Library / Tipiṭaka / તિપિટક • Tipiṭaka / જાતક-અટ્ઠકથા • Jātaka-aṭṭhakathā |
[૫૧૯] ૯. સમ્બુલાજાતકવણ્ણના
[519] 9. Sambulājātakavaṇṇanā
કા વેધમાનાતિ ઇદં સત્થા જેતવને વિહરન્તો મલ્લિકં દેવિં આરબ્ભ કથેસિ. વત્થુ કુમ્માસપિણ્ડિજાતકે (જા॰ ૧.૭.૧૪૨ આદયો) વિત્થારિતમેવ. સા પન તથાગતસ્સ તિણ્ણં કુમ્માસપિણ્ડિકાનં દાનાનુભાવેન તં દિવસઞ્ઞેવ રઞ્ઞો અગ્ગમહેસિભાવં પત્વા પુબ્બુટ્ઠાયિતાદીહિ પઞ્ચહિ કલ્યાણધમ્મેહિ સમન્નાગતા ઞાણસમ્પન્ના બુદ્ધુપટ્ઠાયિકા પતિદેવતા અહોસિ. તસ્સા પતિદેવતાભાવો સકલનગરે પાકટો અહોસિ. અથેકદિવસં ધમ્મસભાયં કથં સમુટ્ઠાપેસું – ‘‘આવુસો, મલ્લિકા દેવી કિર વત્તસમ્પન્ના ઞાણસમ્પન્ના પતિદેવતા’’તિ. સત્થા આગન્ત્વા ‘‘કાય નુત્થ, ભિક્ખવે, એતરહિ કથાય સન્નિસિન્ના’’તિ પુચ્છિત્વા ‘‘ઇમાય નામા’’તિ વુત્તે ‘‘ન, ભિક્ખવે, ઇદાનેવ, પુબ્બેપેસા વત્તસમ્પન્ના પતિદેવતાયેવા’’તિ વત્વા અતીતં આહરિ.
Kāvedhamānāti idaṃ satthā jetavane viharanto mallikaṃ deviṃ ārabbha kathesi. Vatthu kummāsapiṇḍijātake (jā. 1.7.142 ādayo) vitthāritameva. Sā pana tathāgatassa tiṇṇaṃ kummāsapiṇḍikānaṃ dānānubhāvena taṃ divasaññeva rañño aggamahesibhāvaṃ patvā pubbuṭṭhāyitādīhi pañcahi kalyāṇadhammehi samannāgatā ñāṇasampannā buddhupaṭṭhāyikā patidevatā ahosi. Tassā patidevatābhāvo sakalanagare pākaṭo ahosi. Athekadivasaṃ dhammasabhāyaṃ kathaṃ samuṭṭhāpesuṃ – ‘‘āvuso, mallikā devī kira vattasampannā ñāṇasampannā patidevatā’’ti. Satthā āgantvā ‘‘kāya nuttha, bhikkhave, etarahi kathāya sannisinnā’’ti pucchitvā ‘‘imāya nāmā’’ti vutte ‘‘na, bhikkhave, idāneva, pubbepesā vattasampannā patidevatāyevā’’ti vatvā atītaṃ āhari.
અતીતે બારાણસિયં બ્રહ્મદત્તસ્સ રઞ્ઞો સોત્થિસેનો નામ પુત્તો અહોસિ. તં રાજા વયપ્પત્તં ઉપરજ્જે પતિટ્ઠપેસિ, સમ્બુલા નામસ્સ અગ્ગમહેસી અહોસિ ઉત્તમરૂપધરા સરીરપ્પભાસમ્પન્ના, નિવાતે જલમાના દીપસિખા વિય ખાયતિ. અપરભાગે સોત્થિસેનસ્સ સરીરે કુટ્ઠં ઉપ્પજ્જતિ, વેજ્જા તિકિચ્છિતું નાસક્ખિંસુ. સો ભિજ્જમાને કુટ્ઠે પટિકૂલો હુત્વા વિપ્પટિસારં પત્વા ‘‘કો મે રજ્જેન અત્થો, અરઞ્ઞે અનાથમરણં મરિસ્સામી’’તિ રઞ્ઞો આરોચાપેત્વા ઇત્થાગારં છડ્ડેત્વા નિક્ખમિ. સમ્બુલા બહૂહિ ઉપાયેહિ નિવત્તિયમાનાપિ અનિવત્તિત્વાવ ‘‘અહં તં સામિકં અરઞ્ઞે પટિજગ્ગિસ્સામી’’તિ વત્વા સદ્ધિઞ્ઞેવ નિક્ખમિ. સો અરઞ્ઞં પવિસિત્વા સુલભમૂલફલાફલે છાયૂદકસમ્પન્ને પદેસે પણ્ણસાલં કત્વા વાસં કપ્પેસિ. રાજધીતા તં પટિજગ્ગિ. કથં? સા હિ પાતો વુટ્ઠાય અસ્સમપદં સમ્મજ્જિત્વા પાનીયપરિભોજનીયં ઉપટ્ઠપેત્વા દન્તકટ્ઠઞ્ચ મુખધોવનઞ્ચ ઉપનામેત્વા મુખે ધોતે નાનાઓસધાનિ પિસિત્વા તસ્સ વણે મક્ખેત્વા મધુરમધુરાનિ ફલાફલાનિ ખાદાપેત્વા મુખં વિક્ખાલેત્વા હત્થેસુ ધોતેસુ ‘‘અપ્પમત્તો હોહિ દેવા’’તિ વત્વા વન્દિત્વા પચ્છિખણિત્તિઅઙ્કુસકે આદાય ફલાફલત્થાય અરઞ્ઞં પવિસિત્વા ફલાફલાનિ આહરિત્વા એકમન્તે ઠપેત્વા ઘટેન ઉદકં આહરિત્વા નાનાચુણ્ણેહિ ચ મત્તિકાહિ ચ સોત્થિસેનં ન્હાપેત્વા પુન મધુરફલાફલાનિ ઉપનામેતિ. પરિભોગાવસાને વાસિતપાનીયં ઉપનેત્વા સયં ફલાફલાનિ પરિભુઞ્જિત્વા પદરસન્થરં સંવિદહિત્વા તસ્મિં તત્થ નિપન્ને તસ્સ પાદે ધોવિત્વા સીસપરિકમ્મપિટ્ઠિપરિકમ્મપાદપરિકમ્માનિ કત્વા સયનપસ્સં ઉપગન્ત્વા નિપજ્જતિ. એતેનુપાયેન સામિકં પટિજગ્ગિ.
Atīte bārāṇasiyaṃ brahmadattassa rañño sotthiseno nāma putto ahosi. Taṃ rājā vayappattaṃ uparajje patiṭṭhapesi, sambulā nāmassa aggamahesī ahosi uttamarūpadharā sarīrappabhāsampannā, nivāte jalamānā dīpasikhā viya khāyati. Aparabhāge sotthisenassa sarīre kuṭṭhaṃ uppajjati, vejjā tikicchituṃ nāsakkhiṃsu. So bhijjamāne kuṭṭhe paṭikūlo hutvā vippaṭisāraṃ patvā ‘‘ko me rajjena attho, araññe anāthamaraṇaṃ marissāmī’’ti rañño ārocāpetvā itthāgāraṃ chaḍḍetvā nikkhami. Sambulā bahūhi upāyehi nivattiyamānāpi anivattitvāva ‘‘ahaṃ taṃ sāmikaṃ araññe paṭijaggissāmī’’ti vatvā saddhiññeva nikkhami. So araññaṃ pavisitvā sulabhamūlaphalāphale chāyūdakasampanne padese paṇṇasālaṃ katvā vāsaṃ kappesi. Rājadhītā taṃ paṭijaggi. Kathaṃ? Sā hi pāto vuṭṭhāya assamapadaṃ sammajjitvā pānīyaparibhojanīyaṃ upaṭṭhapetvā dantakaṭṭhañca mukhadhovanañca upanāmetvā mukhe dhote nānāosadhāni pisitvā tassa vaṇe makkhetvā madhuramadhurāni phalāphalāni khādāpetvā mukhaṃ vikkhāletvā hatthesu dhotesu ‘‘appamatto hohi devā’’ti vatvā vanditvā pacchikhaṇittiaṅkusake ādāya phalāphalatthāya araññaṃ pavisitvā phalāphalāni āharitvā ekamante ṭhapetvā ghaṭena udakaṃ āharitvā nānācuṇṇehi ca mattikāhi ca sotthisenaṃ nhāpetvā puna madhuraphalāphalāni upanāmeti. Paribhogāvasāne vāsitapānīyaṃ upanetvā sayaṃ phalāphalāni paribhuñjitvā padarasantharaṃ saṃvidahitvā tasmiṃ tattha nipanne tassa pāde dhovitvā sīsaparikammapiṭṭhiparikammapādaparikammāni katvā sayanapassaṃ upagantvā nipajjati. Etenupāyena sāmikaṃ paṭijaggi.
સા એકદિવસં અરઞ્ઞે ફલાફલં આહરન્તી એકં ગિરિકન્દરં દિસ્વા સીસતો પચ્છિં ઓતારેત્વા કન્દરતીરે ઠપેત્વા ‘‘ન્હાયિસ્સામી’’તિ ઓતરિત્વા હલિદ્દાય સરીરં ઉબ્બટ્ટેત્વા ન્હત્વા સુધોતસરીરા ઉત્તરિત્વા વાકચીરં નિવાસેત્વા કન્દરતીરે અટ્ઠાસિ. અથસ્સા સરીરપ્પભાય વનં એકોભાસં અહોસિ. તસ્મિં ખણે એકો દાનવો ગોચરત્થાય ચરન્તો તં દિસ્વા પટિબદ્ધચિત્તો હુત્વા ગાથાદ્વયં આહ –
Sā ekadivasaṃ araññe phalāphalaṃ āharantī ekaṃ girikandaraṃ disvā sīsato pacchiṃ otāretvā kandaratīre ṭhapetvā ‘‘nhāyissāmī’’ti otaritvā haliddāya sarīraṃ ubbaṭṭetvā nhatvā sudhotasarīrā uttaritvā vākacīraṃ nivāsetvā kandaratīre aṭṭhāsi. Athassā sarīrappabhāya vanaṃ ekobhāsaṃ ahosi. Tasmiṃ khaṇe eko dānavo gocaratthāya caranto taṃ disvā paṭibaddhacitto hutvā gāthādvayaṃ āha –
૨૯૭.
297.
‘‘કા વેધમાના ગિરિકન્દરાયં, એકા તુવં તિટ્ઠસિ સંહિતૂરુ;
‘‘Kā vedhamānā girikandarāyaṃ, ekā tuvaṃ tiṭṭhasi saṃhitūru;
પુટ્ઠાસિ મે પાણિપમેય્યમજ્ઝે, અક્ખાહિ મે નામઞ્ચ બન્ધવે ચ.
Puṭṭhāsi me pāṇipameyyamajjhe, akkhāhi me nāmañca bandhave ca.
૨૯૮.
298.
‘‘ઓભાસયં વનં રમ્મં, સીહબ્યગ્ઘનિસેવિતં;
‘‘Obhāsayaṃ vanaṃ rammaṃ, sīhabyagghanisevitaṃ;
કા વા ત્વમસિ કલ્યાણિ, કસ્સ વા ત્વં સુમજ્ઝિમે;
Kā vā tvamasi kalyāṇi, kassa vā tvaṃ sumajjhime;
અભિવાદેમિ તં ભદ્દે, દાનવાહં નમત્થુ તે’’તિ.
Abhivādemi taṃ bhadde, dānavāhaṃ namatthu te’’ti.
તત્થ કા વેધમાનાતિ ન્હાનમત્તતાય સીતભાવેન કમ્પમાના. સંહિતૂરૂતિ સમ્પિણ્ડિતૂરુ ઉત્તમઊરુલક્ખણે. પાણિપમેય્યમજ્ઝેતિ હત્થેન મિનિતબ્બમજ્ઝે. કા વા ત્વન્તિ કા નામ વા ત્વં ભવસિ. અભિવાદેમીતિ વન્દામિ. દાનવાહન્તિ અહં એકો દાનવો, અયં નમક્કારો તવ અત્થુ, અઞ્જલિં તે પગ્ગણ્હામીતિ અવચ.
Tattha kā vedhamānāti nhānamattatāya sītabhāvena kampamānā. Saṃhitūrūti sampiṇḍitūru uttamaūrulakkhaṇe. Pāṇipameyyamajjheti hatthena minitabbamajjhe. Kā vā tvanti kā nāma vā tvaṃ bhavasi. Abhivādemīti vandāmi. Dānavāhanti ahaṃ eko dānavo, ayaṃ namakkāro tava atthu, añjaliṃ te paggaṇhāmīti avaca.
સા તસ્સ વચનં સુત્વા તિસ્સો ગાથા અભાસિ –
Sā tassa vacanaṃ sutvā tisso gāthā abhāsi –
૨૯૯.
299.
‘‘યો પુત્તો કાસિરાજસ્સ, સોત્થિસેનોતિ તં વિદૂ;
‘‘Yo putto kāsirājassa, sotthisenoti taṃ vidū;
તસ્સાહં સમ્બુલા ભરિયા, એવં જાનાહિ દાનવ;
Tassāhaṃ sambulā bhariyā, evaṃ jānāhi dānava;
અભિવાદેમિ તં ભન્તે, સમ્બુલાહં નમત્થુ તે.
Abhivādemi taṃ bhante, sambulāhaṃ namatthu te.
૩૦૦.
300.
‘‘વેદેહપુત્તો ભદ્દન્તે, વને વસતિ આતુરો;
‘‘Vedehaputto bhaddante, vane vasati āturo;
તમહં રોગસમ્મત્તં, એકા એકં ઉપટ્ઠહં.
Tamahaṃ rogasammattaṃ, ekā ekaṃ upaṭṭhahaṃ.
૩૦૧.
301.
‘‘અહઞ્ચ વનમુઞ્છાય, મધુમંસં મિગાબિલં;
‘‘Ahañca vanamuñchāya, madhumaṃsaṃ migābilaṃ;
યદાહરામિ તં ભક્ખો, તસ્સ નૂનજ્જ નાધતી’’તિ.
Yadāharāmi taṃ bhakkho, tassa nūnajja nādhatī’’ti.
તત્થ વેદેહપુત્તોતિ વેદેહરાજધીતાય પુત્તો. રોગસમ્મત્તન્તિ રોગપીળિતં. ઉપટ્ઠહન્તિ ઉપટ્ઠહામિ પટિજગ્ગામિ. ‘‘ઉપટ્ઠિતા’’તિપિ પાઠો. વનમુઞ્છાયાતિ વનં ઉઞ્છેત્વા ઉઞ્છાચરિયં ચરિત્વા. મધુમંસન્તિ નિમ્મક્ખિકં મધુઞ્ચ મિગાબિલમંસઞ્ચ સીહબ્યગ્ઘમિગેહિ ખાદિતમંસતો અતિરિત્તકોટ્ઠાસં. તં ભક્ખોતિ યં અહં આહરામિ, તં ભક્ખોવ સો મમ સામિકો. તસ્સ નૂનજ્જાતિ તસ્સ મઞ્ઞે અજ્જ આહારં અલભમાનસ્સ સરીરં આતપે પક્ખિત્તપદુમં વિય નાધતિ ઉપતપ્પતિ મિલાયતિ.
Tattha vedehaputtoti vedeharājadhītāya putto. Rogasammattanti rogapīḷitaṃ. Upaṭṭhahanti upaṭṭhahāmi paṭijaggāmi. ‘‘Upaṭṭhitā’’tipi pāṭho. Vanamuñchāyāti vanaṃ uñchetvā uñchācariyaṃ caritvā. Madhumaṃsanti nimmakkhikaṃ madhuñca migābilamaṃsañca sīhabyagghamigehi khāditamaṃsato atirittakoṭṭhāsaṃ. Taṃ bhakkhoti yaṃ ahaṃ āharāmi, taṃ bhakkhova so mama sāmiko. Tassa nūnajjāti tassa maññe ajja āhāraṃ alabhamānassa sarīraṃ ātape pakkhittapadumaṃ viya nādhati upatappati milāyati.
તતો પરં દાનવસ્સ ચ તસ્સા ચ વચનપટિવચનગાથાયો હોન્તિ –
Tato paraṃ dānavassa ca tassā ca vacanapaṭivacanagāthāyo honti –
૩૦૨.
302.
‘‘કિં વને રાજપુત્તેન, આતુરેન કરિસ્સસિ;
‘‘Kiṃ vane rājaputtena, āturena karissasi;
સમ્બુલે પરિચિણ્ણેન, અહં ભત્તા ભવામિ તે.
Sambule pariciṇṇena, ahaṃ bhattā bhavāmi te.
૩૦૩.
303.
‘‘સોકટ્ટાય દુરત્તાય, કિં રૂપં વિજ્જતે મમ;
‘‘Sokaṭṭāya durattāya, kiṃ rūpaṃ vijjate mama;
અઞ્ઞં પરિયેસ ભદ્દન્તે, અભિરૂપતરં મયા.
Aññaṃ pariyesa bhaddante, abhirūpataraṃ mayā.
૩૦૪.
304.
‘‘એહિમં ગિરિમારુય્હ, ભરિયા મે ચતુસ્સતા;
‘‘Ehimaṃ girimāruyha, bhariyā me catussatā;
તાસં ત્વં પવરા હોહિ, સબ્બકામસમિદ્ધિની.
Tāsaṃ tvaṃ pavarā hohi, sabbakāmasamiddhinī.
૩૦૫.
305.
‘‘નૂન તારકવણ્ણાભે, યં કિઞ્ચિ મનસિચ્છસિ;
‘‘Nūna tārakavaṇṇābhe, yaṃ kiñci manasicchasi;
સબ્બં તં પચુરં મય્હં, રમસ્સ્વજ્જ મયા સહ.
Sabbaṃ taṃ pacuraṃ mayhaṃ, ramassvajja mayā saha.
૩૦૬.
306.
‘‘નો ચે તુવં મહેસેય્યં, સમ્બુલે કારયિસ્સસિ;
‘‘No ce tuvaṃ maheseyyaṃ, sambule kārayissasi;
અલં ત્વં પાતરાસાય, પણ્હે ભક્ખા ભવિસ્સસિ.
Alaṃ tvaṃ pātarāsāya, paṇhe bhakkhā bhavissasi.
૩૦૭.
307.
‘‘તઞ્ચ સત્તજટો લુદ્દો, કળારો પુરિસાદકો;
‘‘Tañca sattajaṭo luddo, kaḷāro purisādako;
વને નાથં અપસ્સન્તિં, સમ્બુલં અગ્ગહી ભુજે.
Vane nāthaṃ apassantiṃ, sambulaṃ aggahī bhuje.
૩૦૮.
308.
‘‘અધિપન્ના પિસાચેન, લુદ્દેનામિસચક્ખુના;
‘‘Adhipannā pisācena, luddenāmisacakkhunā;
સા ચ સત્તુવસં પત્તા, પતિમેવાનુસોચતિ.
Sā ca sattuvasaṃ pattā, patimevānusocati.
૩૦૯.
309.
‘‘ન મે ઇદં તથા દુક્ખં, યં મં ખાદેય્ય રક્ખસો;
‘‘Na me idaṃ tathā dukkhaṃ, yaṃ maṃ khādeyya rakkhaso;
યઞ્ચ મે અય્યપુત્તસ્સ, મનો હેસ્સતિ અઞ્ઞથા.
Yañca me ayyaputtassa, mano hessati aññathā.
૩૧૦.
310.
‘‘ન સન્તિ દેવા પવસન્તિ નૂન, ન હિ નૂન સન્તિ ઇધ લોકપાલા;
‘‘Na santi devā pavasanti nūna, na hi nūna santi idha lokapālā;
સહસા કરોન્તાનમસઞ્ઞતાનં, ન હિ નૂન સન્તિ પટિસેધિતારો’’તિ.
Sahasā karontānamasaññatānaṃ, na hi nūna santi paṭisedhitāro’’ti.
તત્થ પરિચિણ્ણેનાતિ તેન આતુરેન પરિચિણ્ણેન કિં કરિસ્સસિ. સોકટ્ટાયાતિ સોકાતુરાય. ‘‘સોકટ્ઠાયા’’તિપિ પાઠો, સોકે ઠિતાયાતિ અત્થો. દુરત્તાયાતિ દુગ્ગતકપણભાવપ્પત્તાય અત્તભાવાય. એહિમન્તિ મા ત્વં દુરત્તામ્હીતિ ચિન્તયિ, એતં મમ ગિરિમ્હિ દિબ્બવિમાનં, એહિ ઇમં ગિરિં આરુહ. ચતુસ્સતાતિ તસ્મિં મે વિમાને અપરાપિ ચતુસ્સતા ભરિયાયો અત્થિ. સબ્બં તન્તિ યં કિઞ્ચિ ઉપભોગપરિભોગવત્થાભરણાદિકં ઇચ્છસિ, સબ્બં તં નૂન મય્હં પચુરં બહું સુલભં, તસ્મા મા કપણામ્હીતિ ચિન્તયિ, એહિ મયા સહ રમસ્સૂતિ વદતિ.
Tattha pariciṇṇenāti tena āturena pariciṇṇena kiṃ karissasi. Sokaṭṭāyāti sokāturāya. ‘‘Sokaṭṭhāyā’’tipi pāṭho, soke ṭhitāyāti attho. Durattāyāti duggatakapaṇabhāvappattāya attabhāvāya. Ehimanti mā tvaṃ durattāmhīti cintayi, etaṃ mama girimhi dibbavimānaṃ, ehi imaṃ giriṃ āruha. Catussatāti tasmiṃ me vimāne aparāpi catussatā bhariyāyo atthi. Sabbaṃ tanti yaṃ kiñci upabhogaparibhogavatthābharaṇādikaṃ icchasi, sabbaṃ taṃ nūna mayhaṃ pacuraṃ bahuṃ sulabhaṃ, tasmā mā kapaṇāmhīti cintayi, ehi mayā saha ramassūti vadati.
મહેસેય્યન્તિ, ‘‘ભદ્દે, સમ્બુલે નો ચે મે ત્વં મહેસિભાવં કારેસ્સસિ, પરિયત્તા ત્વં મમ પાતરાસાય, તેન તં બલક્કારેન વિમાનં નેસ્સામિ, તત્ર મં અસઙ્ગણ્હન્તી મમ સ્વે પાતોવ ભક્ખા ભવિસ્સસી’’તિ એવં વત્વા સો સત્તહિ જટાહિ સમન્નાગતો લુદ્દકો દારુણો નિક્ખન્તદન્તો તં તસ્મિં વને કિઞ્ચિ અત્તનો નાથં અપસ્સન્તિં સમ્બુલં ભુજે અગ્ગહેસિ. અધિપન્નાતિ અજ્ઝોત્થટા. આમિસચક્ખુનાતિ કિલેસલોલેન. પતિમેવાતિ અત્તનો અચિન્તેત્વા પતિમેવ અનુસોચતિ. મનો હેસ્સતીતિ મં ચિરાયન્તિં વિદિત્વા અઞ્ઞથા ચિત્તં ભવિસ્સતિ. ન સન્તિ દેવાતિ ઇદં સા દાનવેન ભુજે ગહિતા દેવતુજ્ઝાપનં કરોન્તી આહ. લોકપાલાતિ એવરૂપાનં સીલવન્તીનં પતિદેવતાનં પાલકા લોકપાલા નૂન ઇધ લોકે ન સન્તીતિ પરિદેવતિ.
Maheseyyanti, ‘‘bhadde, sambule no ce me tvaṃ mahesibhāvaṃ kāressasi, pariyattā tvaṃ mama pātarāsāya, tena taṃ balakkārena vimānaṃ nessāmi, tatra maṃ asaṅgaṇhantī mama sve pātova bhakkhā bhavissasī’’ti evaṃ vatvā so sattahi jaṭāhi samannāgato luddako dāruṇo nikkhantadanto taṃ tasmiṃ vane kiñci attano nāthaṃ apassantiṃ sambulaṃ bhuje aggahesi. Adhipannāti ajjhotthaṭā. Āmisacakkhunāti kilesalolena. Patimevāti attano acintetvā patimeva anusocati. Mano hessatīti maṃ cirāyantiṃ viditvā aññathā cittaṃ bhavissati. Na santi devāti idaṃ sā dānavena bhuje gahitā devatujjhāpanaṃ karontī āha. Lokapālāti evarūpānaṃ sīlavantīnaṃ patidevatānaṃ pālakā lokapālā nūna idha loke na santīti paridevati.
અથસ્સા સીલતેજેન સક્કસ્સ ભવનં કમ્પિ, પણ્ડુકમ્બલસિલાસનં ઉણ્હાકારં દસ્સેસિ. સક્કો આવજ્જેન્તો તં કારણં ઞત્વા વજિરં આદાય વેગેન ગન્ત્વા દાનવસ્સ મત્થકે ઠત્વા ઇતરં ગાથમાહ –
Athassā sīlatejena sakkassa bhavanaṃ kampi, paṇḍukambalasilāsanaṃ uṇhākāraṃ dassesi. Sakko āvajjento taṃ kāraṇaṃ ñatvā vajiraṃ ādāya vegena gantvā dānavassa matthake ṭhatvā itaraṃ gāthamāha –
૩૧૧.
311.
‘‘ઇત્થીનમેસા પવરા યસસ્સિની, સન્તા સમા અગ્ગિરિવુગ્ગતેજા;
‘‘Itthīnamesā pavarā yasassinī, santā samā aggirivuggatejā;
તઞ્ચે તુવં રક્ખસાદેસિ કઞ્ઞં, મુદ્ધા ચ હિ સત્તધા તે ફલેય્ય;
Tañce tuvaṃ rakkhasādesi kaññaṃ, muddhā ca hi sattadhā te phaleyya;
મા ત્વં દહી મુઞ્ચ પતિબ્બતાયા’’તિ.
Mā tvaṃ dahī muñca patibbatāyā’’ti.
તત્થ સન્તાતિ ઉપસન્તા, અથ વા પણ્ડિતા ઞાણસમ્પન્ના. સમાતિ કાયવિસમાદિવિરહિતા. અદેસીતિ ખાદસિ. ફલેય્યાતિ ઇમિના મે ઇન્દવજિરેન પહરિત્વા મુદ્ધા ભિજ્જેથ. મા ત્વં દહીતિ ત્વં ઇમં પતિબ્બતં મા તાપેય્યાસીતિ.
Tattha santāti upasantā, atha vā paṇḍitā ñāṇasampannā. Samāti kāyavisamādivirahitā. Adesīti khādasi. Phaleyyāti iminā me indavajirena paharitvā muddhā bhijjetha. Mā tvaṃ dahīti tvaṃ imaṃ patibbataṃ mā tāpeyyāsīti.
તં સુત્વા દાનવો સમ્બુલં વિસ્સજ્જેસિ. સક્કો ‘‘પુનપિ એસ એવરૂપં કરેય્યા’’તિ ચિન્તેત્વા દાનવં દેવસઙ્ખલિકાય બન્ધિત્વા પુન અનાગમનાય તતિયે પબ્બતન્તરે વિસ્સજ્જેસિ, રાજધીતરં અપ્પમાદેન ઓવદિત્વા સકટ્ઠાનમેવ ગતો. રાજધીતાપિ અત્થઙ્ગતે સૂરિયે ચન્દાલોકેન અસ્સમં પાપુણિ. તમત્થં પકાસેન્તો સત્થા અટ્ઠ ગાથા અભાસિ –
Taṃ sutvā dānavo sambulaṃ vissajjesi. Sakko ‘‘punapi esa evarūpaṃ kareyyā’’ti cintetvā dānavaṃ devasaṅkhalikāya bandhitvā puna anāgamanāya tatiye pabbatantare vissajjesi, rājadhītaraṃ appamādena ovaditvā sakaṭṭhānameva gato. Rājadhītāpi atthaṅgate sūriye candālokena assamaṃ pāpuṇi. Tamatthaṃ pakāsento satthā aṭṭha gāthā abhāsi –
૩૧૨.
312.
‘‘સા ચ અસ્સમમાગચ્છિ, પમુત્તા પુરિસાદકા;
‘‘Sā ca assamamāgacchi, pamuttā purisādakā;
નીળં પળિનં સકુણીવ, ગતસિઙ્ગંવ આલયં.
Nīḷaṃ paḷinaṃ sakuṇīva, gatasiṅgaṃva ālayaṃ.
૩૧૩.
313.
‘‘સા તત્થ પરિદેવેસિ, રાજપુત્તી યસસ્સિની;
‘‘Sā tattha paridevesi, rājaputtī yasassinī;
સમ્બુલા ઉતુમત્તક્ખા, વને નાથં અપસ્સન્તી.
Sambulā utumattakkhā, vane nāthaṃ apassantī.
૩૧૪.
314.
‘‘સમણે બ્રાહ્મણે વન્દે, સમ્પન્નચરણે ઇસે;
‘‘Samaṇe brāhmaṇe vande, sampannacaraṇe ise;
રાજપુત્તં અપસ્સન્તી, તુમ્હંમ્હિ સરણં ગતા.
Rājaputtaṃ apassantī, tumhaṃmhi saraṇaṃ gatā.
૩૧૫.
315.
‘‘વન્દે સીહે ચ બ્યગ્ઘે ચ, યે ચ અઞ્ઞે વને મિગા;
‘‘Vande sīhe ca byagghe ca, ye ca aññe vane migā;
રાજપુત્તં અપસ્સન્તી, તુમ્હંમ્હિ સરણં ગતા.
Rājaputtaṃ apassantī, tumhaṃmhi saraṇaṃ gatā.
૩૧૬.
316.
‘‘તિણા લતાનિ ઓસઝો, પબ્બતાનિ વનાનિ ચ;
‘‘Tiṇā latāni osajho, pabbatāni vanāni ca;
રાજપુત્તં અપસ્સન્તી, તુમ્હંમ્હિ સરણં ગતા.
Rājaputtaṃ apassantī, tumhaṃmhi saraṇaṃ gatā.
૩૧૭.
317.
‘‘વન્દે ઇન્દીવરીસામં, રત્તિં નક્ખત્તમાલિનિં;
‘‘Vande indīvarīsāmaṃ, rattiṃ nakkhattamāliniṃ;
રાજપુત્તં અપસ્સન્તી, તુમ્હંમ્હિ સરણં ગતા.
Rājaputtaṃ apassantī, tumhaṃmhi saraṇaṃ gatā.
૩૧૮.
318.
‘‘વન્દે ભાગીરથિં ગઙ્ગં, સવન્તીનં પટિગ્ગહં;
‘‘Vande bhāgīrathiṃ gaṅgaṃ, savantīnaṃ paṭiggahaṃ;
રાજપુત્તં અપસ્સન્તી, તુમ્હંમ્હિ સરણં ગતા.
Rājaputtaṃ apassantī, tumhaṃmhi saraṇaṃ gatā.
૩૧૯.
319.
‘‘વન્દે અહં પબ્બતરાજસેટ્ઠં, હિમવન્તં સિલુચ્ચયં;
‘‘Vande ahaṃ pabbatarājaseṭṭhaṃ, himavantaṃ siluccayaṃ;
રાજપુત્તં અપસ્સન્તી, તુમ્હંમ્હિ સરણં ગતા’’તિ.
Rājaputtaṃ apassantī, tumhaṃmhi saraṇaṃ gatā’’ti.
તત્થ નીળં પળિનં સકુણીવાતિ યથા સકુણિકા મુખતુણ્ડકેન ગોચરં ગહેત્વા કેનચિ ઉપદ્દવેન સકુણપોતકાનં પળિનત્તા પળિનં સકુણિનીળં આગચ્છેય્ય, યથા વા ગતસિઙ્ગં નિક્ખન્તવચ્છકં આલયં સુઞ્ઞં વચ્છકસાલં વચ્છગિદ્ધિની ધેનુ આગચ્છેય્ય, એવં સુઞ્ઞં અસ્સમં આગચ્છીતિ અત્થો. તદા હિ સોત્થિસેનો સમ્બુલાય ચિરમાનાય ‘‘ઇત્થિયો નામ લોલા, પચ્ચામિત્તમ્પિ મે ગહેત્વા આગચ્છેય્યા’’તિ પરિસઙ્કન્તો પણ્ણસાલતો નિક્ખમિત્વા ગચ્છન્તરં પવિસિત્વા નિસીદિ. તેનેતં વુત્તં. ઉતુમત્તક્ખાતિ સોકવેગસઞ્જાતેન ઉણ્હેન ઉતુના મન્દલોચના. અપસ્સન્તીતિ તસ્મિં વને નાથં અત્તનો પતિં અપસ્સન્તી ઇતો ચિતો ચ સન્ધાવમાના પરિદેવેસિ.
Tattha nīḷaṃ paḷinaṃ sakuṇīvāti yathā sakuṇikā mukhatuṇḍakena gocaraṃ gahetvā kenaci upaddavena sakuṇapotakānaṃ paḷinattā paḷinaṃ sakuṇinīḷaṃ āgaccheyya, yathā vā gatasiṅgaṃ nikkhantavacchakaṃ ālayaṃ suññaṃ vacchakasālaṃ vacchagiddhinī dhenu āgaccheyya, evaṃ suññaṃ assamaṃ āgacchīti attho. Tadā hi sotthiseno sambulāya ciramānāya ‘‘itthiyo nāma lolā, paccāmittampi me gahetvā āgaccheyyā’’ti parisaṅkanto paṇṇasālato nikkhamitvā gacchantaraṃ pavisitvā nisīdi. Tenetaṃ vuttaṃ. Utumattakkhāti sokavegasañjātena uṇhena utunā mandalocanā. Apassantīti tasmiṃ vane nāthaṃ attano patiṃ apassantī ito cito ca sandhāvamānā paridevesi.
તત્થ સમણે બ્રાહ્મણેતિ સમિતપાપબાહિતપાપે સમણે બ્રાહ્મણે. સમ્પન્નચરણેતિ સહ સીલેન અટ્ઠન્નં સમાપત્તીનં વસેન ચ સમ્પન્નચરણે ઇસે વન્દેતિ એવં વત્વા રાજપુત્તં અપસ્સન્તી તુમ્હાકં સરણં ગતા અમ્હિ. સચે મે સામિકસ્સ નિસિન્નટ્ઠાનં જાનાથ, આચિક્ખથાતિ પરિદેવેસીતિ અત્થો. સેસગાથાસુપિ એસેવ નયો. તિણા લતાનિ ઓસઝોતિ અન્તોફેગ્ગુબહિસારતિણાનિ ચ લતાનિ ચ અન્તોસારઓસધિયો ચ. ઇમં ગાથં તિણાદીસુ નિબ્બત્તદેવતા સન્ધાયાહ. ઇન્દીવરીસામન્તિ ઇન્દીવરીપુપ્ફસમાનવણ્ણં. નક્ખત્તમાલિનિન્તિ નક્ખત્તપટિપાટિસમન્નાગતં. તુમ્હંમ્હીતિ રત્તિં સન્ધાય તમ્પિ અમ્હીતિ આહ. ભાગીરથિં ગઙ્ગન્તિ એવંપરિયાયનામિકં ગઙ્ગં. સવન્તીનન્તિ અઞ્ઞાસં બહૂનં નદીનં પટિગ્ગાહિકં. ગઙ્ગાય નિબ્બત્તદેવતં સન્ધાયેવમાહ. હિમવન્તેપિ એસેવ નયો.
Tattha samaṇe brāhmaṇeti samitapāpabāhitapāpe samaṇe brāhmaṇe. Sampannacaraṇeti saha sīlena aṭṭhannaṃ samāpattīnaṃ vasena ca sampannacaraṇe ise vandeti evaṃ vatvā rājaputtaṃ apassantī tumhākaṃ saraṇaṃ gatā amhi. Sace me sāmikassa nisinnaṭṭhānaṃ jānātha, ācikkhathāti paridevesīti attho. Sesagāthāsupi eseva nayo. Tiṇā latāni osajhoti antopheggubahisāratiṇāni ca latāni ca antosāraosadhiyo ca. Imaṃ gāthaṃ tiṇādīsu nibbattadevatā sandhāyāha. Indīvarīsāmanti indīvarīpupphasamānavaṇṇaṃ. Nakkhattamālininti nakkhattapaṭipāṭisamannāgataṃ. Tumhaṃmhīti rattiṃ sandhāya tampi amhīti āha. Bhāgīrathiṃ gaṅganti evaṃpariyāyanāmikaṃ gaṅgaṃ. Savantīnanti aññāsaṃ bahūnaṃ nadīnaṃ paṭiggāhikaṃ. Gaṅgāya nibbattadevataṃ sandhāyevamāha. Himavantepi eseva nayo.
તં એવં પરિદેવમાનં દિસ્વા સોત્થિસેનો ચિન્તેસિ – ‘‘અયં અતિવિય પરિદેવતિ, ન ખો પનસ્સા ભાવં જાનામિ, સચે મયિ સિનેહેન એવં કરોતિ , હદયમ્પિસ્સા ફલેય્ય, પરિગ્ગણ્હિસ્સામિ તાવ ન’’ન્તિ ગન્ત્વા પણ્ણસાલદ્વારે નિસીદિ. સાપિ પરિદેવમાનાવ પણ્ણસાલદ્વારં ગન્ત્વા તસ્સ પાદે વન્દિત્વા ‘‘કુહિં ગતોસિ, દેવા’’તિ આહ. અથ નં સો, ‘‘ભદ્દે , ત્વં અઞ્ઞેસુ દિવસેસુ ન ઇમાય વેલાય આગચ્છસિ, અજ્જ અતિસાયં આગતાસી’’તિ પુચ્છન્તો ગાથમાહ –
Taṃ evaṃ paridevamānaṃ disvā sotthiseno cintesi – ‘‘ayaṃ ativiya paridevati, na kho panassā bhāvaṃ jānāmi, sace mayi sinehena evaṃ karoti , hadayampissā phaleyya, pariggaṇhissāmi tāva na’’nti gantvā paṇṇasāladvāre nisīdi. Sāpi paridevamānāva paṇṇasāladvāraṃ gantvā tassa pāde vanditvā ‘‘kuhiṃ gatosi, devā’’ti āha. Atha naṃ so, ‘‘bhadde , tvaṃ aññesu divasesu na imāya velāya āgacchasi, ajja atisāyaṃ āgatāsī’’ti pucchanto gāthamāha –
૩૨૦.
320.
‘‘અતિસાયં વતાગઞ્છિ, રાજપુત્તિ યસસ્સિનિ;
‘‘Atisāyaṃ vatāgañchi, rājaputti yasassini;
કેન નુજ્જ સમાગચ્છિ, કો તે પિયતરો મયા’’તિ.
Kena nujja samāgacchi, ko te piyataro mayā’’ti.
અથ નં સા ‘‘અહં, અય્યપુત્ત, ફલાફલાનિ આદાય આગચ્છન્તી એકં દાનવં પસ્સિં, સો મયિ પટિબદ્ધચિત્તો હુત્વા મં હત્થે ગણ્હિત્વા ‘સચે મમ વચનં ન કરોસિ, ખાદિસ્સામિ ત’ન્તિ આહ, અહં તાય વેલાય તઞ્ઞેવ અનુસોચન્તી એવં પરિદેવિ’’ન્તિ વત્વા ગાથમાહ –
Atha naṃ sā ‘‘ahaṃ, ayyaputta, phalāphalāni ādāya āgacchantī ekaṃ dānavaṃ passiṃ, so mayi paṭibaddhacitto hutvā maṃ hatthe gaṇhitvā ‘sace mama vacanaṃ na karosi, khādissāmi ta’nti āha, ahaṃ tāya velāya taññeva anusocantī evaṃ paridevi’’nti vatvā gāthamāha –
૩૨૧.
321.
‘‘ઇદં ખોહં તદાવોચં, ગહિતા તેન સત્તુના;
‘‘Idaṃ khohaṃ tadāvocaṃ, gahitā tena sattunā;
ન મે ઇદં તથા દુક્ખં, યં મં ખાદેય્ય રક્ખસો;
Na me idaṃ tathā dukkhaṃ, yaṃ maṃ khādeyya rakkhaso;
યઞ્ચ મે અય્યપુત્તસ્સ, મનો હેસ્સતિ અઞ્ઞથા’’તિ.
Yañca me ayyaputtassa, mano hessati aññathā’’ti.
અથસ્સ સેસમ્પિ પવત્તિં આરોચેન્તી ‘‘તેન પનાહં, દેવ, દાનવેન ગહિતા અત્તાનં વિસ્સજ્જાપેતું અસક્કોન્તી દેવતુજ્ઝાપનકમ્મં અકાસિં, અથ સક્કો વજિરહત્થો આગન્ત્વા આકાસે ઠિતો દાનવં સન્તજ્જેત્વા મં વિસ્સજ્જાપેત્વા તં દેવસઙ્ખલિકાય બન્ધિત્વા તતિયે પબ્બતન્તરે ખિપિત્વા પક્કામિ, એવાહં સક્કં નિસ્સાય જીવિતં લભિ’’ન્તિ આહ. તં સુત્વા સોત્થિસેનો, ‘‘ભદ્દે, હોતુ, માતુગામસ્સ અન્તરે સચ્ચં નામ દુલ્લભં, હિમવન્તે હિ બહૂ વનચરકતાપસવિજ્જાધરાદયો સન્તિ, કો તુય્હં સદ્દહિસ્સતી’’તિ વત્વા ગાથમાહ –
Athassa sesampi pavattiṃ ārocentī ‘‘tena panāhaṃ, deva, dānavena gahitā attānaṃ vissajjāpetuṃ asakkontī devatujjhāpanakammaṃ akāsiṃ, atha sakko vajirahattho āgantvā ākāse ṭhito dānavaṃ santajjetvā maṃ vissajjāpetvā taṃ devasaṅkhalikāya bandhitvā tatiye pabbatantare khipitvā pakkāmi, evāhaṃ sakkaṃ nissāya jīvitaṃ labhi’’nti āha. Taṃ sutvā sotthiseno, ‘‘bhadde, hotu, mātugāmassa antare saccaṃ nāma dullabhaṃ, himavante hi bahū vanacarakatāpasavijjādharādayo santi, ko tuyhaṃ saddahissatī’’ti vatvā gāthamāha –
૩૨૨.
322.
‘‘ચોરીનં બહુબુદ્ધીનં, યાસુ સચ્ચં સુદુલ્લભં;
‘‘Corīnaṃ bahubuddhīnaṃ, yāsu saccaṃ sudullabhaṃ;
થીનં ભાવો દુરાજાનો, મચ્છસ્સેવોદકે ગત’’ન્તિ.
Thīnaṃ bhāvo durājāno, macchassevodake gata’’nti.
સા તસ્સ વચનં સુત્વા, ‘‘અય્યપુત્ત, અહં તં અસદ્દહન્તં મમ સચ્ચબલેનેવ તિકિચ્છિસ્સામી’’તિ ઉદકસ્સ કલસં પૂરેત્વા સચ્ચકિરિયં કત્વા તસ્સ સીસે ઉદકં આસિઞ્ચન્તી ગાથમાહ –
Sā tassa vacanaṃ sutvā, ‘‘ayyaputta, ahaṃ taṃ asaddahantaṃ mama saccabaleneva tikicchissāmī’’ti udakassa kalasaṃ pūretvā saccakiriyaṃ katvā tassa sīse udakaṃ āsiñcantī gāthamāha –
૩૨૩.
323.
‘‘તથા મં સચ્ચં પાલેતુ, પાલયિસ્સતિ ચે મમં;
‘‘Tathā maṃ saccaṃ pāletu, pālayissati ce mamaṃ;
યથાહં નાભિજાનામિ, અઞ્ઞં પિયતરં તયા;
Yathāhaṃ nābhijānāmi, aññaṃ piyataraṃ tayā;
એતેન સચ્ચવજ્જેન, બ્યાધિ તે વૂપસમ્મતૂ’’તિ.
Etena saccavajjena, byādhi te vūpasammatū’’ti.
તત્થ તથા-સદ્દો ‘‘ચે મમ’’ન્તિ ઇમિના સદ્ધિં યોજેતબ્બો. ઇદં વુત્તં હોતિ – યથાહં વદામિ, તથા ચે મમ વચનં સચ્ચં, અથ મં ઇદાનિપિ પાલેતુ, આયતિમ્પિ પાલેસ્સતિ, ઇદાનિ મે વચનં સુણાથ ‘‘યથાહં નાભિજાનામી’’તિ. પોત્થકેસુ પન ‘‘તથા મં સચ્ચં પાલેતી’’તિ લિખિતં, તં અટ્ઠકથાયં નત્થિ.
Tattha tathā-saddo ‘‘ce mama’’nti iminā saddhiṃ yojetabbo. Idaṃ vuttaṃ hoti – yathāhaṃ vadāmi, tathā ce mama vacanaṃ saccaṃ, atha maṃ idānipi pāletu, āyatimpi pālessati, idāni me vacanaṃ suṇātha ‘‘yathāhaṃ nābhijānāmī’’ti. Potthakesu pana ‘‘tathā maṃ saccaṃ pāletī’’ti likhitaṃ, taṃ aṭṭhakathāyaṃ natthi.
એવં તાય સચ્ચકિરિયં કત્વા ઉદકે આસિત્તમત્તેયેવ સોત્થિસેનસ્સ કુટ્ઠં અમ્બિલેન ધોતં વિય તમ્બમલં તાવદેવ અપગચ્છિ. તે કતિપાહં તત્થ વસિત્વા અરઞ્ઞા નિક્ખમ્મ બારાણસિં પત્વા ઉય્યાનં પવિસિંસુ. રાજા તેસં આગતભાવં ઞત્વા ઉય્યાનં ગન્ત્વા તત્થેવ સોત્થિસેનસ્સ છત્તં ઉસ્સાપેત્વા સમ્બુલં અગ્ગમહેસિટ્ઠાને અભિસિઞ્ચાપેત્વા નગરં પવેસેત્વા સયં ઇસિપબ્બજ્જં પબ્બજિત્વા ઉય્યાને વાસં કપ્પેસિ, રાજનિવેસનેયેવ ચ નિબદ્ધં ભુઞ્જિ. સોત્થિસેનોપિ સમ્બુલાય અગ્ગમહેસિટ્ઠાનમત્તમેવ અદાસિ, ન પુનસ્સા કોચિ સક્કારો અહોસિ, અત્થિભાવમ્પિસ્સા ન અઞ્ઞાસિ, અઞ્ઞાહેવ ઇત્થીહિ સદ્ધિં અભિરમિ. સમ્બુલા સપત્તિદોસવસેન કિસા અહોસિ ઉપણ્ડુપણ્ડુકજાતા ધમનીસન્થતગત્તા. સા એકદિવસં સોકવિનોદનત્થં ભુઞ્જિતું આગતસ્સ સસુરતાપસસ્સ સન્તિકં ગન્ત્વા તં કતભત્તકિચ્ચં વન્દિત્વા એકમન્તં નિસીદિ. સો તં મિલાતિન્દ્રિયં દિસ્વા ગાથમાહ –
Evaṃ tāya saccakiriyaṃ katvā udake āsittamatteyeva sotthisenassa kuṭṭhaṃ ambilena dhotaṃ viya tambamalaṃ tāvadeva apagacchi. Te katipāhaṃ tattha vasitvā araññā nikkhamma bārāṇasiṃ patvā uyyānaṃ pavisiṃsu. Rājā tesaṃ āgatabhāvaṃ ñatvā uyyānaṃ gantvā tattheva sotthisenassa chattaṃ ussāpetvā sambulaṃ aggamahesiṭṭhāne abhisiñcāpetvā nagaraṃ pavesetvā sayaṃ isipabbajjaṃ pabbajitvā uyyāne vāsaṃ kappesi, rājanivesaneyeva ca nibaddhaṃ bhuñji. Sotthisenopi sambulāya aggamahesiṭṭhānamattameva adāsi, na punassā koci sakkāro ahosi, atthibhāvampissā na aññāsi, aññāheva itthīhi saddhiṃ abhirami. Sambulā sapattidosavasena kisā ahosi upaṇḍupaṇḍukajātā dhamanīsanthatagattā. Sā ekadivasaṃ sokavinodanatthaṃ bhuñjituṃ āgatassa sasuratāpasassa santikaṃ gantvā taṃ katabhattakiccaṃ vanditvā ekamantaṃ nisīdi. So taṃ milātindriyaṃ disvā gāthamāha –
૩૨૪.
324.
‘‘યે કુઞ્જરા સત્તસતા ઉળારા, રક્ખન્તિ રત્તિન્દિવમુય્યુતાવુધા;
‘‘Ye kuñjarā sattasatā uḷārā, rakkhanti rattindivamuyyutāvudhā;
ધનુગ્ગહાનઞ્ચ સતાનિ સોળસ, કથંવિધે પસ્સસિ ભદ્દે સત્તવો’’તિ.
Dhanuggahānañca satāni soḷasa, kathaṃvidhe passasi bhadde sattavo’’ti.
તસ્સત્થો – ભદ્દે, સમ્બુલે યે અમ્હાકં સત્તસતા કુઞ્જરા, તેસઞ્ઞેવ ખન્ધગતાનં યોધાનં વસેન ઉય્યુત્તાવુધા, અપરાનિ ચ સોળસધનુગ્ગહસતાનિ રત્તિન્દિવં બારાણસિં રક્ખન્તિ. એવં સુરક્ખિતે નગરે કથંવિધે ત્વં સત્તવો પસ્સસિ. ભદ્દે, યસ્સા તવ સાસઙ્કા સપ્પટિભયા અરઞ્ઞા આગતકાલેપિ પભાસમ્પન્નં સરીરં, ઇદાનિ પન મિલાતા પણ્ડુપલાસવણ્ણા અતિવિય કિલન્તિન્દ્રિયાસિ, કસ્સ નામ ત્વં ભાયસી’’તિ પુચ્છિ.
Tassattho – bhadde, sambule ye amhākaṃ sattasatā kuñjarā, tesaññeva khandhagatānaṃ yodhānaṃ vasena uyyuttāvudhā, aparāni ca soḷasadhanuggahasatāni rattindivaṃ bārāṇasiṃ rakkhanti. Evaṃ surakkhite nagare kathaṃvidhe tvaṃ sattavo passasi. Bhadde, yassā tava sāsaṅkā sappaṭibhayā araññā āgatakālepi pabhāsampannaṃ sarīraṃ, idāni pana milātā paṇḍupalāsavaṇṇā ativiya kilantindriyāsi, kassa nāma tvaṃ bhāyasī’’ti pucchi.
સા તસ્સ વચનં સુત્વા ‘‘પુત્તો તે, દેવ, મયિ ન પુરિમસદિસો’’તિ વત્વા પઞ્ચ ગાથા અભાસિ –
Sā tassa vacanaṃ sutvā ‘‘putto te, deva, mayi na purimasadiso’’ti vatvā pañca gāthā abhāsi –
૩૨૫.
325.
‘‘અલઙ્કતાયો પદુમુત્તરત્તચા, વિરાગિતા પસ્સતિ હંસગગ્ગરા;
‘‘Alaṅkatāyo padumuttarattacā, virāgitā passati haṃsagaggarā;
તાસં સુણિત્વા મિતગીતવાદિતં, ન દાનિ મે તાત તથા યથા પુરે.
Tāsaṃ suṇitvā mitagītavāditaṃ, na dāni me tāta tathā yathā pure.
૩૨૬.
326.
‘‘સુવણ્ણસંકચ્ચધરા સુવિગ્ગહા, અલઙ્કતા માનુસિયચ્છરૂપમા;
‘‘Suvaṇṇasaṃkaccadharā suviggahā, alaṅkatā mānusiyaccharūpamā;
સેનોપિયા તાત અનિન્દિતઙ્ગિયો, ખત્તિયકઞ્ઞા પટિલોભયન્તિ નં.
Senopiyā tāta aninditaṅgiyo, khattiyakaññā paṭilobhayanti naṃ.
૩૨૭.
327.
‘‘સચે અહં તાત તથા યથા પુરે, પતિં તમુઞ્છાય પુના વને ભરે;
‘‘Sace ahaṃ tāta tathā yathā pure, patiṃ tamuñchāya punā vane bhare;
સમ્માનયે મં ન ચ મં વિમાનયે, ઇતોપિ મે તાત તતો વરં સિયા.
Sammānaye maṃ na ca maṃ vimānaye, itopi me tāta tato varaṃ siyā.
૩૨૮.
328.
‘‘યમન્નપાને વિપુલસ્મિ ઓહિતે, નારી વિમટ્ઠાભરણા અલઙ્કતા;
‘‘Yamannapāne vipulasmi ohite, nārī vimaṭṭhābharaṇā alaṅkatā;
સબ્બઙ્ગુપેતા પતિનો ચ અપ્પિયા, અબજ્ઝ તસ્સા મરણં તતો વરં.
Sabbaṅgupetā patino ca appiyā, abajjha tassā maraṇaṃ tato varaṃ.
૩૨૯.
329.
‘‘અપિ ચે દલિદ્દા કપણા અનાળ્હિયા, કટાદુતીયા પતિનો ચ સા પિયા;
‘‘Api ce daliddā kapaṇā anāḷhiyā, kaṭādutīyā patino ca sā piyā;
સબ્બઙ્ગુપેતાયપિ અપ્પિયાય, અયમેવ સેય્યા કપણાપિ યા પિયા’’તિ.
Sabbaṅgupetāyapi appiyāya, ayameva seyyā kapaṇāpi yā piyā’’ti.
તત્થ પદુમુત્તરત્તચાતિ પદુમગબ્ભસદિસઉત્તરત્તચા. સબ્બાસં સરીરતો સુવણ્ણપભા નિચ્છરન્તીતિ દીપેતિ. વિરાગિતાતિ વિલગ્ગસરીરા, તનુમજ્ઝાતિ અત્થો. હંસગગ્ગરાતિ એવરૂપા હંસા વિય મધુરસ્સરા નારિયો પસ્સતિ. તાસન્તિ સો તવ પુત્તો તાસં નારીનં મિતગીતવાદિતાદીનિ સુણિત્વા ઇદાનિ મે, તાત, યથા પુરે, તથા ન પવત્તતીતિ વદતિ. સુવણ્ણસંકચ્ચધરાતિ સુવણ્ણમયસંકચ્ચાલઙ્કારધરા. અલઙ્કતાતિ નાનાલઙ્કારપટિમણ્ડિતા. માનુસિયચ્છરૂપમાતિ માનુસિયો અચ્છરૂપમા. સેનોપિયાતિ સોત્થિસેનસ્સ પિયા. પટિલોભયન્તિ નન્તિ નં તવ પુત્તં પટિલોભયન્તિ.
Tattha padumuttarattacāti padumagabbhasadisauttarattacā. Sabbāsaṃ sarīrato suvaṇṇapabhā niccharantīti dīpeti. Virāgitāti vilaggasarīrā, tanumajjhāti attho. Haṃsagaggarāti evarūpā haṃsā viya madhurassarā nāriyo passati. Tāsanti so tava putto tāsaṃ nārīnaṃ mitagītavāditādīni suṇitvā idāni me, tāta, yathā pure, tathā na pavattatīti vadati. Suvaṇṇasaṃkaccadharāti suvaṇṇamayasaṃkaccālaṅkāradharā. Alaṅkatāti nānālaṅkārapaṭimaṇḍitā. Mānusiyaccharūpamāti mānusiyo accharūpamā. Senopiyāti sotthisenassa piyā. Paṭilobhayanti nanti naṃ tava puttaṃ paṭilobhayanti.
સચે અહન્તિ, તાત, યથા પુરે સચે અહં પુનપિ તં પતિં તથેવ કુટ્ઠરોગેન વનં પવિટ્ઠં ઉઞ્છાય તસ્મિં વને ભરેય્યં, પુનપિ મં સો સમ્માનેય્ય ન વિમાનેય્ય, તતો મે ઇતોપિ બારાણસિરજ્જતો તં અરઞ્ઞમેવ વરં સિયા સપત્તિદોસેન સુસ્સન્તિયાતિ દીપેતિ. યમન્નપાનેતિ યં અન્નપાને. ઓહિતેતિ ઠપિતે પટિયત્તે. ઇમિના બહુન્નપાનઘરં દસ્સેતિ. અયં કિરસ્સા અધિપ્પાયો – યા નારી વિપુલન્નપાને ઘરે એકિકાવ અસપત્તિ સમાના વિમટ્ઠાભરણા નાનાલઙ્કારેહિ અલઙ્કતા સબ્બેહિ ગુણઙ્ગેહિ ઉપેતા પતિનો ચ અપ્પિયા હોતિ, અબજ્ઝ ગીવાય વલ્લિયા વા રજ્જુયા વા બન્ધિત્વા તસ્સા તતો ઘરાવાસતો મરણમેવ વરતરન્તિ. અનાળ્હીયાતિ અનાળ્હા. કટાદુતીયાતિ નિપજ્જનકટસારકદુતિયા. સેય્યાતિ કપણાપિ સમાના યા પતિનો પિયા, અયમેવ ઉત્તમાતિ.
Sace ahanti, tāta, yathā pure sace ahaṃ punapi taṃ patiṃ tatheva kuṭṭharogena vanaṃ paviṭṭhaṃ uñchāya tasmiṃ vane bhareyyaṃ, punapi maṃ so sammāneyya na vimāneyya, tato me itopi bārāṇasirajjato taṃ araññameva varaṃ siyā sapattidosena sussantiyāti dīpeti. Yamannapāneti yaṃ annapāne. Ohiteti ṭhapite paṭiyatte. Iminā bahunnapānagharaṃ dasseti. Ayaṃ kirassā adhippāyo – yā nārī vipulannapāne ghare ekikāva asapatti samānā vimaṭṭhābharaṇā nānālaṅkārehi alaṅkatā sabbehi guṇaṅgehi upetā patino ca appiyā hoti, abajjha gīvāya valliyā vā rajjuyā vā bandhitvā tassā tato gharāvāsato maraṇameva varataranti. Anāḷhīyāti anāḷhā. Kaṭādutīyāti nipajjanakaṭasārakadutiyā. Seyyāti kapaṇāpi samānā yā patino piyā, ayameva uttamāti.
એવં તાય અત્તનો પરિસુસ્સનકારણે તાપસસ્સ કથિતે તાપસો રાજાનં પક્કોસાપેત્વા ‘‘તાત, સોત્થિસેન તયિ કુટ્ઠરોગાભિભૂતે અરઞ્ઞં પવિસન્તે તયા સદ્ધિં પવિસિત્વા તં ઉપટ્ઠહન્તી અત્તનો સચ્ચબલેન તવ રોગં વૂપસમેત્વા યા તે રજ્જે પતિટ્ઠાનકારણમકાસિ, તસ્સા નામ ત્વં નેવ ઠિતટ્ઠાનં, ન નિસિન્નટ્ઠાનં જાનાસિ, અયુત્તં તે કતં, મિત્તદુબ્ભિકમ્મં નામેતં પાપક’’ન્તિ વત્વા પુત્તં ઓવદન્તો ગાથમાહ –
Evaṃ tāya attano parisussanakāraṇe tāpasassa kathite tāpaso rājānaṃ pakkosāpetvā ‘‘tāta, sotthisena tayi kuṭṭharogābhibhūte araññaṃ pavisante tayā saddhiṃ pavisitvā taṃ upaṭṭhahantī attano saccabalena tava rogaṃ vūpasametvā yā te rajje patiṭṭhānakāraṇamakāsi, tassā nāma tvaṃ neva ṭhitaṭṭhānaṃ, na nisinnaṭṭhānaṃ jānāsi, ayuttaṃ te kataṃ, mittadubbhikammaṃ nāmetaṃ pāpaka’’nti vatvā puttaṃ ovadanto gāthamāha –
૩૩૦.
330.
‘‘સુદુલ્લભિત્થી પુરિસસ્સ યા હિતા, ભત્તિત્થિયા દુલ્લભો યો હિતો ચ;
‘‘Sudullabhitthī purisassa yā hitā, bhattitthiyā dullabho yo hito ca;
હિતા ચ તે સીલવતી ચ ભરિયા, જનિન્દ ધમ્મં ચર સમ્બુલાયા’’તિ.
Hitā ca te sīlavatī ca bhariyā, janinda dhammaṃ cara sambulāyā’’ti.
તસ્સત્થો – તાત, યા પુરિસસ્સ હિતા મુદુચિત્તા અનુકમ્પિકા ઇત્થી, યો ચ ભત્તા ઇત્થિયા હિતો કતગુણં જાનાતિ, ઉભોપેતે સુદુલ્લભા. અયઞ્ચ સમ્બુલા તુય્હં હિતા ચેવ સીલસમ્પન્ના ચ, તસ્મા એતિસ્સા ધમ્મં ચર, કતગુણં જાનિત્વા મુદુચિત્તો હોહિ, ચિત્તમસ્સા પરિતોસેહીતિ.
Tassattho – tāta, yā purisassa hitā muducittā anukampikā itthī, yo ca bhattā itthiyā hito kataguṇaṃ jānāti, ubhopete sudullabhā. Ayañca sambulā tuyhaṃ hitā ceva sīlasampannā ca, tasmā etissā dhammaṃ cara, kataguṇaṃ jānitvā muducitto hohi, cittamassā paritosehīti.
એવં સો પુત્તસ્સ ઓવાદં દત્વા ઉટ્ઠાયાસના પક્કામિ. રાજા પિતરિ ગતે સમ્બુલં પક્કોસાપેત્વા, ‘‘ભદ્દે, એત્તકં કાલં મયા કતં દોસં ખમ, ઇતો પટ્ઠાય સબ્બિસ્સરિયં તુય્હમેવ દમ્મી’’તિ વત્વા ઓસાનગાથમાહ –
Evaṃ so puttassa ovādaṃ datvā uṭṭhāyāsanā pakkāmi. Rājā pitari gate sambulaṃ pakkosāpetvā, ‘‘bhadde, ettakaṃ kālaṃ mayā kataṃ dosaṃ khama, ito paṭṭhāya sabbissariyaṃ tuyhameva dammī’’ti vatvā osānagāthamāha –
૩૩૧.
331.
‘‘સચે તુવં વિપુલે લદ્ધભોગે, ઇસ્સાવતિણ્ણા મરણં ઉપેસિ;
‘‘Sace tuvaṃ vipule laddhabhoge, issāvatiṇṇā maraṇaṃ upesi;
અહઞ્ચ તે ભદ્દે ઇમા રાજકઞ્ઞા, સબ્બે તે વચનકરા ભવામા’’તિ.
Ahañca te bhadde imā rājakaññā, sabbe te vacanakarā bhavāmā’’ti.
તસ્સત્થો – ભદ્દે, સમ્બુલે સચે ત્વં રતનરાસિમ્હિ ઠપેત્વા અભિસિત્તા અગ્ગમહેસિટ્ઠાનવસેન વિપુલે ભોગે લભિત્વાપિ ઇસ્સાય ઓતિણ્ણા મરણં ઉપેસિ, અહઞ્ચ ઇમા ચ રાજકઞ્ઞા સબ્બે તવ વચનકરા ભવામ, ત્વં યથાધિપ્પાયં ઇમં રજ્જં વિચારેહીતિ સબ્બિસ્સરિયં તસ્સા અદાસિ.
Tassattho – bhadde, sambule sace tvaṃ ratanarāsimhi ṭhapetvā abhisittā aggamahesiṭṭhānavasena vipule bhoge labhitvāpi issāya otiṇṇā maraṇaṃ upesi, ahañca imā ca rājakaññā sabbe tava vacanakarā bhavāma, tvaṃ yathādhippāyaṃ imaṃ rajjaṃ vicārehīti sabbissariyaṃ tassā adāsi.
તતો પટ્ઠાય ઉભો સમગ્ગવાસં વસન્તા દાનાદીનિ પુઞ્ઞાનિ કરિત્વા યથાકમ્મં ગમિંસુ. તાપસો ઝાનાભિઞ્ઞાયો નિબ્બત્તેત્વા બ્રહ્મલોકૂપગો અહોસિ.
Tato paṭṭhāya ubho samaggavāsaṃ vasantā dānādīni puññāni karitvā yathākammaṃ gamiṃsu. Tāpaso jhānābhiññāyo nibbattetvā brahmalokūpago ahosi.
સત્થા ઇમં ધમ્મદેસનં આહરિત્વા ‘‘ન, ભિક્ખવે, ઇદાનેવ, પુબ્બેપિ મલ્લિકા પતિદેવતાયેવા’’તિ વત્વા જાતકં સમોધાનેસિ ‘‘તદા સમ્બુલા મલ્લિકા અહોસિ, સોત્થિસેનો કોસલરાજા, પિતા તાપસો પન અહમેવ અહોસિ’’ન્તિ.
Satthā imaṃ dhammadesanaṃ āharitvā ‘‘na, bhikkhave, idāneva, pubbepi mallikā patidevatāyevā’’ti vatvā jātakaṃ samodhānesi ‘‘tadā sambulā mallikā ahosi, sotthiseno kosalarājā, pitā tāpaso pana ahameva ahosi’’nti.
સમ્બુલાજાતકવણ્ણના નવમા.
Sambulājātakavaṇṇanā navamā.
Related texts:
તિપિટક (મૂલ) • Tipiṭaka (Mūla) / સુત્તપિટક • Suttapiṭaka / ખુદ્દકનિકાય • Khuddakanikāya / જાતકપાળિ • Jātakapāḷi / ૫૧૯. સમ્બુલાજાતકં • 519. Sambulājātakaṃ