Library / Tipiṭaka / તિપિટક • Tipiṭaka / થેરગાથા-અટ્ઠકથા • Theragāthā-aṭṭhakathā |
૭. સમ્ભૂતત્થેરગાથાવણ્ણના
7. Sambhūtattheragāthāvaṇṇanā
યો દન્ધકાલેતિઆદિકા આયસ્મતો સમ્ભૂતત્થેરસ્સ ગાથા. કા ઉપ્પત્તિ? અયમ્પિ પુરિમબુદ્ધેસુ કતાધિકારો તત્થ તત્થ ભવે પુઞ્ઞાનિ કરોન્તો બુદ્ધસુઞ્ઞે લોકે ચન્દભાગાય નદિયા તીરે કિન્નરયોનિયં નિબ્બત્તો. એકદિવસં અઞ્ઞતરં પચ્ચેકબુદ્ધં દિસ્વા પસન્નમાનસો વન્દિત્વા કતઞ્જલી અજ્જુનપુપ્ફેહિ પૂજં અકાસિ. સો તેન પુઞ્ઞકમ્મેન દેવમનુસ્સેસુ સંસરન્તો ઇમસ્મિં બુદ્ધુપ્પાદે કુલગેહે નિબ્બત્તિત્વા સમ્ભૂતોતિ લદ્ધનામો વયપ્પત્તો ભગવતો પરિનિબ્બાનસ્સ પચ્છા ધમ્મભણ્ડાગારિકસ્સ સન્તિકે ધમ્મં સુત્વા પટિલદ્ધસદ્ધો પબ્બજિત્વા સમણધમ્મં કરોન્તો વિપસ્સનં વડ્ઢેત્વા અરહત્તં પાપુણિ. તેન વુત્તં અપદાને (અપ॰ થેર ૨.૫૨.૨૮-૩૬) –
Yo dandhakāletiādikā āyasmato sambhūtattherassa gāthā. Kā uppatti? Ayampi purimabuddhesu katādhikāro tattha tattha bhave puññāni karonto buddhasuññe loke candabhāgāya nadiyā tīre kinnarayoniyaṃ nibbatto. Ekadivasaṃ aññataraṃ paccekabuddhaṃ disvā pasannamānaso vanditvā katañjalī ajjunapupphehi pūjaṃ akāsi. So tena puññakammena devamanussesu saṃsaranto imasmiṃ buddhuppāde kulagehe nibbattitvā sambhūtoti laddhanāmo vayappatto bhagavato parinibbānassa pacchā dhammabhaṇḍāgārikassa santike dhammaṃ sutvā paṭiladdhasaddho pabbajitvā samaṇadhammaṃ karonto vipassanaṃ vaḍḍhetvā arahattaṃ pāpuṇi. Tena vuttaṃ apadāne (apa. thera 2.52.28-36) –
‘‘ચન્દભાગાનદીતીરે, અહોસિં કિન્નરો તદા;
‘‘Candabhāgānadītīre, ahosiṃ kinnaro tadā;
અદ્દસં વિરજં બુદ્ધં, સયમ્ભું અપરાજિતં.
Addasaṃ virajaṃ buddhaṃ, sayambhuṃ aparājitaṃ.
‘‘પસન્નચિત્તો સુમનો, વેદજાતો કતઞ્જલી;
‘‘Pasannacitto sumano, vedajāto katañjalī;
ગહેત્વા અજ્જુનં પુપ્ફં, સયમ્ભું અભિપૂજયિં.
Gahetvā ajjunaṃ pupphaṃ, sayambhuṃ abhipūjayiṃ.
‘‘તેન કમ્મેન સુકતેન, ચેતનાપણિધીહિ ચ;
‘‘Tena kammena sukatena, cetanāpaṇidhīhi ca;
જહિત્વા કિન્નરં દેહં, તાવતિંસમગચ્છહં.
Jahitvā kinnaraṃ dehaṃ, tāvatiṃsamagacchahaṃ.
‘‘છત્તિસક્ખત્તું દેવિન્દો, દેવરજ્જમકારયિં;
‘‘Chattisakkhattuṃ devindo, devarajjamakārayiṃ;
દસક્ખત્તું ચક્કવત્તી, મહારજ્જમકારયિં.
Dasakkhattuṃ cakkavattī, mahārajjamakārayiṃ.
‘‘પદેસરજ્જં વિપુલં, ગણનાતો અસઙ્ખિયં;
‘‘Padesarajjaṃ vipulaṃ, gaṇanāto asaṅkhiyaṃ;
સુખેત્તે વપ્પિતં બીજં, સયમ્ભુમ્હિ અહો મમ.
Sukhette vappitaṃ bījaṃ, sayambhumhi aho mama.
‘‘કુસલં વિજ્જતે મય્હં, પબ્બજિં અનગારિયં;
‘‘Kusalaṃ vijjate mayhaṃ, pabbajiṃ anagāriyaṃ;
પૂજારહો અહં અજ્જ, સક્યપુત્તસ્સ સાસને.
Pūjāraho ahaṃ ajja, sakyaputtassa sāsane.
‘‘કિલેસા ઝાપિતા મય્હં…પે॰… કતં બુદ્ધસ્સ સાસન’’ન્તિ.
‘‘Kilesā jhāpitā mayhaṃ…pe… kataṃ buddhassa sāsana’’nti.
અરહત્તં પન પત્વા વિમુત્તિસુખેન વિહરન્તો વસ્સસતપરિનિબ્બુતે ભગવતિ વેસાલિકેસુ વજ્જિપુત્તકેસુ દસ વત્થૂનિ પગ્ગય્હ ઠિતેસુ કાકણ્ડકપુત્તેન યસત્થેરેન ઉસ્સાહિતેહિ સત્તસતેહિ ખીણાસવેહિ તં દિટ્ઠિં ભિન્દિત્વા સદ્ધમ્મં પગ્ગણ્હન્તેહિ ધમ્મવિનયસઙ્ગહે કતે તેસં વજ્જિપુત્તકાનં ઉદ્ધમ્મઉબ્બિનયદીપને ધમ્મસંવેગેન થેરો –
Arahattaṃ pana patvā vimuttisukhena viharanto vassasataparinibbute bhagavati vesālikesu vajjiputtakesu dasa vatthūni paggayha ṭhitesu kākaṇḍakaputtena yasattherena ussāhitehi sattasatehi khīṇāsavehi taṃ diṭṭhiṃ bhinditvā saddhammaṃ paggaṇhantehi dhammavinayasaṅgahe kate tesaṃ vajjiputtakānaṃ uddhammaubbinayadīpane dhammasaṃvegena thero –
૨૯૧.
291.
‘‘યો દન્ધકાલે તરતિ, તરણીયે ચ દન્ધયે;
‘‘Yo dandhakāle tarati, taraṇīye ca dandhaye;
અયોનિસંવિધાનેન, બાલો દુક્ખં નિગચ્છતિ.
Ayonisaṃvidhānena, bālo dukkhaṃ nigacchati.
૨૯૨.
292.
‘‘તસ્સત્થા પરિહાયન્તિ, કાળપક્ખેવ ચન્દિમા;
‘‘Tassatthā parihāyanti, kāḷapakkheva candimā;
આયસક્યઞ્ચ પપ્પોતિ, મિત્તેહિ ચ વિરુજ્ઝતિ.
Āyasakyañca pappoti, mittehi ca virujjhati.
૨૯૩.
293.
‘‘યો દન્ધકાલે દન્ધેતિ, તરણીયે ચ તારયે;
‘‘Yo dandhakāle dandheti, taraṇīye ca tāraye;
યોનિસો સંવિધાનેન, સુખં પપ્પોતિ પણ્ડિતો.
Yoniso saṃvidhānena, sukhaṃ pappoti paṇḍito.
૨૯૪.
294.
‘‘તસ્સત્થા પરિપૂરેન્તિ, સુક્કપક્ખેવ ચન્દિમા;
‘‘Tassatthā paripūrenti, sukkapakkheva candimā;
યસો કિત્તિઞ્ચ પપ્પોતિ, મિત્તેહિ ન વિરુજ્ઝતી’’તિ. –
Yaso kittiñca pappoti, mittehi na virujjhatī’’ti. –
ઇમા ગાથા ભણન્તો અઞ્ઞં બ્યાકાસિ.
Imā gāthā bhaṇanto aññaṃ byākāsi.
તત્થ યો દન્ધકાલે તરતીતિ કિસ્મિઞ્ચિ કત્તબ્બવત્થુસ્મિં – ‘‘કપ્પતિ નુ ખો, ન નુ ખો કપ્પતી’’તિ વિનયકુક્કુચ્ચે ઉપ્પન્ને યાવ વિયત્તં વિનયધરં પુચ્છિત્વા તં કુક્કુચ્ચં ન વિનોદેતિ, તાવ દન્ધકાલે તસ્સ કિચ્ચસ્સ દન્ધાયિતબ્બસમયે તરતિ મદ્દિત્વા વીતિક્કમં કરોતિ. તરણીયે ચ દન્ધયેતિ ગહટ્ઠસ્સ તાવ સરણગમનસીલસમાદાનાદિકે, પબ્બજિતસ્સ વત્તપટિવત્તકરણાદિકે સમથવિપસ્સનાનુયોગે ચ તરિતબ્બે સમ્પત્તે સીઘં તં કિચ્ચં અનનુયુઞ્જિત્વા – ‘‘આગમનમાસે પક્ખે વા કરિસ્સામી’’તિ દન્ધાયેય્ય, તં કિચ્ચં અકરોન્તોવ કાલં વીતિનામેય્ય. અયોનિસંવિધાનેનાતિ એવં દન્ધાયિતબ્બે તરન્તો તરિતબ્બે ચ દન્ધાયન્તો અનુપાયસંવિધાનેન ઉપાયસંવિધાનાભાવેન બાલો, મન્દબુદ્ધિકો પુગ્ગલો, સમ્પતિ આયતિઞ્ચ દુક્ખં અનત્થં પાપુણાતિ.
Tattha yo dandhakāle taratīti kismiñci kattabbavatthusmiṃ – ‘‘kappati nu kho, na nu kho kappatī’’ti vinayakukkucce uppanne yāva viyattaṃ vinayadharaṃ pucchitvā taṃ kukkuccaṃ na vinodeti, tāva dandhakāle tassa kiccassa dandhāyitabbasamaye tarati madditvā vītikkamaṃ karoti. Taraṇīye ca dandhayeti gahaṭṭhassa tāva saraṇagamanasīlasamādānādike, pabbajitassa vattapaṭivattakaraṇādike samathavipassanānuyoge ca taritabbe sampatte sīghaṃ taṃ kiccaṃ ananuyuñjitvā – ‘‘āgamanamāse pakkhe vā karissāmī’’ti dandhāyeyya, taṃ kiccaṃ akarontova kālaṃ vītināmeyya. Ayonisaṃvidhānenāti evaṃ dandhāyitabbe taranto taritabbe ca dandhāyanto anupāyasaṃvidhānena upāyasaṃvidhānābhāvena bālo, mandabuddhiko puggalo, sampati āyatiñca dukkhaṃ anatthaṃ pāpuṇāti.
તસ્સત્થા પરિહાયન્તીતિ તસ્સ તથારૂપસ્સ પુગ્ગલસ્સ દિટ્ઠધમ્મિકાદિભેદા અત્થા કાળપક્ખે ચન્દિમા વિય, પરિહાયન્તિ દિવસે દિવસે પરિક્ખયં પરિયાદાનં ગચ્છન્તિ. ‘‘અસુકો પુગ્ગલો અસ્સદ્ધો અપ્પસન્નો કુસીતો હીનવીરિયો’’તિઆદિના. આયસક્યં વિઞ્ઞૂહિ ગરહિતબ્બતં પપ્પોતિ પાપુણાતિ. મિત્તેહિ ચ વિરુજ્ઝતીતિ ‘‘એવં પટિપજ્જ, મા એવં પટિપજ્જા’’તિ ઓવાદદાયકેહિ કલ્યાણમિત્તેહિ ‘‘અવચનીયા મય’’ન્તિ ઓવાદસ્સ અનાદાનેનેવ વિરુદ્ધો નામ હોતિ.
Tassatthā parihāyantīti tassa tathārūpassa puggalassa diṭṭhadhammikādibhedā atthā kāḷapakkhe candimā viya, parihāyanti divase divase parikkhayaṃ pariyādānaṃ gacchanti. ‘‘Asuko puggalo assaddho appasanno kusīto hīnavīriyo’’tiādinā. Āyasakyaṃ viññūhi garahitabbataṃ pappoti pāpuṇāti. Mittehi ca virujjhatīti ‘‘evaṃ paṭipajja, mā evaṃ paṭipajjā’’ti ovādadāyakehi kalyāṇamittehi ‘‘avacanīyā maya’’nti ovādassa anādāneneva viruddho nāma hoti.
સેસગાથાદ્વયસ્સ વુત્તવિપરિયાયેન અત્થો વેદિતબ્બો. કેચિ પનેત્થ – ‘‘તરતિ દન્ધયે’’તિપદાનં અત્થભાવેન ભાવનાચિત્તસ્સ પગ્ગહનિગ્ગહે ઉદ્ધરન્તિ. તં પચ્છિમગાથાસુ યુજ્જતિ. પુરિમા હિ દ્વે ગાથા પબ્બજિતકાલતો પટ્ઠાય ચરિતબ્બં સમણધમ્મં અકત્વા કુક્કુચ્ચપકતતાય દસ વત્થૂનિ દીપેત્વા સઙ્ઘેન નિક્કડ્ઢિતે વજ્જિપુત્તકે સન્ધાય થેરેન વુત્તા. પચ્છિમા પન અત્તસદિસે સમ્મા પટિપન્ને સકત્થં નિપ્ફાદેત્વા ઠિતેતિ.
Sesagāthādvayassa vuttavipariyāyena attho veditabbo. Keci panettha – ‘‘tarati dandhaye’’tipadānaṃ atthabhāvena bhāvanācittassa paggahaniggahe uddharanti. Taṃ pacchimagāthāsu yujjati. Purimā hi dve gāthā pabbajitakālato paṭṭhāya caritabbaṃ samaṇadhammaṃ akatvā kukkuccapakatatāya dasa vatthūni dīpetvā saṅghena nikkaḍḍhite vajjiputtake sandhāya therena vuttā. Pacchimā pana attasadise sammā paṭipanne sakatthaṃ nipphādetvā ṭhiteti.
સમ્ભૂતત્થેરગાથાવણ્ણના નિટ્ઠિતા.
Sambhūtattheragāthāvaṇṇanā niṭṭhitā.
Related texts:
તિપિટક (મૂલ) • Tipiṭaka (Mūla) / સુત્તપિટક • Suttapiṭaka / ખુદ્દકનિકાય • Khuddakanikāya / થેરગાથાપાળિ • Theragāthāpāḷi / ૭. સમ્ભૂતત્થેરગાથા • 7. Sambhūtattheragāthā