Library / Tipiṭaka / તિપિટક • Tipiṭaka / પઞ્ચપકરણ-મૂલટીકા • Pañcapakaraṇa-mūlaṭīkā |
૬. સઙ્ખારયમકં
6. Saṅkhārayamakaṃ
૧. પણ્ણત્તિવારવણ્ણના
1. Paṇṇattivāravaṇṇanā
૧. ખન્ધાદયો વિય પુબ્બે અવિભત્તા કાયસઙ્ખારાદયોતિ તેસં અવિઞ્ઞાતત્તા ‘‘અસ્સાસપસ્સાસા કાયસઙ્ખારો’’તિઆદિના (સં॰ નિ॰ ૪.૩૪૮) તયો સઙ્ખારે વિભજતિ. કાયસ્સ સઙ્ખારોતિ પઠમે અત્થે સામિઅત્થે એવ સામિવચનં, દુતિયે અત્થે કત્તુઅત્થે. વચિયા સઙ્ખારોતિ કમ્મત્થે સામિવચનં. ચિત્તસ્સ સઙ્ખારોતિ ચ કત્તુઅત્થેયેવ. સો પન કરણવચનસ્સ અત્થોતિ કત્વા ‘‘કરણત્થે સામિવચનં કત્વા’’તિ વુત્તં.
1. Khandhādayo viya pubbe avibhattā kāyasaṅkhārādayoti tesaṃ aviññātattā ‘‘assāsapassāsā kāyasaṅkhāro’’tiādinā (saṃ. ni. 4.348) tayo saṅkhāre vibhajati. Kāyassa saṅkhāroti paṭhame atthe sāmiatthe eva sāmivacanaṃ, dutiye atthe kattuatthe. Vaciyā saṅkhāroti kammatthe sāmivacanaṃ. Cittassa saṅkhāroti ca kattuattheyeva. So pana karaṇavacanassa atthoti katvā ‘‘karaṇatthe sāmivacanaṃ katvā’’ti vuttaṃ.
૨-૭. સુદ્ધિકએકેકપદવસેન અત્થાભાવતોતિ પદસોધનતંમૂલકચક્કવારેહિ યોપિ અત્થો દસ્સિતો દ્વીહિ પદેહિ લબ્ભમાનો એકો અસ્સાસપસ્સાસાદિકો, તસ્સ સુદ્ધિકેહિ કાયાદિપદેહિ સુદ્ધિકેન ચ સઙ્ખારપદેન અવચનીયત્તા યથા રૂપપદસ્સ ખન્ધેકદેસો ખન્ધપદસ્સ ખન્ધસમુદાયો પદસોધને દસ્સિતો યથાધિપ્પેતો અત્થો અત્થિ, એવં એકેકપદસ્સ યથાધિપ્પેતત્થાભાવતોતિ અધિપ્પાયો. કાયો કાયસઙ્ખારોતિઆદિ પન વત્તબ્બં સિયાતિ યદિ વિસું અદીપેત્વા સમુદિતો કાયસઙ્ખારસદ્દો એકત્થ દીપેતિ, કાયસઙ્ખારસદ્દો કાયસઙ્ખારત્થે વત્તમાનો ખન્ધસદ્દો વિય રૂપસદ્દેન કાયસદ્દેન વિસેસિતબ્બોતિ અધિપ્પાયેન વદતિ. સુદ્ધસઙ્ખારવારો હેસાતિ એતેન ઇમસ્સ વારસ્સ પદસોધનેન દસ્સિતાનં યથાધિપ્પેતાનમેવ ગહણતો તેસઞ્ચ કાયાદિપદેહિ અગ્ગહિતત્તા ‘‘કાયો કાયસઙ્ખારો’’તિઆદિવચનસ્સ અયુત્તિં દસ્સેતિ. ઇધ પન સઙ્ખારયમકે કાયાદિપદાનં સઙ્ખારપદસ્સ ચ અસમાનાધિકરણત્તા ‘‘કાયો સઙ્ખારો, સઙ્ખારા કાયો’’તિઆદિમ્હિ વુચ્ચમાને અધિપ્પેતત્થપરિચ્ચાગો અનધિપ્પેતત્થપરિગ્ગહો ચ કતો સિયાતિ સુદ્ધસઙ્ખારતંમૂલચક્કવારા ન વુત્તા. પદસોધનવારતંમૂલચક્કવારેહિ પન અસમાનાધિકરણેહિ કાયાદિપદેહિ સઙ્ખારસદ્દસ્સ વિસેસનીયતાય દસ્સિતાય સંસયો હોતિ ‘‘યો અત્થન્તરપ્પવત્તિના કાયસદ્દેન વિસેસિતો કાયસઙ્ખારો, એસો અત્થન્તરપ્પવત્તીહિ વચીચિત્તેહિ વિસેસિતો ઉદાહુ અઞ્ઞો’’તિ. એવં સેસેસુપિ. એત્થ તેસં અઞ્ઞત્થ દસ્સનત્થં ‘‘કાયસઙ્ખારો વચીસઙ્ખારો’’તિઆદિના અનુલોમપટિલોમવસેન છ યમકાનિ વુત્તાનીતિ દટ્ઠબ્બં. અટ્ઠકથાયં પન સુદ્ધસઙ્ખારવારટ્ઠાને વુત્તત્તા અયં નયો સુદ્ધસઙ્ખારવારોતિ વુત્તો.
2-7. Suddhikaekekapadavasena atthābhāvatoti padasodhanataṃmūlakacakkavārehi yopi attho dassito dvīhi padehi labbhamāno eko assāsapassāsādiko, tassa suddhikehi kāyādipadehi suddhikena ca saṅkhārapadena avacanīyattā yathā rūpapadassa khandhekadeso khandhapadassa khandhasamudāyo padasodhane dassito yathādhippeto attho atthi, evaṃ ekekapadassa yathādhippetatthābhāvatoti adhippāyo. Kāyo kāyasaṅkhārotiādi pana vattabbaṃ siyāti yadi visuṃ adīpetvā samudito kāyasaṅkhārasaddo ekattha dīpeti, kāyasaṅkhārasaddo kāyasaṅkhāratthe vattamāno khandhasaddo viya rūpasaddena kāyasaddena visesitabboti adhippāyena vadati. Suddhasaṅkhāravāro hesāti etena imassa vārassa padasodhanena dassitānaṃ yathādhippetānameva gahaṇato tesañca kāyādipadehi aggahitattā ‘‘kāyo kāyasaṅkhāro’’tiādivacanassa ayuttiṃ dasseti. Idha pana saṅkhārayamake kāyādipadānaṃ saṅkhārapadassa ca asamānādhikaraṇattā ‘‘kāyo saṅkhāro, saṅkhārā kāyo’’tiādimhi vuccamāne adhippetatthapariccāgo anadhippetatthapariggaho ca kato siyāti suddhasaṅkhārataṃmūlacakkavārā na vuttā. Padasodhanavārataṃmūlacakkavārehi pana asamānādhikaraṇehi kāyādipadehi saṅkhārasaddassa visesanīyatāya dassitāya saṃsayo hoti ‘‘yo atthantarappavattinā kāyasaddena visesito kāyasaṅkhāro, eso atthantarappavattīhi vacīcittehi visesito udāhu añño’’ti. Evaṃ sesesupi. Ettha tesaṃ aññattha dassanatthaṃ ‘‘kāyasaṅkhāro vacīsaṅkhāro’’tiādinā anulomapaṭilomavasena cha yamakāni vuttānīti daṭṭhabbaṃ. Aṭṭhakathāyaṃ pana suddhasaṅkhāravāraṭṭhāne vuttattā ayaṃ nayo suddhasaṅkhāravāroti vutto.
પણ્ણત્તિવારવણ્ણના નિટ્ઠિતા.
Paṇṇattivāravaṇṇanā niṭṭhitā.
૨. પવત્તિવારવણ્ણના
2. Pavattivāravaṇṇanā
૧૯. પવત્તિવારે સઙ્ખારાનં પુગ્ગલાનઞ્ચ ઓકાસત્તા ઝાનં ભૂમિ ચ વિસું ઓકાસભાવેન ગહિતાતિ પુગ્ગલવારે ચ ઓકાસવસેન પુગ્ગલગ્ગહણેન તેસં દ્વિન્નં ઓકાસાનં વસેન ગહણં હોતિ, તસ્મા ‘‘વિના વિતક્કવિચારેહિ અસ્સાસપસ્સાસાનં ઉપ્પાદક્ખણે’’તિ દુતિયતતિયજ્ઝાનોકાસવસેન ગહિતા પુગ્ગલા વિસેસેત્વા દસ્સિતાતિ દટ્ઠબ્બા . પુન પઠમજ્ઝાનં સમાપન્નાનન્તિ ઝાનોકાસવસેન પુગ્ગલં દસ્સેતિ, કામાવચરાનન્તિ ભૂમોકાસવસેન. દ્વિપ્પકારાનમ્પિ પન તેસં વિસેસનત્થમાહ ‘‘અસ્સાસપસ્સાસાનં ઉપ્પાદક્ખણે’’તિ. તેન રૂપારૂપાવચરેસુ પઠમજ્ઝાનસમાપન્નકે કામાવચરે ગબ્ભગતાદિકે ચ નિવત્તેતિ. કામાવચરાનમ્પિ હિ ગબ્ભગતાદીનં વિના અસ્સાસપસ્સાસેહિ વિતક્કવિચારાનં ઉપ્પત્તિ અત્થિ. અટ્ઠકથાયં પન એકન્તિકત્તા રૂપારૂપાવચરા નિદસ્સિતા. વિના અસ્સાસપસ્સાસેહિ વિતક્કવિચારાનં ઉપ્પાદક્ખણેતિ એતેન પન દસ્સિતા પુગ્ગલા પઠમજ્ઝાનોકાસા કામાવચરાદિઓકાસા ચ અસ્સાસપસ્સાસવિરહવિસિટ્ઠા દટ્ઠબ્બા. ઇમિના નયેન સબ્બત્થ પુગ્ગલવિભાગો વેદિતબ્બો.
19. Pavattivāre saṅkhārānaṃ puggalānañca okāsattā jhānaṃ bhūmi ca visuṃ okāsabhāvena gahitāti puggalavāre ca okāsavasena puggalaggahaṇena tesaṃ dvinnaṃ okāsānaṃ vasena gahaṇaṃ hoti, tasmā ‘‘vinā vitakkavicārehi assāsapassāsānaṃ uppādakkhaṇe’’ti dutiyatatiyajjhānokāsavasena gahitā puggalā visesetvā dassitāti daṭṭhabbā . Puna paṭhamajjhānaṃ samāpannānanti jhānokāsavasena puggalaṃ dasseti, kāmāvacarānanti bhūmokāsavasena. Dvippakārānampi pana tesaṃ visesanatthamāha ‘‘assāsapassāsānaṃ uppādakkhaṇe’’ti. Tena rūpārūpāvacaresu paṭhamajjhānasamāpannake kāmāvacare gabbhagatādike ca nivatteti. Kāmāvacarānampi hi gabbhagatādīnaṃ vinā assāsapassāsehi vitakkavicārānaṃ uppatti atthi. Aṭṭhakathāyaṃ pana ekantikattā rūpārūpāvacarā nidassitā. Vinā assāsapassāsehi vitakkavicārānaṃ uppādakkhaṇeti etena pana dassitā puggalā paṭhamajjhānokāsā kāmāvacarādiokāsā ca assāsapassāsavirahavisiṭṭhā daṭṭhabbā. Iminā nayena sabbattha puggalavibhāgo veditabbo.
૨૧. ‘‘પઠમજ્ઝાને કામાવચરેતિ કામાવચરભૂમિયં ઉપ્પન્ને પઠમજ્ઝાને’’તિ અટ્ઠકથાયં વુત્તં , એતસ્મિં પન અત્થે સતિ ‘‘ચતુત્થજ્ઝાને રૂપાવચરે અરૂપાવચરે તત્થ ચિત્તસઙ્ખારો ઉપ્પજ્જતિ, નો ચ તત્થ કાયસઙ્ખારો ઉપ્પજ્જતી’’તિ એત્થાપિ રૂપારૂપાવચરભૂમીસુ ઉપ્પન્ને ચતુત્થજ્ઝાનેતિ અત્થો ભવેય્ય, સો ચ અનિટ્ઠો ભૂમીનં ઓકાસભાવસ્સેવ અગ્ગહિતતાપત્તિતો, સબ્બચતુત્થજ્ઝાનસ્સ ઓકાસવસેન અગ્ગહિતતાપત્તિતો ચ, તસ્મા ઝાનભૂમોકાસાનં સઙ્કરં અકત્વા વિસું એવ ઓકાસભાવો યોજેતબ્બો. પઠમજ્ઝાનોકાસેપિ હિ કાયસઙ્ખારો ચ ઉપ્પજ્જતિ વચીસઙ્ખારો ચ ઉપ્પજ્જતિ કામાવચરોકાસે ચ. યદિપિ ન સબ્બમ્હિ પઠમજ્ઝાને સબ્બમ્હિ ચ કામાવચરે દ્વયં ઉપ્પજ્જતિ, તત્થ પન તંદ્વયુપ્પત્તિ અત્થીતિ કત્વા એવં વુત્તન્તિ દટ્ઠબ્બં. વિસું ઓકાસત્તા ચ ‘‘અઙ્ગમત્તવસેન ચેત્થા’’તિઆદિવચનં ન વત્તબ્બં હોતીતિ. ઇમમ્હિ ચ યમકે અવિતક્કવિચારમત્તં દુતિયજ્ઝાનં વિચારવસેન પઠમજ્ઝાને સઙ્ગહં ગચ્છતીતિ દટ્ઠબ્બં. મુદ્ધભૂતં દુતિયજ્ઝાનં ગહેત્વા ઇતરં અસઙ્ગહિતન્તિ વા. યસ્સયત્થકે ‘‘નિરોધસમાપન્નાન’’ન્તિ ન લબ્ભતિ. ન હિ તે અસઞ્ઞસત્તા વિય ઓકાસે હોન્તીતિ.
21. ‘‘Paṭhamajjhāne kāmāvacareti kāmāvacarabhūmiyaṃ uppanne paṭhamajjhāne’’ti aṭṭhakathāyaṃ vuttaṃ , etasmiṃ pana atthe sati ‘‘catutthajjhāne rūpāvacare arūpāvacare tattha cittasaṅkhāro uppajjati, no ca tattha kāyasaṅkhāro uppajjatī’’ti etthāpi rūpārūpāvacarabhūmīsu uppanne catutthajjhāneti attho bhaveyya, so ca aniṭṭho bhūmīnaṃ okāsabhāvasseva aggahitatāpattito, sabbacatutthajjhānassa okāsavasena aggahitatāpattito ca, tasmā jhānabhūmokāsānaṃ saṅkaraṃ akatvā visuṃ eva okāsabhāvo yojetabbo. Paṭhamajjhānokāsepi hi kāyasaṅkhāro ca uppajjati vacīsaṅkhāro ca uppajjati kāmāvacarokāse ca. Yadipi na sabbamhi paṭhamajjhāne sabbamhi ca kāmāvacare dvayaṃ uppajjati, tattha pana taṃdvayuppatti atthīti katvā evaṃ vuttanti daṭṭhabbaṃ. Visuṃ okāsattā ca ‘‘aṅgamattavasena cetthā’’tiādivacanaṃ na vattabbaṃ hotīti. Imamhi ca yamake avitakkavicāramattaṃ dutiyajjhānaṃ vicāravasena paṭhamajjhāne saṅgahaṃ gacchatīti daṭṭhabbaṃ. Muddhabhūtaṃ dutiyajjhānaṃ gahetvā itaraṃ asaṅgahitanti vā. Yassayatthake ‘‘nirodhasamāpannāna’’nti na labbhati. Na hi te asaññasattā viya okāse hontīti.
૩૭. સુદ્ધાવાસાનં દુતિયે ચિત્તે વત્તમાનેતિ તેસં પઠમતો અવિતક્કઅવિચારતો દુતિયે સવિતક્કસવિચારેપિ ભવનિકન્તિઆવજ્જને વત્તમાને ઉભયં નુપ્પજ્જિત્થાતિ દસ્સેન્તેન તતો પુરિમચિત્તક્ખણેસુપિ નુપ્પજ્જિત્થાતિ દસ્સિતમેવ હોતિ. યથા પન ચિત્તસઙ્ખારસ્સ આદિદસ્સનત્થં ‘‘સુદ્ધાવાસં ઉપપજ્જન્તાન’’ન્તિ વુત્તં, એવં વચીસઙ્ખારસ્સ આદિદસ્સનત્થં ‘‘દુતિયે ચિત્તે વત્તમાને’’તિ વુત્તન્તિ દટ્ઠબ્બં.
37. Suddhāvāsānaṃ dutiye citte vattamāneti tesaṃ paṭhamato avitakkaavicārato dutiye savitakkasavicārepi bhavanikantiāvajjane vattamāne ubhayaṃ nuppajjitthāti dassentena tato purimacittakkhaṇesupi nuppajjitthāti dassitameva hoti. Yathā pana cittasaṅkhārassa ādidassanatthaṃ ‘‘suddhāvāsaṃ upapajjantāna’’nti vuttaṃ, evaṃ vacīsaṅkhārassa ādidassanatthaṃ ‘‘dutiye citte vattamāne’’ti vuttanti daṭṭhabbaṃ.
પવત્તિવારવણ્ણના નિટ્ઠિતા.
Pavattivāravaṇṇanā niṭṭhitā.
સઙ્ખારયમકવણ્ણના નિટ્ઠિતા.
Saṅkhārayamakavaṇṇanā niṭṭhitā.
Related texts:
તિપિટક (મૂલ) • Tipiṭaka (Mūla) / અભિધમ્મપિટક • Abhidhammapiṭaka / યમકપાળિ • Yamakapāḷi / ૬. સઙ્ખારયમકં • 6. Saṅkhārayamakaṃ
અટ્ઠકથા • Aṭṭhakathā / અભિધમ્મપિટક (અટ્ઠકથા) • Abhidhammapiṭaka (aṭṭhakathā) / પઞ્ચપકરણ-અટ્ઠકથા • Pañcapakaraṇa-aṭṭhakathā / ૬. સઙ્ખારયમકં • 6. Saṅkhārayamakaṃ
ટીકા • Tīkā / અભિધમ્મપિટક (ટીકા) • Abhidhammapiṭaka (ṭīkā) / પઞ્ચપકરણ-અનુટીકા • Pañcapakaraṇa-anuṭīkā / ૬. સઙ્ખારયમકં • 6. Saṅkhārayamakaṃ