Library / Tipiṭaka / તિપિટક • Tipiṭaka / થેરગાથા-અટ્ઠકથા • Theragāthā-aṭṭhakathā |
૯. સઙ્ઘરક્ખિતત્થેરગાથાવણ્ણના
9. Saṅgharakkhitattheragāthāvaṇṇanā
ન નૂનાયં પરમહિતાનુકમ્પિનોતિ આયસ્મતો સઙ્ઘરક્ખિતત્થેરસ્સ ગાથા. કા ઉપ્પત્તિ? સોપિ પુરિમબુદ્ધેસુ કતાધિકારો તત્થ તત્થ ભવે પુઞ્ઞાનિ ઉપચિનન્તો ઇતો ચતુનવુતે કપ્પે કુલગેહે નિબ્બત્તિત્વા વિઞ્ઞુતં પત્તો એકદિવસં પબ્બતપાદે વસન્તે સત્ત પચ્ચેકસમ્બુદ્ધે દિસ્વા પસન્નમાનસો કદમ્બપુપ્ફાનિ ગહેત્વા પૂજેસિ. સો તેન પુઞ્ઞકમ્મેન દેવલોકે નિબ્બત્તિત્વા અપરાપરં પુઞ્ઞાનિ કત્વા સુગતીસુયેવ સંસરન્તો ઇમસ્મિં બુદ્ધુપ્પાદે સાવત્થિયં ઇબ્ભકુલે નિબ્બત્તિ, તસ્સ સઙ્ઘરક્ખિતોતિ નામં અહોસિ. સો વિઞ્ઞુતં પત્તો પટિલદ્ધસદ્ધો પબ્બજિત્વા કમ્મટ્ઠાનં ગહેત્વા અઞ્ઞતરં ભિક્ખું સહાયં કત્વા અરઞ્ઞે વિહરતિ. થેરસ્સ વસનટ્ઠાનતો અવિદૂરે વનગુમ્બે એકા મિગી વિજાયિત્વા તરુણં છાપં રક્ખન્તી છાતજ્ઝત્તાપિ પુત્તસિનેહેન દૂરે ગોચરાય ન ગચ્છતિ, આસન્ને ચ તિણોદકસ્સ અલાભેન કિલમતિ. તં દિસ્વા થેરો, ‘‘અહો વતાયં લોકો તણ્હાબન્ધનબદ્ધો મહાદુક્ખં અનુભવતિ, ન તં છિન્દિતું સક્કોતી’’તિ સંવેગજાતો તમેવ અઙ્કુસં કત્વા વિપસ્સનં વડ્ઢેત્વા અરહત્તં પાપુણિ. તેન વુત્તં અપદાને (અપ॰ થેર ૧.૧૬.૩૦-૩૪) –
Na nūnāyaṃ paramahitānukampinoti āyasmato saṅgharakkhitattherassa gāthā. Kā uppatti? Sopi purimabuddhesu katādhikāro tattha tattha bhave puññāni upacinanto ito catunavute kappe kulagehe nibbattitvā viññutaṃ patto ekadivasaṃ pabbatapāde vasante satta paccekasambuddhe disvā pasannamānaso kadambapupphāni gahetvā pūjesi. So tena puññakammena devaloke nibbattitvā aparāparaṃ puññāni katvā sugatīsuyeva saṃsaranto imasmiṃ buddhuppāde sāvatthiyaṃ ibbhakule nibbatti, tassa saṅgharakkhitoti nāmaṃ ahosi. So viññutaṃ patto paṭiladdhasaddho pabbajitvā kammaṭṭhānaṃ gahetvā aññataraṃ bhikkhuṃ sahāyaṃ katvā araññe viharati. Therassa vasanaṭṭhānato avidūre vanagumbe ekā migī vijāyitvā taruṇaṃ chāpaṃ rakkhantī chātajjhattāpi puttasinehena dūre gocarāya na gacchati, āsanne ca tiṇodakassa alābhena kilamati. Taṃ disvā thero, ‘‘aho vatāyaṃ loko taṇhābandhanabaddho mahādukkhaṃ anubhavati, na taṃ chindituṃ sakkotī’’ti saṃvegajāto tameva aṅkusaṃ katvā vipassanaṃ vaḍḍhetvā arahattaṃ pāpuṇi. Tena vuttaṃ apadāne (apa. thera 1.16.30-34) –
‘‘હિમવન્તસ્સાવિદૂરે, કુક્કુટો નામ પબ્બતો;
‘‘Himavantassāvidūre, kukkuṭo nāma pabbato;
તમ્હિ પબ્બતપાદમ્હિ, સત્ત બુદ્ધા વસન્તિ તે.
Tamhi pabbatapādamhi, satta buddhā vasanti te.
‘‘કદમ્બં પુપ્ફિતં દિસ્વા, દીપરાજંવ ઉગ્ગતં;
‘‘Kadambaṃ pupphitaṃ disvā, dīparājaṃva uggataṃ;
ઉભો હત્થેહિ પગ્ગય્હ, સત્ત બુદ્ધે સમોકિરિં.
Ubho hatthehi paggayha, satta buddhe samokiriṃ.
‘‘ચતુન્નવુતિતો કપ્પે, યં પુપ્ફમભિરોપયિં;
‘‘Catunnavutito kappe, yaṃ pupphamabhiropayiṃ;
દુગ્ગતિં નાભિજાનામિ, બુદ્ધપૂજાયિદં ફલં.
Duggatiṃ nābhijānāmi, buddhapūjāyidaṃ phalaṃ.
‘‘દ્વેનવુતે ઇતો કપ્પે, સત્તાસું પુપ્ફનામકા;
‘‘Dvenavute ito kappe, sattāsuṃ pupphanāmakā;
સત્તરતનસમ્પન્ના, ચક્કવત્તી મહબ્બલા.
Sattaratanasampannā, cakkavattī mahabbalā.
‘‘કિલેસા ઝાપિતા મય્હં…પે॰… કતં બુદ્ધસ્સ સાસન’’ન્તિ.
‘‘Kilesā jhāpitā mayhaṃ…pe… kataṃ buddhassa sāsana’’nti.
અરહત્તં પન પત્વા અત્તનો દુતિયકં ભિક્ખું મિચ્છાવિતક્કબહુલં વિહરન્તં ઞત્વા તમેવ મિગિં ઉપમં કરિત્વા તં ઓવદન્તો –
Arahattaṃ pana patvā attano dutiyakaṃ bhikkhuṃ micchāvitakkabahulaṃ viharantaṃ ñatvā tameva migiṃ upamaṃ karitvā taṃ ovadanto –
૧૦૯.
109.
‘‘ન નૂનાયં પરમહિતાનુકમ્પિનો, રહોગતો અનુવિગણેતિ સાસનં;
‘‘Na nūnāyaṃ paramahitānukampino, rahogato anuvigaṇeti sāsanaṃ;
તથાહયં વિહરતિ પાકતિન્દ્રિયો, મિગી યથા તરુણજાતિકા વને’’તિ. –
Tathāhayaṃ viharati pākatindriyo, migī yathā taruṇajātikā vane’’ti. –
ગાથં અભાસિ.
Gāthaṃ abhāsi.
તત્થ ન નૂનાયન્તિ ન-ઇતિ પટિસેધે નિપાતો. નૂનાતિ પરિવિતક્કે. નૂન અયન્તિ પદચ્છેદો. પરમહિતાનુકમ્પિનોતિ પરમં અતિવિય, પરમેન વા અનુત્તરેન હિતેન સત્તે અનુકમ્પનસીલસ્સ ભગવતો. રહોગતોતિ રહસિ ગતો, સુઞ્ઞાગારગતો કાયવિવેકયુત્તોતિ અત્થો. અનુવિગણેતીતિ એત્થ ‘‘ન નૂના’’તિ પદદ્વયં આનેત્વા સમ્બન્ધિતબ્બં ‘‘નાનુવિગણેતિ નૂના’’તિ, ન ચિન્તેસિ મઞ્ઞે, ‘‘નાનુયુઞ્જતી’’તિ તક્કેમીતિ અત્થો. સાસનન્તિ પટિપત્તિસાસનં, ચતુસચ્ચકમ્મટ્ઠાનભાવનન્તિ અધિપ્પાયો . તથા હીતિ તેનેવ કારણેન, સત્થુ સાસનસ્સ અનનુયુઞ્જનતો એવ. અયન્તિ અયં ભિક્ખુ. પાકતિન્દ્રિયોતિ મનચ્છટ્ઠાનં ઇન્દ્રિયાનં યથાસકં વિસયેસુ વિસ્સજ્જનતો સભાવભૂતઇન્દ્રિયો , અસંવુતચક્ખુદ્વારાદિકોતિ અત્થો. યસ્સ તણ્હાસઙ્ગસ્સ અચ્છિન્નતાય સો ભિક્ખુ પાકતિન્દ્રિયો વિહરતિ, તસ્સ ઉપમં દસ્સેન્તો ‘‘મિગી યથા તરુણજાતિકા વને’’તિ આહ. યથા અયં તરુણસભાવા મિગી પુત્તસ્નેહસ્સ અચ્છિન્નતાય વને દુક્ખં અનુભવતિ, ન તં અતિવત્તતિ, એવમયમ્પિ ભિક્ખુ સઙ્ગસ્સ અચ્છિન્નતાય પાકતિન્દ્રિયો વિહરન્તો વટ્ટદુક્ખં નાતિવત્તતીતિ અધિપ્પાયો. ‘‘તરુણવિજાતિકા’’તિ વા પાઠો. અભિનવપ્પસુતા બાલવચ્છાતિ અત્થો. તં સુત્વા સો ભિક્ખુ સઞ્જાતસંવેગો વિપસ્સનં વડ્ઢેત્વા નચિરસ્સેવ અરહત્તં પાપુણિ.
Tattha na nūnāyanti na-iti paṭisedhe nipāto. Nūnāti parivitakke. Nūna ayanti padacchedo. Paramahitānukampinoti paramaṃ ativiya, paramena vā anuttarena hitena satte anukampanasīlassa bhagavato. Rahogatoti rahasi gato, suññāgāragato kāyavivekayuttoti attho. Anuvigaṇetīti ettha ‘‘na nūnā’’ti padadvayaṃ ānetvā sambandhitabbaṃ ‘‘nānuvigaṇeti nūnā’’ti, na cintesi maññe, ‘‘nānuyuñjatī’’ti takkemīti attho. Sāsananti paṭipattisāsanaṃ, catusaccakammaṭṭhānabhāvananti adhippāyo . Tathā hīti teneva kāraṇena, satthu sāsanassa ananuyuñjanato eva. Ayanti ayaṃ bhikkhu. Pākatindriyoti manacchaṭṭhānaṃ indriyānaṃ yathāsakaṃ visayesu vissajjanato sabhāvabhūtaindriyo , asaṃvutacakkhudvārādikoti attho. Yassa taṇhāsaṅgassa acchinnatāya so bhikkhu pākatindriyo viharati, tassa upamaṃ dassento ‘‘migī yathā taruṇajātikā vane’’ti āha. Yathā ayaṃ taruṇasabhāvā migī puttasnehassa acchinnatāya vane dukkhaṃ anubhavati, na taṃ ativattati, evamayampi bhikkhu saṅgassa acchinnatāya pākatindriyo viharanto vaṭṭadukkhaṃ nātivattatīti adhippāyo. ‘‘Taruṇavijātikā’’ti vā pāṭho. Abhinavappasutā bālavacchāti attho. Taṃ sutvā so bhikkhu sañjātasaṃvego vipassanaṃ vaḍḍhetvā nacirasseva arahattaṃ pāpuṇi.
સઙ્ઘરક્ખિતત્થેરગાથાવણ્ણના નિટ્ઠિતા.
Saṅgharakkhitattheragāthāvaṇṇanā niṭṭhitā.
Related texts:
તિપિટક (મૂલ) • Tipiṭaka (Mūla) / સુત્તપિટક • Suttapiṭaka / ખુદ્દકનિકાય • Khuddakanikāya / થેરગાથાપાળિ • Theragāthāpāḷi / ૯. સઙ્ઘરક્ખિતત્થેરગાથા • 9. Saṅgharakkhitattheragāthā