anavajjo saraṇagamanabhedo. Satipi anavajjatte iṭṭhaphalopi na hotīti āha ‘‘aphalo’’ti. Kasmā? Avipākattā. Na hi taṃ akusalanti.

    કો ઉપાસકોતિ સરૂપપુચ્છા, કિંલક્ખણો ઉપાસકોતિ વુત્તં હોતિ. કસ્માતિ હેતુપુચ્છા, તેન કેન પવત્તિનિમિત્તેન ઉપાસક-સદ્દો તસ્મિં પુગ્ગલે નિરૂળ્હોતિ દસ્સેતિ, તેનાહ ‘‘કસ્મા ઉપાસકોતિ વુચ્ચતી’’તિ. સદ્દસ્સ અભિધેય્યે પવત્તિનિમિત્તં તદત્થસ્સ તબ્ભાવકારણં. કિમસ્સ સીલન્તિ કીદિસં અસ્સ ઉપાસકસ્સ સીલં, કિત્તકેન સીલેનાયં સીલસમ્પન્નો નામ હોતીતિ અત્થો. કો આજીવોતિ કો અસ્સ સમ્માઆજીવો, સો પન મિચ્છાજીવસ્સ પરિવજ્જનેન હોતીતિ સોપિ વિભજીયતિ. કા વિપત્તીતિ કા અસ્સ સીલસ્સ, આજીવસ્સ વા વિપત્તિ. અનન્તરસ્સ હિ વિધિ વા પટિસેધો વા. સમ્પત્તીતિ એત્થાપિ એસેવ નયો.

    Ko upāsakoti sarūpapucchā, kiṃlakkhaṇo upāsakoti vuttaṃ hoti. Kasmāti hetupucchā, tena kena pavattinimittena upāsaka-saddo tasmiṃ puggale nirūḷhoti dasseti, tenāha ‘‘kasmā upāsakoti vuccatī’’ti. Saddassa abhidheyye pavattinimittaṃ tadatthassa tabbhāvakāraṇaṃ. Kimassa sīlanti kīdisaṃ assa upāsakassa sīlaṃ, kittakena sīlenāyaṃ sīlasampanno nāma hotīti attho. Ko ājīvoti ko assa sammāājīvo, so pana micchājīvassa parivajjanena hotīti sopi vibhajīyati. Kā vipattīti kā assa sīlassa, ājīvassa vā vipatti. Anantarassa hi vidhi vā paṭisedho vā. Sampattīti etthāpi eseva nayo.

    યો કોચીતિ ખત્તિયાદીસુ યો કોચિ, તેન સરણગમનં એવં કારણં, ન જાતિ આદિવિસેસોતિ દસ્સેતિ.

    Yo kocīti khattiyādīsu yo koci, tena saraṇagamanaṃ evaṃ kāraṇaṃ, na jāti ādivisesoti dasseti.

    ઉપાસનતોતિ તેનેવ સરણગમનેન, તત્થ ચ સક્કચ્ચકિરિયાય આદર ગારવબહુમાનાદિયોગેન પયિરુપાસનતો.

    Upāsanatoti teneva saraṇagamanena, tattha ca sakkaccakiriyāya ādara gāravabahumānādiyogena payirupāsanato.

    વેરમણિયોતિ વેરં વુચ્ચતિ પાણાતિપાતાદિદુસ્સીલ્યં, તસ્સ મણનતો હનનતો વિનાસનતો વેરમણિયો, પઞ્ચ વિરતિયો વિરતિપધાનત્તા તસ્સ સીલસ્સ, તેનેવાહ ‘‘પટિવિરતો હોતી’’તિ.

    Veramaṇiyoti veraṃ vuccati pāṇātipātādidussīlyaṃ, tassa maṇanato hananato vināsanato veramaṇiyo, pañca viratiyo viratipadhānattā tassa sīlassa, tenevāha ‘‘paṭivirato hotī’’ti.

    મિચ્છાવણિજ્જાતિ ન સમ્માવણિજ્જા અયુત્તવણિજ્જા અસારુપ્પવણિજ્જા. પહાયાતિ અકરણેનેવ પજહિત્વા. ધમ્મેનાતિ ધમ્મતો અનપેતેન, તેન અઞ્ઞમ્પિ અધમ્મિકં જીવિકં પટિક્ખિપતિ. સમેનાતિ અવિસમેન, તેન કાયવિસં આદિદુચ્ચરિતં વજ્જેત્વા કાયસમાદિના સુચરિતેન જીવિકં દસ્સેતિ. સત્થવણિજ્જાતિ આવુધભણ્ડં કત્વા વા કારેત્વા વા યથાકતં વા પટિલભિત્વા તસ્સ વિક્કયો. સત્તવણિજ્જાતિ મનુસ્સવિક્કયો. મંસવણિજ્જાતિ સૂનકારાદયો વિય મિગસૂકરાદિકે પોસેત્વા મંસં સમ્પાદેત્વા વિક્કયો. મજ્જવણિજ્જાતિ યં કિઞ્ચિ મજ્જં યોજેત્વા તસ્સ વિક્કયો. વિસવણિજ્જાતિ વિસં યોજેત્વા વા વિસં ગહેત્વા વા તસ્સ વિક્કયો. તત્થ સત્થવણિજ્જા પરોપરોધનિમિત્તતાય અકરણીયા વુત્તા સત્તવણિજ્જા અભુજિસ્સભાવકરણતો, મંસવણિજ્જા વધહેતુતો, મજ્જવણિજ્જા પમાદટ્ઠાનતો.

    Micchāvaṇijjāti na sammāvaṇijjā ayuttavaṇijjā asāruppavaṇijjā. Pahāyāti akaraṇeneva pajahitvā. Dhammenāti dhammato anapetena, tena aññampi adhammikaṃ jīvikaṃ paṭikkhipati. Samenāti avisamena, tena kāyavisaṃ ādiduccaritaṃ vajjetvā kāyasamādinā sucaritena jīvikaṃ dasseti. Satthavaṇijjāti āvudhabhaṇḍaṃ katvā vā kāretvā vā yathākataṃ vā paṭilabhitvā tassa vikkayo. Sattavaṇijjāti manussavikkayo. Maṃsavaṇijjāti sūnakārādayo viya migasūkarādike posetvā maṃsaṃ sampādetvā vikkayo. Majjavaṇijjāti yaṃ kiñci majjaṃ yojetvā tassa vikkayo. Visavaṇijjāti visaṃ yojetvā vā visaṃ gahetvā vā tassa vikkayo. Tattha satthavaṇijjā paroparodhanimittatāya akaraṇīyā vuttā sattavaṇijjā abhujissabhāvakaraṇato, maṃsavaṇijjā vadhahetuto, majjavaṇijjā pamādaṭṭhānato.

    તસ્સેવાતિ પઞ્ચવેરમણિલક્ખણસ્સ સીલસ્સ ચેવ પઞ્ચમિચ્છાવણિજ્જાલક્ખણસ્સ આજીવસ્સ ચ. વિપત્તીતિ ભેદો, પકોપો ચ. યાયાતિ યાય પટિપત્તિયા. ચણ્ડાલોતિ ઉપાસકચણ્ડાલો. મલન્તિ ઉપાસકમલં. પટિકિટ્ઠોતિ ઉપાસકનિહીનો. બુદ્ધાદીસુ કમ્મકમ્મફલેસુ ચ સદ્ધાવિપરિયાયો અસ્સદ્ધિયં મિચ્છાધિમોક્ખો, યથાવુત્તેન અસ્સદ્ધિયેન સમન્નાગતો અસ્સદ્ધો. યથાવુત્તસીલવિપત્તિઆજીવવિપત્તિવસેન દુસ્સીલો. ‘‘ઇમિના દિટ્ઠાદિના ઇદં નામ મઙ્ગલં હોતી’’તિ એવં બાલજનપરિકપ્પિતકોતૂહલસઙ્ખાતેન દિટ્ઠસુતમુતમઙ્ગલેન સમન્નાગતો કોતૂહલમઙ્ગલિકો. મઙ્ગલં પચ્ચેતીતિ દિટ્ઠમઙ્ગલાદિભેદં મઙ્ગલમેવ પત્તિયાયતિ. નો કમ્મન્તિ કમ્મસ્સકતં નો પત્તિયાયતિ. ઇતો ચ બહિદ્ધાતિ ઇતો સબ્બઞ્ઞુબુદ્ધસાસનતો બહિદ્ધા બાહિરકસમયે. દક્ખિણેય્યં પરિયેસતીતિ દુપ્પટિપન્નં દક્ખિણારહસઞ્ઞી ગવેસતિ. પુબ્બકારં કરોતીતિ દાનમાનં આદિકં કુસલકિરિયં પઠમતરં કરોતિ. એત્થ ચ દક્ખિણેય્યપરિયેસનપુબ્બકારે એકં કત્વા પઞ્ચ ધમ્મા વેદિતબ્બા.

    Tassevāti pañcaveramaṇilakkhaṇassa sīlassa ceva pañcamicchāvaṇijjālakkhaṇassa ājīvassa ca. Vipattīti bhedo, pakopo ca. Yāyāti yāya paṭipattiyā. Caṇḍāloti upāsakacaṇḍālo. Malanti upāsakamalaṃ. Paṭikiṭṭhoti upāsakanihīno. Buddhādīsu kammakammaphalesu ca saddhāvipariyāyo assaddhiyaṃ micchādhimokkho, yathāvuttena assaddhiyena samannāgato assaddho. Yathāvuttasīlavipattiājīvavipattivasena dussīlo. ‘‘Iminā diṭṭhādinā idaṃ nāma maṅgalaṃ hotī’’ti evaṃ bālajanaparikappitakotūhalasaṅkhātena diṭṭhasutamutamaṅgalena samannāgato kotūhalamaṅgaliko. Maṅgalaṃ paccetīti diṭṭhamaṅgalādibhedaṃ maṅgalameva pattiyāyati. No kammanti kammassakataṃ no pattiyāyati. Ito ca bahiddhāti ito sabbaññubuddhasāsanato bahiddhā bāhirakasamaye. Dakkhiṇeyyaṃ pariyesatīti duppaṭipannaṃ dakkhiṇārahasaññī gavesati. Pubbakāraṃ karotīti dānamānaṃ ādikaṃ kusalakiriyaṃ paṭhamataraṃ karoti. Ettha ca dakkhiṇeyyapariyesanapubbakāre ekaṃ katvā pañca dhammā veditabbā.

    વિપત્તિયં વુત્તવિપરિયાયેન સમ્પત્તિ વેદિતબ્બા. અયં પન વિસેસો – ચતુન્નમ્પિ પરિસાનં રતિજનનટ્ઠેન ઉપાસકોવ રતનં ઉપાસકરતનં. ગુણસોભાકિત્તિસદ્દસુગન્ધતાય ઉપાસકોવ પદુમં ઉપાસકપદુમં. તથા ઉપાસકપુણ્ડરીકં.

    Vipattiyaṃ vuttavipariyāyena sampatti veditabbā. Ayaṃ pana viseso – catunnampi parisānaṃ ratijananaṭṭhena upāsakova ratanaṃ upāsakaratanaṃ. Guṇasobhākittisaddasugandhatāya upāsakova padumaṃ upāsakapadumaṃ. Tathā upāsakapuṇḍarīkaṃ.

    આદિમ્હીતિઆદિઅત્થે. કોટિયન્તિ પરિયન્તકોટિયં. વિહારગ્ગેનાતિ ઓવરકકોટ્ઠાસેન, ‘‘ઇમસ્મિં ગબ્ભે વસન્તાનમિદં નામ પનસફલં પાપુણાતી’’તિઆદિના તં તંવસનટ્ઠાનકોટ્ઠાસેનાતિ અત્થો. અજ્જતગ્ગન્તિ વા અજ્જદગ્ગન્તિ વા અજ્જ ઇચ્ચેવ અત્થો.

    Ādimhītiādiatthe. Koṭiyanti pariyantakoṭiyaṃ. Vihāraggenāti ovarakakoṭṭhāsena, ‘‘imasmiṃ gabbhe vasantānamidaṃ nāma panasaphalaṃ pāpuṇātī’’tiādinā taṃ taṃvasanaṭṭhānakoṭṭhāsenāti attho. Ajjatagganti vā ajjadagganti vā ajja icceva attho.

    ‘‘પાણેહિ ઉપેત’’ન્તિ ઇમિના તસ્સ સરણગમનસ્સ આપાણકોટિકતં દસ્સેન્તો ‘‘યાવ મે જીવિતં પવત્તતી’’તિઆદીનિ વત્વા પુન જીવિતેનાપિ તં વત્થુત્તયં પટિપૂજેન્તો ‘‘સરણગમનં રક્ખામી’’તિ ઉપ્પન્નં તસ્સ રઞ્ઞો અધિપ્પાયં વિભાવેન્તો ‘‘અહઞ્હી’’તિઆદિમાહ. પાણેહિ ઉપેતન્તિ હિ યાવ મે પાણા ધરન્તિ, તાવ સરણં ઉપેતં, ઉપેન્તો ચ ન વાચામત્તેન, ન એકવારં ચિત્તુપ્પાદમત્તેન, અથ ખો પાણાનં પરિચ્ચજનવસેન યાવજીવં ઉપેતન્તિ એવમેત્થ અત્થો વેદિતબ્બો.

    ‘‘Pāṇehi upeta’’nti iminā tassa saraṇagamanassa āpāṇakoṭikataṃ dassento ‘‘yāva me jīvitaṃ pavattatī’’tiādīni vatvā puna jīvitenāpi taṃ vatthuttayaṃ paṭipūjento ‘‘saraṇagamanaṃ rakkhāmī’’ti uppannaṃ tassa rañño adhippāyaṃ vibhāvento ‘‘ahañhī’’tiādimāha. Pāṇehi upetanti hi yāva me pāṇā dharanti, tāva saraṇaṃ upetaṃ, upento ca na vācāmattena, na ekavāraṃ cittuppādamattena, atha kho pāṇānaṃ pariccajanavasena yāvajīvaṃ upetanti evamettha attho veditabbo.

    અચ્ચયનં સાધુમરિયાદં મદ્દિત્વા વીતિક્કમનં અચ્ચયોતિ આહ ‘‘અપરાધો’’તિ. અચ્ચેતિ અતિક્કમતિ એતેનાતિ વા અચ્ચયો, વીતિક્કમસ્સ પવત્તનકો અકુસલધમ્મો. સો એવ અપરજ્ઝતિ એતેનાતિ અપરાધો. સો હિ અપરજ્ઝન્તં પુરિસં અભિભવિત્વા પવત્તતિ, તેનાહ ‘‘અતિક્કમ્મ અભિભવિત્વા પવત્તો’’તિ. ચરતીતિ આચરતિ કરોતિ. ધમ્મેનેવાતિ ધમ્મતો અનપેતેન પયોગેન. પટિગ્ગણ્હાતૂતિ અધિવાસનવસેન સમ્પટિચ્છતૂતિ અત્થોતિ આહ ‘‘ખમતૂ’’તિ.

    Accayanaṃ sādhumariyādaṃ madditvā vītikkamanaṃ accayoti āha ‘‘aparādho’’ti. Acceti atikkamati etenāti vā accayo, vītikkamassa pavattanako akusaladhammo. So eva aparajjhati etenāti aparādho. So hi aparajjhantaṃ purisaṃ abhibhavitvā pavattati, tenāha ‘‘atikkamma abhibhavitvā pavatto’’ti. Caratīti ācarati karoti. Dhammenevāti dhammato anapetena payogena. Paṭiggaṇhātūti adhivāsanavasena sampaṭicchatūti atthoti āha ‘‘khamatū’’ti.

    ૨૫૧. સદેવકેન લોકેન ‘‘સરણ’’ન્તિ અરણીયતો અરિયો, તથાગતોતિ આહ ‘‘અરિયસ્સ વિનયે બુદ્ધસ્સ ભગવતો સાસને’’તિ. પુગ્ગલાધિટ્ઠાનં કરોન્તોતિ કામં ‘‘વુદ્ધિ હેસા’’તિ ધમ્માધિટ્ઠાનવસેન વાક્યં આરદ્ધં, તથાપિ દેસનં પન પુગ્ગલાધિટ્ઠાનં કરોન્તો સંવરં આપજ્જતીતિ આહાતિ યોજના.

    251. Sadevakena lokena ‘‘saraṇa’’nti araṇīyato ariyo, tathāgatoti āha ‘‘ariyassa vinaye buddhassa bhagavato sāsane’’ti. Puggalādhiṭṭhānaṃ karontoti kāmaṃ ‘‘vuddhi hesā’’ti dhammādhiṭṭhānavasena vākyaṃ āraddhaṃ, tathāpi desanaṃ pana puggalādhiṭṭhānaṃ karonto saṃvaraṃ āpajjatīti āhāti yojanā.

    ૨૫૩. ઇમસ્મિંયેવ અત્તભાવે નિપ્પજ્જનકાનં અત્તનો કુસલમૂલાનં ખણનેન ખતો, તેસંયેવ ઉપહનનેન ઉપહતો. ઉભયેનાપિ તસ્સ કમ્માપરાધમેવ વદતિ. પતિટ્ઠાતિ સમ્મત્તનિયામોક્કમનં એતાયાતિ પતિટ્ઠા, તસ્સ ઉપનિસ્સયસમ્પદા. સા કિરિયાપરાધેન ભિન્ના વિનાસિતા એતેનાતિ ભિન્નપતિટ્ઠો, તેનાહ ‘‘તથા’’તિઆદિ. ધમ્મેસુ ચક્ખુન્તિ ચતુસચ્ચધમ્મેસુ તેસં દસ્સનટ્ઠેન ચક્ખુ. અઞ્ઞેસુ ઠાનેસૂતિ અઞ્ઞેસુ સુત્તપદેસુ. મુચ્ચિસ્સતીતિ સટ્ઠિ વસ્સસહસ્સાનિ પચ્ચિત્વા લોહકુમ્ભી નરકતો મુચ્ચિસ્સતિ.

    253. Imasmiṃyeva attabhāve nippajjanakānaṃ attano kusalamūlānaṃ khaṇanena khato, tesaṃyeva upahananena upahato. Ubhayenāpi tassa kammāparādhameva vadati. Patiṭṭhāti sammattaniyāmokkamanaṃ etāyāti patiṭṭhā, tassa upanissayasampadā. Sā kiriyāparādhena bhinnā vināsitā etenāti bhinnapatiṭṭho, tenāha ‘‘tathā’’tiādi. Dhammesu cakkhunti catusaccadhammesu tesaṃ dassanaṭṭhena cakkhu. Aññesu ṭhānesūti aññesu suttapadesu. Muccissatīti saṭṭhi vassasahassāni paccitvā lohakumbhī narakato muccissati.

    યદિ અનન્તરે અત્તભાવે નરકે પચ્ચતિ, ઇમં પન સુત્તં સુત્વા રઞ્ઞો કો આનિસંસો લદ્ધોતિ આહ ‘‘મહાનિસંસો’’તિઆદિ. સો પન આનિસંસો નિદ્દાલાભસીસેન વુત્તો તદા કાયિકચેતસિકદુક્ખાપગમો, તિણ્ણં રતનાનં મહાસક્કારકિરિયા, સાતિસયો પોથુજ્જનિકસદ્ધાપટિલાભોતિ એવંપકારો દિટ્ઠધમ્મિકો, સમ્પરાયિકો પન અપરાપરેસુપિ ભવેસુ અપરિમાણો યેવાતિ વેદિતબ્બો.

    Yadi anantare attabhāve narake paccati, imaṃ pana suttaṃ sutvā rañño ko ānisaṃso laddhoti āha ‘‘mahānisaṃso’’tiādi. So pana ānisaṃso niddālābhasīsena vutto tadā kāyikacetasikadukkhāpagamo, tiṇṇaṃ ratanānaṃ mahāsakkārakiriyā, sātisayo pothujjanikasaddhāpaṭilābhoti evaṃpakāro diṭṭhadhammiko, samparāyiko pana aparāparesupi bhavesu aparimāṇo yevāti veditabbo.

    એત્થાહ – યદિ રઞ્ઞો કમ્મન્તરાયાભાવે તસ્મિંયેવ આસને ધમ્મચક્ખુ ઉપ્પજ્જિસ્સતિ, કથં અનાગતે પચ્ચેકબુદ્ધો હુત્વા પરિનિબ્બાયિસ્સતિ. અથ પચ્ચેકબુદ્ધો હુત્વા પરિનિબ્બાયિસ્સતિ, કથં તદા ધમ્મચક્ખું ઉપ્પજ્જિસ્સતિ, નનુ ઇમે સાવકબોધિપચ્ચેકબોધિઉપનિસ્સયા ભિન્નનિસ્સયાતિ? નાયં વિરોધો ઇતો પરતો એવસ્સ પચ્ચેકબોધિસમ્ભારાનં સમ્ભરણીયતો. સાવકબોધિયા બુજ્ઝનકસત્તાપિ હિ અસતિ તસ્સા સમવાયે કાલન્તરે પચ્ચેકબોધિયા બુજ્ઝિસ્સન્તિ કતાભિનીહારસમ્ભવતો. અપરે પન ભણન્તિ ‘‘પચ્ચેકબોધિયા યેવાયં કતાભિનીહારો. કતાભિનીહારાપિ હિ તત્થ નિયતિં અપ્પત્તા તસ્સ ઞાણસ્સ પરિપાકં અનુપગતત્તા સત્થુ સમ્મુખીભાવે સાવકબોધિં પાપુણિસ્સન્તીતિ ભગવા ‘સચાયં ભિક્ખવે રાજા’તિઆદિમાહ. મહાબોધિસત્તાનમેવ ચ આનન્તરિયપરિમુત્તિ, ન ઇતરબોધિસત્તાનં. તથા હિ પચ્ચેકબોધિયં નિયતો સમાનો દેવદત્તો ચિરકાલસમ્ભૂતેન લોકનાથે આઘાતેન ગરુતરાનિ આનન્તરિયાનિ પસવિ, તસ્મા કમ્મન્તરાયેનાયં ઇદાનિ અસમવેતદસ્સનાભિસમયો રાજા પચ્ચેકબોધિનિયામેન અનાગતે પચ્ચેકબુદ્ધો હુત્વા પરિનિબ્બાયિસ્સતી’’તિ દટ્ઠબ્બં.

    Etthāha – yadi rañño kammantarāyābhāve tasmiṃyeva āsane dhammacakkhu uppajjissati, kathaṃ anāgate paccekabuddho hutvā parinibbāyissati. Atha paccekabuddho hutvā parinibbāyissati, kathaṃ tadā dhammacakkhuṃ uppajjissati, nanu ime sāvakabodhipaccekabodhiupanissayā bhinnanissayāti? Nāyaṃ virodho ito parato evassa paccekabodhisambhārānaṃ sambharaṇīyato. Sāvakabodhiyā bujjhanakasattāpi hi asati tassā samavāye kālantare paccekabodhiyā bujjhissanti katābhinīhārasambhavato. Apare pana bhaṇanti ‘‘paccekabodhiyā yevāyaṃ katābhinīhāro. Katābhinīhārāpi hi tattha niyatiṃ appattā tassa ñāṇassa paripākaṃ anupagatattā satthu sammukhībhāve sāvakabodhiṃ pāpuṇissantīti bhagavā ‘sacāyaṃ bhikkhave rājā’tiādimāha. Mahābodhisattānameva ca ānantariyaparimutti, na itarabodhisattānaṃ. Tathā hi paccekabodhiyaṃ niyato samāno devadatto cirakālasambhūtena lokanāthe āghātena garutarāni ānantariyāni pasavi, tasmā kammantarāyenāyaṃ idāni asamavetadassanābhisamayo rājā paccekabodhiniyāmena anāgate paccekabuddho hutvā parinibbāyissatī’’ti daṭṭhabbaṃ.

    સામઞ્ઞફલસુત્તવણ્ણનાય લીનત્થપ્પકાસના.

    Sāmaññaphalasuttavaṇṇanāya līnatthappakāsanā.







    Related texts:



    તિપિટક (મૂલ) • Tipiṭaka (Mūla) / સુત્તપિટક • Suttapiṭaka / દીઘનિકાય • Dīghanikāya / ૨. સામઞ્ઞફલસુત્તં • 2. Sāmaññaphalasuttaṃ

    અટ્ઠકથા • Aṭṭhakathā / સુત્તપિટક (અટ્ઠકથા) • Suttapiṭaka (aṭṭhakathā) / દીઘ નિકાય (અટ્ઠકથા) • Dīgha nikāya (aṭṭhakathā) / ૨. સામઞ્ઞફલસુત્તવણ્ણના • 2. Sāmaññaphalasuttavaṇṇanā


    © 1991-2023 The Titi Tudorancea Bulletin | Titi Tudorancea® is a Registered Trademark | Terms of use and privacy policy
    Contact