Library / Tipiṭaka / તિપિટક • Tipiṭaka / જાતક-અટ્ઠકથા • Jātaka-aṭṭhakathā |
[૫૧૫] ૫. સમ્ભવજાતકવણ્ણના
[515] 5. Sambhavajātakavaṇṇanā
રજ્જઞ્ચ પટિપન્નાસ્માતિ ઇદં સત્થા જેતવને વિહરન્તો પઞ્ઞાપારમિં આરબ્ભ કથેસિ. પચ્ચુપ્પન્નવત્થુ મહાઉમઙ્ગજાતકે (જા॰ ૨.૨૨.૫૯૦ આદયો) આવિ ભવિસ્સતિ.
Rajjañcapaṭipannāsmāti idaṃ satthā jetavane viharanto paññāpāramiṃ ārabbha kathesi. Paccuppannavatthu mahāumaṅgajātake (jā. 2.22.590 ādayo) āvi bhavissati.
અતીતે પન કુરુરટ્ઠે ઇન્દપત્થનગરે ધનઞ્ચયકોરબ્યો નામ રાજા રજ્જં કારેસિ. તસ્સ સુચિરતો નામ બ્રાહ્મણો પુરોહિતો અત્થધમ્માનુસાસકો અહોસિ. રાજા દાનાદીનિ પુઞ્ઞાનિ કરોન્તો ધમ્મેન રજ્જમનુસાસિ. સો એકદિવસં ધમ્મયાગં નામ પઞ્હં અભિસઙ્ખરિત્વા સુચિરતં નામ બ્રાહ્મણં પુરોહિતં આસને નિસીદાપેત્વા સક્કારં કત્વા પઞ્હં પુચ્છન્તો ચતસ્સો ગાથાયો અભાસિ –
Atīte pana kururaṭṭhe indapatthanagare dhanañcayakorabyo nāma rājā rajjaṃ kāresi. Tassa sucirato nāma brāhmaṇo purohito atthadhammānusāsako ahosi. Rājā dānādīni puññāni karonto dhammena rajjamanusāsi. So ekadivasaṃ dhammayāgaṃ nāma pañhaṃ abhisaṅkharitvā sucirataṃ nāma brāhmaṇaṃ purohitaṃ āsane nisīdāpetvā sakkāraṃ katvā pañhaṃ pucchanto catasso gāthāyo abhāsi –
૧૩૮.
138.
‘‘રજ્જઞ્ચ પટિપન્નાસ્મ, આધિપચ્ચં સુચીરત;
‘‘Rajjañca paṭipannāsma, ādhipaccaṃ sucīrata;
મહત્તં પત્તુમિચ્છામિ, વિજેતું પથવિં ઇમં.
Mahattaṃ pattumicchāmi, vijetuṃ pathaviṃ imaṃ.
૧૩૯.
139.
‘‘ધમ્મેન નો અધમ્મેન, અધમ્મો મે ન રુચ્ચતિ;
‘‘Dhammena no adhammena, adhammo me na ruccati;
કિચ્ચોવ ધમ્મો ચરિતો, રઞ્ઞો હોતિ સુચીરત.
Kiccova dhammo carito, rañño hoti sucīrata.
૧૪૦.
140.
‘‘ઇધ ચેવાનિન્દિતા યેન, પેચ્ચ યેન અનિન્દિતા;
‘‘Idha cevāninditā yena, pecca yena aninditā;
યસં દેવમનુસ્સેસુ, યેન પપ્પોમુ બ્રાહ્મણ.
Yasaṃ devamanussesu, yena pappomu brāhmaṇa.
૧૪૧.
141.
‘‘યોહં અત્થઞ્ચ ધમ્મઞ્ચ, કત્તુમિચ્છામિ બ્રાહ્મણ;
‘‘Yohaṃ atthañca dhammañca, kattumicchāmi brāhmaṇa;
તં ત્વં અત્થઞ્ચ ધમ્મઞ્ચ, બ્રાહ્મણક્ખાહિ પુચ્છિતો’’તિ.
Taṃ tvaṃ atthañca dhammañca, brāhmaṇakkhāhi pucchito’’ti.
તત્થ રજ્જન્તિ, આચરિય, મયં ઇમસ્મિં સત્તયોજનિકે ઇન્દપત્થનગરે રજ્જઞ્ચ, તિયોજનસતિકે કુરુરટ્ઠે ઇસ્સરભાવસઙ્ખાતં આધિપચ્ચઞ્ચ. પટિપન્નાસ્માતિ અધિગતા ભવામ. મહત્તન્તિ ઇદાનિ મહન્તભાવં. પત્તુમિચ્છામિ વિજેતુન્તિ ઇમં પથવિં ધમ્મેન અભિભવિતું અજ્ઝોત્થરિતું ઇચ્છામિ. કિચ્ચોવાતિ અવસેસજનેહિ રઞ્ઞો ચરિતો ધમ્મો કિચ્ચો કરણીયતરો. રાજાનુવત્તકો હિ લોકો, સો તસ્મિં ધમ્મિકે સબ્બોપિ ધમ્મિકો હોતિ. તસ્મા એસ ધમ્મો નામ રઞ્ઞોવ કિચ્ચોતિ.
Tattha rajjanti, ācariya, mayaṃ imasmiṃ sattayojanike indapatthanagare rajjañca, tiyojanasatike kururaṭṭhe issarabhāvasaṅkhātaṃ ādhipaccañca. Paṭipannāsmāti adhigatā bhavāma. Mahattanti idāni mahantabhāvaṃ. Pattumicchāmi vijetunti imaṃ pathaviṃ dhammena abhibhavituṃ ajjhottharituṃ icchāmi. Kiccovāti avasesajanehi rañño carito dhammo kicco karaṇīyataro. Rājānuvattako hi loko, so tasmiṃ dhammike sabbopi dhammiko hoti. Tasmā esa dhammo nāma raññova kiccoti.
ઇધ ચેવાનિન્દિતાતિ યેન મયં ઇધલોકે પરલોકે ચ અનિન્દિતા. યેન પપ્પોમૂતિ યેન મયં નિરયાદીસુ અનિબ્બત્તિત્વા દેવેસુ ચ મનુસ્સેસુ ચ યસં ઇસ્સરિયં સોભગ્ગં પાપુણેય્યામ, તં નો કારણં કથેહીતિ . યોહન્તિ, બ્રાહ્મણ, યો અહં ફલવિપાકસઙ્ખાતં અત્થઞ્ચ તસ્સ અત્થસ્સ હેતુભૂતં ધમ્મઞ્ચ કત્તું સમાદાય વત્તિતું ઉપ્પાદેતુઞ્ચ ઇચ્છામિ. તં ત્વન્તિ તસ્સ મય્હં ત્વં સુખેનેવ નિબ્બાનગામિમગ્ગં આરુય્હ અપટિસન્ધિકભાવં પત્થેન્તસ્સ તં અત્થઞ્ચ ધમ્મઞ્ચ પુચ્છિતો અક્ખાહિ, પાકટં કત્વા કથેહીતિ બ્રાહ્મણં ધમ્મયાગપઞ્હં પુચ્છિ.
Idha cevāninditāti yena mayaṃ idhaloke paraloke ca aninditā. Yena pappomūti yena mayaṃ nirayādīsu anibbattitvā devesu ca manussesu ca yasaṃ issariyaṃ sobhaggaṃ pāpuṇeyyāma, taṃ no kāraṇaṃ kathehīti . Yohanti, brāhmaṇa, yo ahaṃ phalavipākasaṅkhātaṃ atthañca tassa atthassa hetubhūtaṃ dhammañca kattuṃ samādāya vattituṃ uppādetuñca icchāmi. Taṃ tvanti tassa mayhaṃ tvaṃ sukheneva nibbānagāmimaggaṃ āruyha apaṭisandhikabhāvaṃ patthentassa taṃ atthañca dhammañca pucchito akkhāhi, pākaṭaṃ katvā kathehīti brāhmaṇaṃ dhammayāgapañhaṃ pucchi.
અયં પન પઞ્હો ગમ્ભીરો બુદ્ધવિસયો, સબ્બઞ્ઞુબુદ્ધમેવ તં પુચ્છિતું યુત્તં, તસ્મિં અસતિ સબ્બઞ્ઞુતઞ્ઞાણપરિયેસકં બોધિસત્તન્તિ. સુચિરતો પન અત્તનો અબોધિસત્તતાય પઞ્હં કથેતું નાસક્ખિ, અસક્કોન્તો ચ પણ્ડિતમાનં અકત્વા અત્તનો અસમત્થભાવં કથેન્તો ગાથમાહ –
Ayaṃ pana pañho gambhīro buddhavisayo, sabbaññubuddhameva taṃ pucchituṃ yuttaṃ, tasmiṃ asati sabbaññutaññāṇapariyesakaṃ bodhisattanti. Sucirato pana attano abodhisattatāya pañhaṃ kathetuṃ nāsakkhi, asakkonto ca paṇḍitamānaṃ akatvā attano asamatthabhāvaṃ kathento gāthamāha –
૧૪૨.
142.
‘‘નાઞ્ઞત્ર વિધુરા રાજ, એતદક્ખાતુમરહતિ;
‘‘Nāññatra vidhurā rāja, etadakkhātumarahati;
યં ત્વં અત્થઞ્ચ ધમ્મઞ્ચ, કત્તુમિચ્છસિ ખત્તિયા’’તિ.
Yaṃ tvaṃ atthañca dhammañca, kattumicchasi khattiyā’’ti.
તસ્સત્થો – અવિસયો એસ, મહારાજ, પઞ્હો માદિસાનં. અહઞ્હિ નેવસ્સ આદિં, ન પરિયોસાનં પસ્સામિ, અન્ધકારં પવિટ્ઠો વિય હોમિ. બારાણસિરઞ્ઞો પન પુરોહિતો વિધુરો નામ બ્રાહ્મણો અત્થિ, સો એતં આચિક્ખેય્ય, તં ઠપેત્વા યં ત્વં અત્થઞ્ચ ધમ્મઞ્ચ કત્તુમિચ્છસિ, એતં અક્ખાતું ન અઞ્ઞો અરહતીતિ.
Tassattho – avisayo esa, mahārāja, pañho mādisānaṃ. Ahañhi nevassa ādiṃ, na pariyosānaṃ passāmi, andhakāraṃ paviṭṭho viya homi. Bārāṇasirañño pana purohito vidhuro nāma brāhmaṇo atthi, so etaṃ ācikkheyya, taṃ ṭhapetvā yaṃ tvaṃ atthañca dhammañca kattumicchasi, etaṃ akkhātuṃ na añño arahatīti.
રાજા તસ્સ વચનં સુત્વા ‘‘તેન હિ, બ્રાહ્મણ, ખિપ્પં તસ્સ સન્તિકં ગચ્છાહી’’તિ પણ્ણાકારં દત્વા તં પેસેતુકામો હુત્વા ગાથમાહ –
Rājā tassa vacanaṃ sutvā ‘‘tena hi, brāhmaṇa, khippaṃ tassa santikaṃ gacchāhī’’ti paṇṇākāraṃ datvā taṃ pesetukāmo hutvā gāthamāha –
૧૪૩.
143.
‘‘એહિ ખો પહિતો ગચ્છ, વિધુરસ્સ ઉપન્તિકં;
‘‘Ehi kho pahito gaccha, vidhurassa upantikaṃ;
નિક્ખઞ્ચિમં સુવણ્ણસ્સ, હરં ગચ્છ સુચીરત;
Nikkhañcimaṃ suvaṇṇassa, haraṃ gaccha sucīrata;
અભિહારં ઇમં દજ્જા, અત્થધમ્માનુસિટ્ઠિયા’’તિ.
Abhihāraṃ imaṃ dajjā, atthadhammānusiṭṭhiyā’’ti.
તત્થ ઉપન્તિકન્તિ સન્તિકં. નિક્ખન્તિ પઞ્ચસુવણ્ણો એકો નિક્ખો. અયં પન રત્તસુવણ્ણસ્સ નિક્ખસહસ્સં દત્વા એવમાહ. ઇમં દજ્જાતિ તેન ઇમસ્મિં ધમ્મયાગપઞ્હે કથિતે તસ્સ અત્થધમ્માનુસિટ્ઠિયા અભિહારપૂજં કરોન્તો ઇમં નિક્ખસહસ્સં દદેય્યાસીતિ.
Tattha upantikanti santikaṃ. Nikkhanti pañcasuvaṇṇo eko nikkho. Ayaṃ pana rattasuvaṇṇassa nikkhasahassaṃ datvā evamāha. Imaṃ dajjāti tena imasmiṃ dhammayāgapañhe kathite tassa atthadhammānusiṭṭhiyā abhihārapūjaṃ karonto imaṃ nikkhasahassaṃ dadeyyāsīti.
એવઞ્ચ પન વત્વા પઞ્હવિસ્સજ્જનસ્સ લિખનત્થાય સતસહસ્સગ્ઘનકં સુવણ્ણપટ્ટઞ્ચ ગમનત્થાય યાનં, પરિવારત્થાય બલકાયં, તઞ્ચ પણ્ણાકારં દત્વા તઙ્ખણઞ્ઞેવ ઉય્યોજેસિ. સો પન ઇન્દપત્થનગરા નિક્ખમિત્વા ઉજુકમેવ બારાણસિં અગન્ત્વા યત્થ યત્થ પણ્ડિતા વસન્તિ, સબ્બાનિ તાનિ ઠાનાનિ ઉપસઙ્કમિત્વા સકલજમ્બુદીપે પઞ્હસ્સ વિસ્સજ્જેતારં અલભિત્વા અનુપુબ્બેન બારાણસિં પત્વા એકસ્મિં ઠાને નિવાસં ગહેત્વા કતિપયેહિ જનેહિ સદ્ધિં પાતરાસભુઞ્જનવેલાય વિધુરસ્સ નિવેસનં ગન્ત્વા આગતભાવં આરોચાપેત્વા તેન પક્કોસાપિતો તં સકે ઘરે ભુઞ્જમાનં અદ્દસ. તમત્થં આવિકરોન્તો સત્થા સત્તમં ગાથમાહ –
Evañca pana vatvā pañhavissajjanassa likhanatthāya satasahassagghanakaṃ suvaṇṇapaṭṭañca gamanatthāya yānaṃ, parivāratthāya balakāyaṃ, tañca paṇṇākāraṃ datvā taṅkhaṇaññeva uyyojesi. So pana indapatthanagarā nikkhamitvā ujukameva bārāṇasiṃ agantvā yattha yattha paṇḍitā vasanti, sabbāni tāni ṭhānāni upasaṅkamitvā sakalajambudīpe pañhassa vissajjetāraṃ alabhitvā anupubbena bārāṇasiṃ patvā ekasmiṃ ṭhāne nivāsaṃ gahetvā katipayehi janehi saddhiṃ pātarāsabhuñjanavelāya vidhurassa nivesanaṃ gantvā āgatabhāvaṃ ārocāpetvā tena pakkosāpito taṃ sake ghare bhuñjamānaṃ addasa. Tamatthaṃ āvikaronto satthā sattamaṃ gāthamāha –
૧૪૪.
144.
‘‘સ્વાધિપ્પાગા ભારદ્વાજો, વિધુરસ્સ ઉપન્તિકં;
‘‘Svādhippāgā bhāradvājo, vidhurassa upantikaṃ;
તમદ્દસ મહાબ્રહ્મા, અસમાનં સકે ઘરે’’તિ.
Tamaddasa mahābrahmā, asamānaṃ sake ghare’’ti.
તત્થ સ્વાધિપ્પાગાતિ સો ભારદ્વાજગોત્તો સુચિરતો અધિપ્પાગા, ગતોતિ અત્થો. મહાબ્રહ્માતિ મહાબ્રાહ્મણો. અસમાનન્તિ ભુઞ્જમાનં.
Tattha svādhippāgāti so bhāradvājagotto sucirato adhippāgā, gatoti attho. Mahābrahmāti mahābrāhmaṇo. Asamānanti bhuñjamānaṃ.
સો પન તસ્સ બાલસહાયકો એકાચરિયકુલે ઉગ્ગહિતસિપ્પો, તસ્મા તેન સદ્ધિં એકતો ભુઞ્જિત્વા ભત્તકિચ્ચપરિયોસાને સુખનિસિન્નો ‘‘સમ્મ કિમત્થં આગતોસી’’તિ પુટ્ઠો આગમનકારણં આચિક્ખન્તો અટ્ઠમં ગાથમાહ –
So pana tassa bālasahāyako ekācariyakule uggahitasippo, tasmā tena saddhiṃ ekato bhuñjitvā bhattakiccapariyosāne sukhanisinno ‘‘samma kimatthaṃ āgatosī’’ti puṭṭho āgamanakāraṇaṃ ācikkhanto aṭṭhamaṃ gāthamāha –
૧૪૫.
145.
‘‘રઞ્ઞોહં પહિતો દૂતો, કોરબ્યસ્સ યસસ્સિનો;
‘‘Raññohaṃ pahito dūto, korabyassa yasassino;
‘અત્થં ધમ્મઞ્ચ પુચ્છેસિ’, ઇચ્ચબ્રવિ યુધિટ્ઠિલો;
‘Atthaṃ dhammañca pucchesi’, iccabravi yudhiṭṭhilo;
તં ત્વં અત્થઞ્ચ ધમ્મઞ્ચ, વિધુરક્ખાહિ પુચ્છિતો’’તિ.
Taṃ tvaṃ atthañca dhammañca, vidhurakkhāhi pucchito’’ti.
તત્થ રઞ્ઞોહન્તિ અહં રઞ્ઞો કોરબ્યસ્સ યસસ્સિનો દૂતો. પહિતોતિ તેન પેસિતો ઇધાગમિં. પુચ્છેસીતિ સો યુધિટ્ઠિલગોત્તો ધનઞ્ચયરાજા મં ધમ્મયાગપઞ્હં નામ પુચ્છિ, અહં કથેતું અસક્કોન્તો ‘‘ત્વં સક્ખિસ્સસી’’તિ ઞત્વા તસ્સ આરોચેસિં, સો ચ પણ્ણાકારં દત્વા પઞ્હપુચ્છનત્થાય મં તવ સન્તિકં પેસેન્તો ‘‘વિધુરસ્સ સન્તિકં ગન્ત્વા ઇમસ્સ પઞ્હસ્સ અત્થઞ્ચ પાળિધમ્મઞ્ચ પુચ્છેય્યાસી’’તિ અબ્રવિ. ‘‘તં ત્વં ઇદાનિ મયા પુચ્છિતો અક્ખાહી’’તિ.
Tattha raññohanti ahaṃ rañño korabyassa yasassino dūto. Pahitoti tena pesito idhāgamiṃ. Pucchesīti so yudhiṭṭhilagotto dhanañcayarājā maṃ dhammayāgapañhaṃ nāma pucchi, ahaṃ kathetuṃ asakkonto ‘‘tvaṃ sakkhissasī’’ti ñatvā tassa ārocesiṃ, so ca paṇṇākāraṃ datvā pañhapucchanatthāya maṃ tava santikaṃ pesento ‘‘vidhurassa santikaṃ gantvā imassa pañhassa atthañca pāḷidhammañca puccheyyāsī’’ti abravi. ‘‘Taṃ tvaṃ idāni mayā pucchito akkhāhī’’ti.
તદા પન સો બ્રાહ્મણો ‘‘મહાજનસ્સ ચિત્તં ગણ્હિસ્સામી’’તિ ગઙ્ગં પિદહન્તો વિય વિનિચ્છયં વિચારેતિ. તસ્સ પઞ્હવિસ્સજ્જને ઓકાસો નત્થિ. સો તમત્થં આચિક્ખન્તો નવમં ગાથમાહ –
Tadā pana so brāhmaṇo ‘‘mahājanassa cittaṃ gaṇhissāmī’’ti gaṅgaṃ pidahanto viya vinicchayaṃ vicāreti. Tassa pañhavissajjane okāso natthi. So tamatthaṃ ācikkhanto navamaṃ gāthamāha –
૧૪૬.
146.
‘‘ગઙ્ગં મે પિદહિસ્સન્તિ, ન તં સક્કોમિ બ્રાહ્મણ;
‘‘Gaṅgaṃ me pidahissanti, na taṃ sakkomi brāhmaṇa;
અપિધેતું મહાસિન્ધું, તં કથં સો ભવિસ્સતિ;
Apidhetuṃ mahāsindhuṃ, taṃ kathaṃ so bhavissati;
ન તે સક્કોમિ અક્ખાતું, અત્થં ધમ્મઞ્ચ પુચ્છિતો’’તિ.
Na te sakkomi akkhātuṃ, atthaṃ dhammañca pucchito’’ti.
તસ્સત્થો – બ્રાહ્મણ, મય્હં ‘‘મહાજનસ્સ નાનાચિત્તગતિસઙ્ખાતં ગઙ્ગં પિદહિસ્સ’’ન્તિ બ્યાપારો ઉપ્પન્નો, તમહં મહાસિન્ધું અપિધેતું ન સક્કોમિ, તસ્મા કથં સો ઓકાસો ભવિસ્સતિ, યસ્મા તે અહં પઞ્હં વિસ્સજ્જેય્યં. ઇતિ ચિત્તેકગ્ગતઞ્ચેવ ઓકાસઞ્ચ અલભન્તો ન તે સક્કોમિ અક્ખાતું અત્થં ધમ્મઞ્ચ પુચ્છિતોતિ.
Tassattho – brāhmaṇa, mayhaṃ ‘‘mahājanassa nānācittagatisaṅkhātaṃ gaṅgaṃ pidahissa’’nti byāpāro uppanno, tamahaṃ mahāsindhuṃ apidhetuṃ na sakkomi, tasmā kathaṃ so okāso bhavissati, yasmā te ahaṃ pañhaṃ vissajjeyyaṃ. Iti cittekaggatañceva okāsañca alabhanto na te sakkomi akkhātuṃ atthaṃ dhammañca pucchitoti.
એવઞ્ચ પન વત્વા ‘‘પુત્તો મે પણ્ડિતો મયા ઞાણવન્તતરો, સો તે બ્યાકરિસ્સતિ, તસ્સ સન્તિકં ગચ્છાહી’’તિ વત્વા દસમં ગાથમાહ –
Evañca pana vatvā ‘‘putto me paṇḍito mayā ñāṇavantataro, so te byākarissati, tassa santikaṃ gacchāhī’’ti vatvā dasamaṃ gāthamāha –
૧૪૭.
147.
‘‘ભદ્રકારો ચ મે પુત્તો, ઓરસો મમ અત્રજો;
‘‘Bhadrakāro ca me putto, oraso mama atrajo;
તં ત્વં અત્થઞ્ચ ધમ્મઞ્ચ, ગન્ત્વા પુચ્છસ્સુ બ્રાહ્મણા’’તિ.
Taṃ tvaṃ atthañca dhammañca, gantvā pucchassu brāhmaṇā’’ti.
તત્થ ઓરસોતિ ઉરે સંવડ્ઢો. અત્રજોતિ અત્તના જાતોતિ.
Tattha orasoti ure saṃvaḍḍho. Atrajoti attanā jātoti.
તં સુત્વા સુચિરતો વિધુરસ્સ ઘરા નિક્ખમિત્વા ભદ્રકારસ્સ ભુત્તપાતરાસસ્સ અત્તનો પરિસમજ્ઝે નિસિન્નકાલે નિવેસનં અગમાસિ. તમત્થં પકાસેન્તો સત્થા એકાદસમં ગાથમાહ –
Taṃ sutvā sucirato vidhurassa gharā nikkhamitvā bhadrakārassa bhuttapātarāsassa attano parisamajjhe nisinnakāle nivesanaṃ agamāsi. Tamatthaṃ pakāsento satthā ekādasamaṃ gāthamāha –
૧૪૮.
148.
‘‘સ્વાધિપ્પાગા ભારદ્વાજો, ભદ્રકારસ્સુપન્તિકં;
‘‘Svādhippāgā bhāradvājo, bhadrakārassupantikaṃ;
તમદ્દસ મહાબ્રહ્મા, નિસિન્નં સમ્હિ વેસ્મની’’તિ.
Tamaddasa mahābrahmā, nisinnaṃ samhi vesmanī’’ti.
તત્થ વેસ્મનીતિ ઘરે.
Tattha vesmanīti ghare.
સો તત્થ ગન્ત્વા ભદ્રકારમાણવેન કતાસનાભિહારસક્કારો નિસીદિત્વા આગમનકારણં પુટ્ઠો દ્વાદસમં ગાથમાહ –
So tattha gantvā bhadrakāramāṇavena katāsanābhihārasakkāro nisīditvā āgamanakāraṇaṃ puṭṭho dvādasamaṃ gāthamāha –
૧૪૯.
149.
‘‘રઞ્ઞોહં પહિતો દૂતો, કોરબ્યસ્સ યસસ્સિનો;
‘‘Raññohaṃ pahito dūto, korabyassa yasassino;
‘અત્થં ધમ્મઞ્ચ પુચ્છેસિ’, ઇચ્ચબ્રવિ યુધિટ્ઠિલો;
‘Atthaṃ dhammañca pucchesi’, iccabravi yudhiṭṭhilo;
તં ત્વં અત્થઞ્ચ ધમ્મઞ્ચ, ભદ્રકાર પબ્રૂહિ મે’’તિ.
Taṃ tvaṃ atthañca dhammañca, bhadrakāra pabrūhi me’’ti.
અથ નં ભદ્રકારો, ‘‘તાત, અહં ઇમેસુ દિવસેસુ પરદારિકકમ્મે અભિનિવિટ્ઠો, ચિત્તં મે બ્યાકુલં, તેન ત્યાહં વિસ્સજ્જેતું ન સક્ખિસ્સામિ, મય્હં પન કનિટ્ઠો સઞ્ચયકુમારો નામ મયા અતિવિય ઞાણવન્તતરો, તં પુચ્છ, સો તે પઞ્હં વિસ્સજ્જેસ્સતી’’તિ તસ્સ સન્તિકં પેસેન્તો દ્વે ગાથા અભાસિ –
Atha naṃ bhadrakāro, ‘‘tāta, ahaṃ imesu divasesu paradārikakamme abhiniviṭṭho, cittaṃ me byākulaṃ, tena tyāhaṃ vissajjetuṃ na sakkhissāmi, mayhaṃ pana kaniṭṭho sañcayakumāro nāma mayā ativiya ñāṇavantataro, taṃ puccha, so te pañhaṃ vissajjessatī’’ti tassa santikaṃ pesento dve gāthā abhāsi –
૧૫૦.
150.
‘‘મંસકાજં અવહાય, ગોધં અનુપતામહં;
‘‘Maṃsakājaṃ avahāya, godhaṃ anupatāmahaṃ;
ન તે સક્કોમિ અક્ખાતું, અત્થં ધમ્મઞ્ચ પુચ્છિતો.
Na te sakkomi akkhātuṃ, atthaṃ dhammañca pucchito.
૧૫૧.
151.
‘‘સઞ્ચયો નામ મે ભાતા, કનિટ્ઠો મે સુચીરત;
‘‘Sañcayo nāma me bhātā, kaniṭṭho me sucīrata;
તં ત્વં અત્થઞ્ચ ધમ્મઞ્ચ, ગન્ત્વા પુચ્છસ્સુ બ્રાહ્મણા’’તિ.
Taṃ tvaṃ atthañca dhammañca, gantvā pucchassu brāhmaṇā’’ti.
તત્થ મંસકાજન્તિ યથા નામ પુરિસો થૂલમિગમંસં કાજેનાદાય ગચ્છન્તો અન્તરામગ્ગે ગોધપોતકં દિસ્વા મંસકાજં છડ્ડેત્વા તં અનુબન્ધેય્ય, એવમેવ અત્તનો ઘરે વસવત્તિનિં ભરિયં છડ્ડેત્વા પરસ્સ રક્ખિતગોપિતં ઇત્થિં અનુબન્ધન્તો હોમીતિ દીપેન્તો એવમાહાતિ.
Tattha maṃsakājanti yathā nāma puriso thūlamigamaṃsaṃ kājenādāya gacchanto antarāmagge godhapotakaṃ disvā maṃsakājaṃ chaḍḍetvā taṃ anubandheyya, evameva attano ghare vasavattiniṃ bhariyaṃ chaḍḍetvā parassa rakkhitagopitaṃ itthiṃ anubandhanto homīti dīpento evamāhāti.
સો તસ્મિં ખણે સઞ્ચયસ્સ નિવેસનં ગન્ત્વા તેન કતસક્કારો આગમનકારણં પુટ્ઠો આચિક્ખિ. તમત્થં પકાસેન્તો સત્થા દ્વે ગાથા અભાસિ –
So tasmiṃ khaṇe sañcayassa nivesanaṃ gantvā tena katasakkāro āgamanakāraṇaṃ puṭṭho ācikkhi. Tamatthaṃ pakāsento satthā dve gāthā abhāsi –
૧૫૨.
152.
‘‘સ્વાધિપ્પાગા ભારદ્વાજો, સઞ્ચયસ્સ ઉપન્તિકં;
‘‘Svādhippāgā bhāradvājo, sañcayassa upantikaṃ;
તમદ્દસ મહાબ્રહ્મા, નિસિન્નં સમ્હિ વેસ્મનિ.
Tamaddasa mahābrahmā, nisinnaṃ samhi vesmani.
૧૫૩.
153.
‘‘રઞ્ઞોહં પહિતો દૂતો, કોરબ્યસ્સ યસસ્સિનો;
‘‘Raññohaṃ pahito dūto, korabyassa yasassino;
‘અત્થં ધમ્મઞ્ચ પુચ્છેસિ’, ઇચ્ચબ્રવિ યુધિટ્ઠિલો;
‘Atthaṃ dhammañca pucchesi’, iccabravi yudhiṭṭhilo;
તં ત્વં અત્થઞ્ચ ધમ્મઞ્ચ, સઞ્ચયક્ખાહિ પુચ્છિતો’’તિ.
Taṃ tvaṃ atthañca dhammañca, sañcayakkhāhi pucchito’’ti.
સઞ્ચયકુમારો પન તદા પરદારમેવ સેવતિ. અથસ્સ સો ‘‘અહં, તાત, પરદારં સેવામિ, સેવન્તો ચ પન ગઙ્ગં ઓતરિત્વા પરતીરં ગચ્છામિ, તં મં સાયઞ્ચ પાતો ચ નદિં તરન્તં મચ્ચુ ગિલતિ નામ, તેન ચિત્તં મે બ્યાકુલં, ન ત્યાહં આચિક્ખિતું સક્ખિસ્સામિ, કનિટ્ઠો પન મે સમ્ભવકુમારો નામ અત્થિ જાતિયા સત્તવસ્સિકો, મયા સતગુણેન સહસ્સગુણેન સતસહસ્સગુણેનાધિકઞાણતરો, સો તે આચિક્ખિસ્સતિ, ગચ્છ તં પુચ્છાહી’’તિ આહ. ઇમમત્થં પકાસેન્તો સત્થા દ્વે ગાથા અભાસિ –
Sañcayakumāro pana tadā paradārameva sevati. Athassa so ‘‘ahaṃ, tāta, paradāraṃ sevāmi, sevanto ca pana gaṅgaṃ otaritvā paratīraṃ gacchāmi, taṃ maṃ sāyañca pāto ca nadiṃ tarantaṃ maccu gilati nāma, tena cittaṃ me byākulaṃ, na tyāhaṃ ācikkhituṃ sakkhissāmi, kaniṭṭho pana me sambhavakumāro nāma atthi jātiyā sattavassiko, mayā sataguṇena sahassaguṇena satasahassaguṇenādhikañāṇataro, so te ācikkhissati, gaccha taṃ pucchāhī’’ti āha. Imamatthaṃ pakāsento satthā dve gāthā abhāsi –
૧૫૪.
154.
‘‘સદા મં ગિલતે મચ્ચુ, સાયં પાતો સુચીરત;
‘‘Sadā maṃ gilate maccu, sāyaṃ pāto sucīrata;
ન તે સક્કોમિ અક્ખાતું, અત્થં ધમ્મઞ્ચ પુચ્છિતો.
Na te sakkomi akkhātuṃ, atthaṃ dhammañca pucchito.
૧૫૫.
155.
‘‘સમ્ભવો નામ મે ભાતા, કનિટ્ઠો મે સુચીરત;
‘‘Sambhavo nāma me bhātā, kaniṭṭho me sucīrata;
તં ત્વં અત્થઞ્ચ ધમ્મઞ્ચ, ગન્ત્વા પુચ્છસ્સુ બ્રાહ્મણા’’તિ.
Taṃ tvaṃ atthañca dhammañca, gantvā pucchassu brāhmaṇā’’ti.
તં સુત્વા સુચિરતો ‘‘અયં પઞ્હો ઇમસ્મિં લોકે અબ્ભુતો ભવિસ્સતિ, ઇમં પઞ્હં વિસ્સજ્જેતું સમત્થો નામ નત્થિ મઞ્ઞે’’તિ ચિન્તેત્વા દ્વે ગાથા અભાસિ –
Taṃ sutvā sucirato ‘‘ayaṃ pañho imasmiṃ loke abbhuto bhavissati, imaṃ pañhaṃ vissajjetuṃ samattho nāma natthi maññe’’ti cintetvā dve gāthā abhāsi –
૧૫૬.
156.
‘‘અબ્ભુતો વત ભો ધમ્મો, નાયં અસ્માક રુચ્ચતિ;
‘‘Abbhuto vata bho dhammo, nāyaṃ asmāka ruccati;
તયો જના પિતાપુત્તા, તે સુ પઞ્ઞાય નો વિદૂ.
Tayo janā pitāputtā, te su paññāya no vidū.
૧૫૭.
157.
‘‘ન તં સક્કોથ અક્ખાતું, અત્થં ધમ્મઞ્ચ પુચ્છિતા;
‘‘Na taṃ sakkotha akkhātuṃ, atthaṃ dhammañca pucchitā;
કથં નુ દહરો જઞ્ઞા, અત્થં ધમ્મઞ્ચ પુચ્છિતો’’તિ.
Kathaṃ nu daharo jaññā, atthaṃ dhammañca pucchito’’ti.
તત્થ નાયન્તિ અયં પઞ્હધમ્મો અબ્ભુતો, ઇમં કથેતું સમત્થેન નામ ન ભવિતબ્બં, તસ્મા યં ત્વં ‘‘કુમારો કથેસ્સતી’’તિ વદતિ, નાયં અસ્માકં રુચ્ચતિ. તે સૂતિ એત્થ સુ-કારો નિપાતમત્તં. પિતાતિ વિધુરો પણ્ડિતો, પુત્તા ભદ્રકારો સઞ્ચયો ચાતિ તેપિ તયો પિતાપુત્તા પઞ્ઞાય ઇમં ધમ્મં નો વિદૂ, ન વિજાનન્તિ, અઞ્ઞો કો જાનિસ્સતીતિ અત્થો. ન તન્તિ તુમ્હે તયો જના પુચ્છિતા એતં અક્ખાતું ન સક્કોથ, દહરો સત્તવસ્સિકો કુમારો પુચ્છિતો કથં નુ જઞ્ઞા, કેન કારણેન જાનિતું સક્ખિસ્સતીતિ અત્થો.
Tattha nāyanti ayaṃ pañhadhammo abbhuto, imaṃ kathetuṃ samatthena nāma na bhavitabbaṃ, tasmā yaṃ tvaṃ ‘‘kumāro kathessatī’’ti vadati, nāyaṃ asmākaṃ ruccati. Te sūti ettha su-kāro nipātamattaṃ. Pitāti vidhuro paṇḍito, puttā bhadrakāro sañcayo cāti tepi tayo pitāputtā paññāya imaṃ dhammaṃ no vidū, na vijānanti, añño ko jānissatīti attho. Na tanti tumhe tayo janā pucchitā etaṃ akkhātuṃ na sakkotha, daharo sattavassiko kumāro pucchito kathaṃ nu jaññā, kena kāraṇena jānituṃ sakkhissatīti attho.
તં સુત્વા સઞ્ચયકુમારો, ‘‘તાત, સમ્ભવકુમારં ‘દહરો’તિ મા ઉઞ્ઞાસિ, સચેપિ પઞ્હવિસ્સજ્જનેનાત્થિકો, ગચ્છ નં પુચ્છા’’તિ અત્થદીપનાહિ ઉપમાહિ કુમારસ્સ વણ્ણં પકાસેન્તો દ્વાદસ ગાથા અભાસિ –
Taṃ sutvā sañcayakumāro, ‘‘tāta, sambhavakumāraṃ ‘daharo’ti mā uññāsi, sacepi pañhavissajjanenātthiko, gaccha naṃ pucchā’’ti atthadīpanāhi upamāhi kumārassa vaṇṇaṃ pakāsento dvādasa gāthā abhāsi –
૧૫૮.
158.
‘‘મા નં દહરોતિ ઉઞ્ઞાસિ, અપુચ્છિત્વાન સમ્ભવં;
‘‘Mā naṃ daharoti uññāsi, apucchitvāna sambhavaṃ;
પુચ્છિત્વા સમ્ભવં જઞ્ઞા, અત્થં ધમ્મઞ્ચ બ્રાહ્મણ.
Pucchitvā sambhavaṃ jaññā, atthaṃ dhammañca brāhmaṇa.
૧૫૯.
159.
‘‘યથાપિ ચન્દો વિમલો, ગચ્છં આકાસધાતુયા;
‘‘Yathāpi cando vimalo, gacchaṃ ākāsadhātuyā;
સબ્બે તારાગણે લોકે, આભાય અતિરોચતિ.
Sabbe tārāgaṇe loke, ābhāya atirocati.
૧૬૦.
160.
‘‘એવમ્પિ દહરૂપેતો, પઞ્ઞાયોગેન સમ્ભવો;
‘‘Evampi daharūpeto, paññāyogena sambhavo;
મા નં દહરોતિ ઉઞ્ઞાસિ, અપુચ્છિત્વાન સમ્ભવં;
Mā naṃ daharoti uññāsi, apucchitvāna sambhavaṃ;
પુચ્છિત્વા સમ્ભવં જઞ્ઞા, અત્થં ધમ્મઞ્ચ બ્રાહ્મણ.
Pucchitvā sambhavaṃ jaññā, atthaṃ dhammañca brāhmaṇa.
૧૬૧.
161.
‘‘યથાપિ રમ્મકો માસો, ગિમ્હાનં હોતિ બ્રાહ્મણ;
‘‘Yathāpi rammako māso, gimhānaṃ hoti brāhmaṇa;
અતેવઞ્ઞેહિ માસેહિ, દુમપુપ્ફેહિ સોભતિ.
Atevaññehi māsehi, dumapupphehi sobhati.
૧૬૨.
162.
‘‘એવમ્પિ દહરૂપેતો, પઞ્ઞાયોગેન સમ્ભવો;
‘‘Evampi daharūpeto, paññāyogena sambhavo;
મા નં દહરોતિ ઉઞ્ઞાસિ, અપુચ્છિત્વાન સમ્ભવં;
Mā naṃ daharoti uññāsi, apucchitvāna sambhavaṃ;
પુચ્છિત્વા સમ્ભવં જઞ્ઞા, અત્થં ધમ્મઞ્ચ બ્રાહ્મણ.
Pucchitvā sambhavaṃ jaññā, atthaṃ dhammañca brāhmaṇa.
૧૬૩.
163.
‘‘યથાપિ હિમવા બ્રહ્મે, પબ્બતો ગન્ધમાદનો;
‘‘Yathāpi himavā brahme, pabbato gandhamādano;
નાનારુક્ખેહિ સઞ્છન્નો, મહાભૂતગણાલયો;
Nānārukkhehi sañchanno, mahābhūtagaṇālayo;
ઓસધેહિ ચ દિબ્બેહિ, દિસા ભાતિ પવાતિ ચ.
Osadhehi ca dibbehi, disā bhāti pavāti ca.
૧૬૪.
164.
‘‘એવમ્પિ દહરૂપેતો, પઞ્ઞાયોગેન સમ્ભવો;
‘‘Evampi daharūpeto, paññāyogena sambhavo;
મા નં દહરોતિ ઉઞ્ઞાસિ, અપુચ્છિત્વાન સમ્ભવં;
Mā naṃ daharoti uññāsi, apucchitvāna sambhavaṃ;
પુચ્છિત્વા સમ્ભવં જઞ્ઞા, અત્થં ધમ્મઞ્ચ બ્રાહ્મણ.
Pucchitvā sambhavaṃ jaññā, atthaṃ dhammañca brāhmaṇa.
૧૬૫.
165.
‘‘યથાપિ પાવકો બ્રહ્મે, અચ્ચિમાલી યસસ્સિમા;
‘‘Yathāpi pāvako brahme, accimālī yasassimā;
જલમાનો વને ગચ્છે, અનલો કણ્હવત્તની.
Jalamāno vane gacche, analo kaṇhavattanī.
૧૬૬.
166.
‘‘ઘતાસનો ધૂમકેતુ, ઉત્તમાહેવનન્દહો;
‘‘Ghatāsano dhūmaketu, uttamāhevanandaho;
નિસીથે પબ્બતગ્ગસ્મિં, પહૂતેધો વિરોચતિ.
Nisīthe pabbataggasmiṃ, pahūtedho virocati.
૧૬૭.
167.
‘‘એવમ્પિ દહરૂપેતો, પઞ્ઞાયોગેન સમ્ભવો;
‘‘Evampi daharūpeto, paññāyogena sambhavo;
મા નં દહરોતિ ઉઞ્ઞાસિ, અપુચ્છિત્વાન સમ્ભવં;
Mā naṃ daharoti uññāsi, apucchitvāna sambhavaṃ;
પુચ્છિત્વા સમ્ભવં જઞ્ઞા, અત્થં ધમ્મઞ્ચ બ્રાહ્મણ.
Pucchitvā sambhavaṃ jaññā, atthaṃ dhammañca brāhmaṇa.
૧૬૮.
168.
‘‘જવેન ભદ્રં જાનન્તિ, બલિબદ્દઞ્ચ વાહિયે;
‘‘Javena bhadraṃ jānanti, balibaddañca vāhiye;
દોહેન ધેનું જાનન્તિ, ભાસમાનઞ્ચ પણ્ડિતં.
Dohena dhenuṃ jānanti, bhāsamānañca paṇḍitaṃ.
૧૬૯.
169.
‘‘એવમ્પિ દહરૂપેતો, પઞ્ઞાયોગેન સમ્ભવો;
‘‘Evampi daharūpeto, paññāyogena sambhavo;
મા નં દહરોતિ ઉઞ્ઞાસિ, અપુચ્છિત્વાન સમ્ભવં;
Mā naṃ daharoti uññāsi, apucchitvāna sambhavaṃ;
પુચ્છિત્વા સમ્ભવં જઞ્ઞા, અત્થં ધમ્મઞ્ચ બ્રાહ્મણા’’તિ.
Pucchitvā sambhavaṃ jaññā, atthaṃ dhammañca brāhmaṇā’’ti.
તત્થ જઞ્ઞાતિ જાનિસ્સસિ. ચન્દોતિ પુણ્ણચન્દો. વિમલોતિ અબ્ભાદિમલવિરહિતો. એવમ્પિ દહરૂપેતોતિ એવં સમ્ભવકુમારો દહરભાવેન ઉપેતોપિ પઞ્ઞાયોગેન સકલજમ્બુદીપતલે અવસેસે પણ્ડિતે અતિક્કમિત્વા વિરોચતિ. રમ્મકોતિ ચિત્તમાસો. અતેવઞ્ઞેહીતિ અતિવિય અઞ્ઞેહિ એકાદસહિ માસેહિ. એવન્તિ એવં સમ્ભવોપિ પઞ્ઞાયોગેન સોભતિ. હિમવાતિ હિમપાતસમયે હિમયુત્તોતિ હિમવા, ગિમ્હકાલે હિમં વમતીતિ હિમવા. સમ્પત્તં જનં ગન્ધેન મદયતીતિ ગન્ધમાદનો. મહાભૂતગણાલયોતિ દેવગણાનં નિવાસો. દિસા ભાતીતિ સબ્બદિસા એકોભાસા વિય કરોતિ. પવાતીતિ ગન્ધેન સબ્બદિસા વાયતિ. એવન્તિ એવં સમ્ભવોપિ પઞ્ઞાયોગેન સબ્બદિસા ભાતિ ચેવ પવાતિ ચ.
Tattha jaññāti jānissasi. Candoti puṇṇacando. Vimaloti abbhādimalavirahito. Evampi daharūpetoti evaṃ sambhavakumāro daharabhāvena upetopi paññāyogena sakalajambudīpatale avasese paṇḍite atikkamitvā virocati. Rammakoti cittamāso. Atevaññehīti ativiya aññehi ekādasahi māsehi. Evanti evaṃ sambhavopi paññāyogena sobhati. Himavāti himapātasamaye himayuttoti himavā, gimhakāle himaṃ vamatīti himavā. Sampattaṃ janaṃ gandhena madayatīti gandhamādano. Mahābhūtagaṇālayoti devagaṇānaṃ nivāso. Disā bhātīti sabbadisā ekobhāsā viya karoti. Pavātīti gandhena sabbadisā vāyati. Evanti evaṃ sambhavopi paññāyogena sabbadisā bhāti ceva pavāti ca.
યસસ્સિમાતિ તેજસમ્પત્તિયા યસસ્સિમા. અચ્ચિમાલીતિ અચ્ચીહિ યુત્તો. જલમાનો વને ગચ્છેતિ ગચ્છસઙ્ખાતે મહાવને જલન્તો ચરતિ. અનલોતિ અતિત્તો. ગતમગ્ગસ્સ કણ્હભાવેન કણ્હવત્તની. યઞ્ઞે આહુતિવસેન આહુતં ઘતં અસ્નાતીતિ ઘતાસનો. ધૂમો કેતુકિચ્ચં અસ્સ સાધેતીતિ ધૂમકેતુ. ઉત્તમાહેવનન્દહોતિ અહેવનં વુચ્ચતિ વનસણ્ડો, ઉત્તમં વનસણ્ડં દહતીતિ અત્થો. નિસીથેતિ રત્તિભાગે. પબ્બતગ્ગસ્મિન્તિ પબ્બતસિખરે. પહૂતેધોતિ પહૂતઇન્ધનો. વિરોચતીતિ સબ્બદિસાસુ ઓભાસતિ. એવન્તિ એવં મમ કનિટ્ઠો સમ્ભવકુમારો દહરોપિ પઞ્ઞાયોગેન વિરોચતિ. ભદ્રન્તિ ભદ્રં અસ્સાજાનીયં જવસમ્પત્તિયા જાનન્તિ, ન સરીરેન. વાહિયેતિ વહિતબ્બભારે સતિ ભારવહતાય ‘‘અહં ઉત્તમો’’તિ બલિબદ્દં જાનન્તિ. દોહેનાતિ દોહસમ્પત્તિયા ધેનું ‘‘સુખીરા’’તિ જાનન્તિ. ભાસમાનન્તિ એત્થ ‘‘નાભાસમાનં જાનન્તિ, મિસ્સં બાલેહિ પણ્ડિત’’ન્તિ સુત્તં (સં॰ નિ॰ ૨.૨૪૧) આહરિતબ્બં.
Yasassimāti tejasampattiyā yasassimā. Accimālīti accīhi yutto. Jalamāno vane gaccheti gacchasaṅkhāte mahāvane jalanto carati. Analoti atitto. Gatamaggassa kaṇhabhāvena kaṇhavattanī. Yaññe āhutivasena āhutaṃ ghataṃ asnātīti ghatāsano. Dhūmo ketukiccaṃ assa sādhetīti dhūmaketu. Uttamāhevanandahoti ahevanaṃ vuccati vanasaṇḍo, uttamaṃ vanasaṇḍaṃ dahatīti attho. Nisītheti rattibhāge. Pabbataggasminti pabbatasikhare. Pahūtedhoti pahūtaindhano. Virocatīti sabbadisāsu obhāsati. Evanti evaṃ mama kaniṭṭho sambhavakumāro daharopi paññāyogena virocati. Bhadranti bhadraṃ assājānīyaṃ javasampattiyā jānanti, na sarīrena. Vāhiyeti vahitabbabhāre sati bhāravahatāya ‘‘ahaṃ uttamo’’ti balibaddaṃ jānanti. Dohenāti dohasampattiyā dhenuṃ ‘‘sukhīrā’’ti jānanti. Bhāsamānanti ettha ‘‘nābhāsamānaṃ jānanti, missaṃ bālehi paṇḍita’’nti suttaṃ (saṃ. ni. 2.241) āharitabbaṃ.
સુચિરતો એવં તસ્મિં સમ્ભવં વણ્ણેન્તે ‘‘પઞ્હં પુચ્છિત્વા જાનિસ્સામી’’તિ ‘‘કહં પન તે કુમાર કનિટ્ઠો’’તિ પુચ્છિ. અથસ્સ સો સીહપઞ્જરં વિવરિત્વા હત્થં પસારેત્વા ‘‘યો એસ પાસાદદ્વારે અન્તરવીથિયા કુમારકેહિ સદ્ધિં સુવણ્ણવણ્ણો કીળતિ, અયં મમ કનિટ્ઠો, ઉપસઙ્કમિત્વા તં પુચ્છ, બુદ્ધલીળાય તે પઞ્હં કથેસ્સતી’’તિ આહ. સુચિરતો તસ્સ વચનં સુત્વા પાસાદા ઓરુય્હ કુમારસ્સ સન્તિકં અગમાસિ. કાય વેલાયાતિ? કુમારસ્સ નિવત્થસાટકં મોચેત્વા ખન્ધે ખિપિત્વા ઉભોહિ હત્થેહિ પંસું ગહેત્વા ઠિતવેલાય. તમત્થં આવિકરોન્તો સત્થા ગાથમાહ –
Sucirato evaṃ tasmiṃ sambhavaṃ vaṇṇente ‘‘pañhaṃ pucchitvā jānissāmī’’ti ‘‘kahaṃ pana te kumāra kaniṭṭho’’ti pucchi. Athassa so sīhapañjaraṃ vivaritvā hatthaṃ pasāretvā ‘‘yo esa pāsādadvāre antaravīthiyā kumārakehi saddhiṃ suvaṇṇavaṇṇo kīḷati, ayaṃ mama kaniṭṭho, upasaṅkamitvā taṃ puccha, buddhalīḷāya te pañhaṃ kathessatī’’ti āha. Sucirato tassa vacanaṃ sutvā pāsādā oruyha kumārassa santikaṃ agamāsi. Kāya velāyāti? Kumārassa nivatthasāṭakaṃ mocetvā khandhe khipitvā ubhohi hatthehi paṃsuṃ gahetvā ṭhitavelāya. Tamatthaṃ āvikaronto satthā gāthamāha –
૧૭૦.
170.
‘‘સ્વાધિપ્પાગા ભારદ્વાજો, સમ્ભવસ્સ ઉપન્તિકં;
‘‘Svādhippāgā bhāradvājo, sambhavassa upantikaṃ;
તમદ્દસ મહાબ્રહ્મા, કીળમાનં બહીપુરે’’તિ.
Tamaddasa mahābrahmā, kīḷamānaṃ bahīpure’’ti.
તત્થ બહીપુરેતિ બહિનિવેસને.
Tattha bahīpureti bahinivesane.
મહાસત્તોપિ બ્રાહ્મણં આગન્ત્વા પુરતો ઠિતં દિસ્વા ‘‘તાત, કેનત્થેનાગતોસી’’તિ પુચ્છિત્વા, ‘‘તાત, કુમાર અહં જમ્બુદીપતલે આહિણ્ડન્તો મયા પુચ્છિતં પઞ્હં કથેતું સમત્થં અલભિત્વા તવ સન્તિકં આગતોમ્હી’’તિ વુત્તે ‘‘સકલજમ્બુદીપે કિર અવિનિચ્છિતો પઞ્હો મમ સન્તિકં આગતો, અહં ઞાણેન મહલ્લકો’’તિ હિરોત્તપ્પં પટિલભિત્વા હત્થગતં પંસું છડ્ડેત્વા ખન્ધતો સાટકં આદાય નિવાસેત્વા ‘‘પુચ્છ, બ્રાહ્મણ, બુદ્ધલીળાય તે કથેસ્સામી’’તિ સબ્બઞ્ઞુપવારણં પવારેસિ. તતો બ્રાહ્મણો –
Mahāsattopi brāhmaṇaṃ āgantvā purato ṭhitaṃ disvā ‘‘tāta, kenatthenāgatosī’’ti pucchitvā, ‘‘tāta, kumāra ahaṃ jambudīpatale āhiṇḍanto mayā pucchitaṃ pañhaṃ kathetuṃ samatthaṃ alabhitvā tava santikaṃ āgatomhī’’ti vutte ‘‘sakalajambudīpe kira avinicchito pañho mama santikaṃ āgato, ahaṃ ñāṇena mahallako’’ti hirottappaṃ paṭilabhitvā hatthagataṃ paṃsuṃ chaḍḍetvā khandhato sāṭakaṃ ādāya nivāsetvā ‘‘puccha, brāhmaṇa, buddhalīḷāya te kathessāmī’’ti sabbaññupavāraṇaṃ pavāresi. Tato brāhmaṇo –
૧૭૧.
171.
‘‘રઞ્ઞોહં પહિતો દૂતો, કોરબ્યસ્સ યસસ્સિનો;
‘‘Raññohaṃ pahito dūto, korabyassa yasassino;
‘અત્થં ધમ્મઞ્ચ પુચ્છેસિ’, ઇચ્ચબ્રવિ યુધિટ્ઠિલો;
‘Atthaṃ dhammañca pucchesi’, iccabravi yudhiṭṭhilo;
તં ત્વં અત્થઞ્ચ ધમ્મઞ્ચ, સમ્ભવક્ખાહિ પુચ્છિતો’’તિ. –
Taṃ tvaṃ atthañca dhammañca, sambhavakkhāhi pucchito’’ti. –
ગાથાય પઞ્હં પુચ્છિ.
Gāthāya pañhaṃ pucchi.
તસ્સ અત્થો સમ્ભવપણ્ડિતસ્સ ગગનમજ્ઝે પુણ્ણચન્દો વિય પાકટો અહોસિ.
Tassa attho sambhavapaṇḍitassa gaganamajjhe puṇṇacando viya pākaṭo ahosi.
અથ નં ‘‘તેન હિ સુણોહી’’તિ વત્વા ધમ્મયાગપઞ્હં વિસ્સજ્જેન્તો ગાથમાહ –
Atha naṃ ‘‘tena hi suṇohī’’ti vatvā dhammayāgapañhaṃ vissajjento gāthamāha –
૧૭૨.
172.
‘‘તગ્ઘ તે અહમક્ખિસ્સં, યથાપિ કુસલો તથા;
‘‘Taggha te ahamakkhissaṃ, yathāpi kusalo tathā;
રાજા ચ ખો તં જાનાતિ, યદિ કાહતિ વા ન વા’’તિ.
Rājā ca kho taṃ jānāti, yadi kāhati vā na vā’’ti.
તસ્સ અન્તરવીથિયં ઠત્વા મધુરસ્સરેન ધમ્મં દેસેન્તસ્સ સદ્દો દ્વાદસયોજનિકં સકલબારાણસિનગરં અવત્થરિ. અથ રાજા ચ ઉપરાજાદયો ચ સબ્બે સન્નિપતિંસુ. મહાસત્તો મહાજનસ્સ મજ્ઝે ધમ્મદેસનં પટ્ઠપેસિ.
Tassa antaravīthiyaṃ ṭhatvā madhurassarena dhammaṃ desentassa saddo dvādasayojanikaṃ sakalabārāṇasinagaraṃ avatthari. Atha rājā ca uparājādayo ca sabbe sannipatiṃsu. Mahāsatto mahājanassa majjhe dhammadesanaṃ paṭṭhapesi.
તત્થ તગ્ઘાતિ એકંસવચનં. યથાપિ કુસલોતિ યથા અતિકુસલો સબ્બઞ્ઞુબુદ્ધો આચિક્ખતિ, તથા તે એકંસેનેવ અહમક્ખિસ્સન્તિ અત્થો. રાજા ચ ખો તન્તિ અહં તં પઞ્હં યથા તુમ્હાકં રાજા જાનિતું સક્કોતિ, તથા કથેસ્સામિ. તતો ઉત્તરિ રાજા એવ તં જાનાતિ, યદિ કરિસ્સતિ વા ન વા કરિસ્સતિ, કરોન્તસ્સ વા અકરોન્તસ્સ વા તસ્સેવેતં ભવિસ્સતિ, મય્હં પન દોસો નત્થીતિ દીપેતિ.
Tattha tagghāti ekaṃsavacanaṃ. Yathāpi kusaloti yathā atikusalo sabbaññubuddho ācikkhati, tathā te ekaṃseneva ahamakkhissanti attho. Rājā ca kho tanti ahaṃ taṃ pañhaṃ yathā tumhākaṃ rājā jānituṃ sakkoti, tathā kathessāmi. Tato uttari rājā eva taṃ jānāti, yadi karissati vā na vā karissati, karontassa vā akarontassa vā tassevetaṃ bhavissati, mayhaṃ pana doso natthīti dīpeti.
એવં ઇમાય ગાથાય પઞ્હકથનં પટિજાનિત્વા ઇદાનિ ધમ્મયાગપઞ્હં કથેન્તો આહ –
Evaṃ imāya gāthāya pañhakathanaṃ paṭijānitvā idāni dhammayāgapañhaṃ kathento āha –
૧૭૩.
173.
‘‘અજ્જ સુવેતિ સંસેય્ય, રઞ્ઞા પુટ્ઠો સુચીરત;
‘‘Ajja suveti saṃseyya, raññā puṭṭho sucīrata;
મા કત્વા અવસી રાજા, અત્થે જાતે યુધિટ્ઠિલો.
Mā katvā avasī rājā, atthe jāte yudhiṭṭhilo.
૧૭૪.
174.
‘‘અજ્ઝત્તઞ્ઞેવ સંસેય્ય, રઞ્ઞા પુટ્ઠો સુચીરત;
‘‘Ajjhattaññeva saṃseyya, raññā puṭṭho sucīrata;
કુમ્મગ્ગં ન નિવેસેય્ય, યથા મૂળ્હો અચેતસો.
Kummaggaṃ na niveseyya, yathā mūḷho acetaso.
૧૭૫.
175.
‘‘અત્તાનં નાતિવત્તેય્ય, અધમ્મં ન સમાચરે;
‘‘Attānaṃ nātivatteyya, adhammaṃ na samācare;
અતિત્થે નપ્પતારેય્ય, અનત્થે ન યુતો સિયા.
Atitthe nappatāreyya, anatthe na yuto siyā.
૧૭૬.
176.
‘‘યો ચ એતાનિ ઠાનાનિ, કત્તું જાનાતિ ખત્તિયો;
‘‘Yo ca etāni ṭhānāni, kattuṃ jānāti khattiyo;
સદા સો વડ્ઢતે રાજા, સુક્કપક્ખેવ ચન્દિમા.
Sadā so vaḍḍhate rājā, sukkapakkheva candimā.
૧૭૭.
177.
‘‘ઞાતીનઞ્ચ પિયો હોતિ, મિત્તેસુ ચ વિરોચતિ;
‘‘Ñātīnañca piyo hoti, mittesu ca virocati;
કાયસ્સ ભેદા સપ્પઞ્ઞો, સગ્ગં સો ઉપપજ્જતી’’તિ.
Kāyassa bhedā sappañño, saggaṃ so upapajjatī’’ti.
તત્થ સંસેય્યાતિ કથેય્ય. ઇદં વુત્તં હોતિ – તાત, સુચિરત સચે તુમ્હાકં રઞ્ઞા ‘‘અજ્જ દાનં દેમ, સીલં રક્ખામ, ઉપોસથકમ્મં કરોમા’’તિ કોચિ પુટ્ઠો, ‘‘મહારાજ, અજ્જ તાવ પાણં હનામ, કામે પરિભુઞ્જામ, સુરં પિવામ, કુસલં પન કરિસ્સામ સુવે’’તિ રઞ્ઞો કથેય્ય, તસ્સ અતિમહન્તસ્સપિ અમચ્ચસ્સ વચનં કત્વા તુમ્હાકં રાજા યુધિટ્ઠિલગોત્તો તથારૂપે અત્થે જાતે તં દિવસં પમાદેન વીતિનામેન્તો મા અવસિ, તસ્સ વચનં અકત્વા ઉપ્પન્નં કુસલચિત્તં અપરિહાપેત્વા કુસલપટિસંયુત્તં કમ્મં કરોતુયેવ, ઇદમસ્સ કથેય્યાસીતિ. એવં મહાસત્તો ઇમાય ગાથાય –
Tattha saṃseyyāti katheyya. Idaṃ vuttaṃ hoti – tāta, sucirata sace tumhākaṃ raññā ‘‘ajja dānaṃ dema, sīlaṃ rakkhāma, uposathakammaṃ karomā’’ti koci puṭṭho, ‘‘mahārāja, ajja tāva pāṇaṃ hanāma, kāme paribhuñjāma, suraṃ pivāma, kusalaṃ pana karissāma suve’’ti rañño katheyya, tassa atimahantassapi amaccassa vacanaṃ katvā tumhākaṃ rājā yudhiṭṭhilagotto tathārūpe atthe jāte taṃ divasaṃ pamādena vītināmento mā avasi, tassa vacanaṃ akatvā uppannaṃ kusalacittaṃ aparihāpetvā kusalapaṭisaṃyuttaṃ kammaṃ karotuyeva, idamassa katheyyāsīti. Evaṃ mahāsatto imāya gāthāya –
‘‘અજ્જેવ કિચ્ચમાતપ્પં, કો જઞ્ઞા મરણં સુવે’’તિ. (મ॰ નિ॰ ૩.૨૭૨) –
‘‘Ajjeva kiccamātappaṃ, ko jaññā maraṇaṃ suve’’ti. (ma. ni. 3.272) –
ભદ્દેકરત્તસુત્તઞ્ચેવ,
Bhaddekarattasuttañceva,
‘‘અપ્પમાદો અમતપદં, પમાદો મચ્ચુનો પદ’’ન્તિ. (ધ॰ પ॰ ૨૧) –
‘‘Appamādo amatapadaṃ, pamādo maccuno pada’’nti. (dha. pa. 21) –
અપ્પમાદોવાદઞ્ચ કથેસિ.
Appamādovādañca kathesi.
અજ્ઝત્તઞ્ઞેવાતિ , તાત, સુચિરત સમ્ભવપણ્ડિતો તયા ધમ્મયાગપઞ્હે પુચ્છિતે કિં કથેસીતિ રઞ્ઞા પુટ્ઠો સમાનો તુમ્હાકં રઞ્ઞો અજ્ઝત્તઞ્ઞેવ સંસેય્ય, નિયકજ્ઝત્તસઙ્ખાતં ખન્ધપઞ્ચકં હુત્વા અભાવતો અનિચ્ચન્તિ કથેય્યાસિ. એત્તાવતા મહાસત્તો –
Ajjhattaññevāti , tāta, sucirata sambhavapaṇḍito tayā dhammayāgapañhe pucchite kiṃ kathesīti raññā puṭṭho samāno tumhākaṃ rañño ajjhattaññeva saṃseyya, niyakajjhattasaṅkhātaṃ khandhapañcakaṃ hutvā abhāvato aniccanti katheyyāsi. Ettāvatā mahāsatto –
‘‘સબ્બે સઙ્ખારા અનિચ્ચાતિ, યદા પઞ્ઞાય પસ્સતિ’’. (ધ॰ પ॰ ૨૭૭) –
‘‘Sabbe saṅkhārā aniccāti, yadā paññāya passati’’. (dha. pa. 277) –
‘‘અનિચ્ચા વત સઙ્ખારા, ઉપ્પાદવયધમ્મિનો’’તિ. (દી॰ નિ॰ ૨.૨૨૧) –
‘‘Aniccā vata saṅkhārā, uppādavayadhammino’’ti. (dī. ni. 2.221) –
એવં વિભાવિતં અનિચ્ચતં કથેસીતિ.
Evaṃ vibhāvitaṃ aniccataṃ kathesīti.
કુમ્મગ્ગન્તિ, બ્રાહ્મણ, યથા મૂળ્હો અચેતનો અન્ધબાલપુથુજ્જનો દ્વાસટ્ઠિદિટ્ઠિગતસઙ્ખાતં કુમ્મગ્ગં સેવતિ, એવં તવ રાજા તં કુમ્મગ્ગં ન સેવેય્ય, નિય્યાનિકં દસકુસલકમ્મપથમગ્ગમેવ સેવતુ, એવમસ્સ વદેય્યાસીતિ.
Kummagganti, brāhmaṇa, yathā mūḷho acetano andhabālaputhujjano dvāsaṭṭhidiṭṭhigatasaṅkhātaṃ kummaggaṃ sevati, evaṃ tava rājā taṃ kummaggaṃ na seveyya, niyyānikaṃ dasakusalakammapathamaggameva sevatu, evamassa vadeyyāsīti.
અત્તાનન્તિ ઇમં સુગતિયં ઠિતં અત્તભાવં નાતિવત્તેય્ય, યેન કમ્મેન તિસ્સો કુસલસમ્પત્તિયો સબ્બકામસગ્ગે અતિક્કમિત્વા અપાયે નિબ્બત્તન્તિ, તં કમ્મં ન કરેય્યાતિ અત્થો. અધમ્મન્તિ તિવિધદુચ્ચરિતસઙ્ખાતં અધમ્મં ન સમાચરેય્ય. અતિત્થેતિ દ્વાસટ્ઠિદિટ્ઠિસઙ્ખાતે અતિત્થે નપ્પતારેય્ય ન ઓતારેય્ય. ‘‘ન તારેય્યા’’તિપિ પાઠો, અત્તનો દિટ્ઠાનુગતિમાપજ્જન્તં જનં ન ઓતારેય્ય. અનત્થેતિ અકારણે. ન યુતોતિ યુત્તપયુત્તો ન સિયા. બ્રાહ્મણ, યદિ તે રાજા ધમ્મયાગપઞ્હે વત્તિતુકામો, ‘‘ઇમસ્મિં ઓવાદે વત્તતૂ’’તિ તસ્સ કથેય્યાસીતિ અયમેત્થ અધિપ્પાયો.
Attānanti imaṃ sugatiyaṃ ṭhitaṃ attabhāvaṃ nātivatteyya, yena kammena tisso kusalasampattiyo sabbakāmasagge atikkamitvā apāye nibbattanti, taṃ kammaṃ na kareyyāti attho. Adhammanti tividhaduccaritasaṅkhātaṃ adhammaṃ na samācareyya. Atittheti dvāsaṭṭhidiṭṭhisaṅkhāte atitthe nappatāreyya na otāreyya. ‘‘Na tāreyyā’’tipi pāṭho, attano diṭṭhānugatimāpajjantaṃ janaṃ na otāreyya. Anattheti akāraṇe. Na yutoti yuttapayutto na siyā. Brāhmaṇa, yadi te rājā dhammayāgapañhe vattitukāmo, ‘‘imasmiṃ ovāde vattatū’’ti tassa katheyyāsīti ayamettha adhippāyo.
સદાતિ સતતં. ઇદં વુત્તં હોતિ – ‘‘યો ખત્તિયો એતાનિ કારણાનિ કાતું જાનાતિ, સો રાજા સુક્કપક્ખે ચન્દો વિય સદા વડ્ઢતી’’તિ . વિરોચતીતિ મિત્તામચ્ચાનં મજ્ઝે અત્તનો સીલાચારઞાણાદીહિ ગુણેહિ સોભતિ વિરોચતીતિ.
Sadāti satataṃ. Idaṃ vuttaṃ hoti – ‘‘yo khattiyo etāni kāraṇāni kātuṃ jānāti, so rājā sukkapakkhe cando viya sadā vaḍḍhatī’’ti . Virocatīti mittāmaccānaṃ majjhe attano sīlācārañāṇādīhi guṇehi sobhati virocatīti.
એવં મહાસત્તો ગગનતલે ચન્દં ઉટ્ઠાપેન્તો વિય બુદ્ધલીળાય બ્રાહ્મણસ્સ પઞ્હં કથેસિ. મહાજનો નદન્તો સેલેન્તો અપ્ફોટેન્તો સાધુકારસહસ્સાનિ અદાસિ, ચેલુક્ખેપે ચ અઙ્ગુલિફોટે ચ પવત્તેસિ, હત્થપિળન્ધનાદીનિ ખિપિ. એવં ખિત્તધનં કોટિમત્તં અહોસિ. રાજાપિસ્સ તુટ્ઠો મહન્તં યસં અદાસિ. સુચિરતોપિ નિક્ખસહસ્સેન પૂજં કત્વા સુવણ્ણપટ્ટે જાતિહિઙ્ગુલકેન પઞ્હવિસ્સજ્જનં લિખિત્વા ઇન્દપત્થનગરં ગન્ત્વા રઞ્ઞો ધમ્મયાગપઞ્હં કથેસિ. રાજા તસ્મિં ધમ્મે વત્તિત્વા સગ્ગપુરં પૂરેસિ.
Evaṃ mahāsatto gaganatale candaṃ uṭṭhāpento viya buddhalīḷāya brāhmaṇassa pañhaṃ kathesi. Mahājano nadanto selento apphoṭento sādhukārasahassāni adāsi, celukkhepe ca aṅguliphoṭe ca pavattesi, hatthapiḷandhanādīni khipi. Evaṃ khittadhanaṃ koṭimattaṃ ahosi. Rājāpissa tuṭṭho mahantaṃ yasaṃ adāsi. Suciratopi nikkhasahassena pūjaṃ katvā suvaṇṇapaṭṭe jātihiṅgulakena pañhavissajjanaṃ likhitvā indapatthanagaraṃ gantvā rañño dhammayāgapañhaṃ kathesi. Rājā tasmiṃ dhamme vattitvā saggapuraṃ pūresi.
સત્થા ઇમં ધમ્મદેસનં આહરિત્વા ‘‘ન, ભિક્ખવે, ઇદાનેવ, પુબ્બેપિ તથાગતો મહાપઞ્ઞોયેવા’’તિ વત્વા જાતકં સમોધાનેસિ ‘‘તદા ધનઞ્ચયરાજા આનન્દો અહોસિ, સુચિરતો અનુરુદ્ધો, વિધુરો કસ્સપો, ભદ્રકારો મોગ્ગલ્લાનો, સઞ્ચયમાણવો સારિપુત્તો, સમ્ભવપણ્ડિતો પન અહમેવ અહોસિ’’ન્તિ.
Satthā imaṃ dhammadesanaṃ āharitvā ‘‘na, bhikkhave, idāneva, pubbepi tathāgato mahāpaññoyevā’’ti vatvā jātakaṃ samodhānesi ‘‘tadā dhanañcayarājā ānando ahosi, sucirato anuruddho, vidhuro kassapo, bhadrakāro moggallāno, sañcayamāṇavo sāriputto, sambhavapaṇḍito pana ahameva ahosi’’nti.
સમ્ભવજાતકવણ્ણના પઞ્ચમા.
Sambhavajātakavaṇṇanā pañcamā.
Related texts:
તિપિટક (મૂલ) • Tipiṭaka (Mūla) / સુત્તપિટક • Suttapiṭaka / ખુદ્દકનિકાય • Khuddakanikāya / જાતકપાળિ • Jātakapāḷi / ૫૧૫. સમ્ભવજાતકં • 515. Sambhavajātakaṃ