Library / Tipiṭaka / તિપિટક • Tipiṭaka / થેરગાથા-અટ્ઠકથા • Theragāthā-aṭṭhakathā |
૫. સરભઙ્ગત્થેરગાથાવણ્ણના
5. Sarabhaṅgattheragāthāvaṇṇanā
સરે હત્થેહીતિઆદિકા આયસ્મતો સરભઙ્ગત્થેરસ્સ ગાથા. કા ઉપ્પત્તિ? અયમ્પિ પુરિમબુદ્ધેસુ કતાધિકારો તત્થ તત્થ ભવે વિવટ્ટૂપનિસ્સયં કુસલં ઉપચિનિત્વા ઇમસ્મિં બુદ્ધુપ્પાદે રાજગહે અઞ્ઞતરસ્સ બ્રાહ્મણસ્સ પુત્તો હુત્વા નિબ્બત્તિ, અનભિલક્ખિતોતિસ્સ કુલવંસાગતં નામં અહોસિ. સો વયપ્પત્તો કામે પહાય તાપસપબ્બજ્જં પબ્બજિત્વા સરતિણાનિ સયમેવ ભઞ્જિત્વા પણ્ણસાલં કત્વા વસતિ. તતો પટ્ઠાય સરભઙ્ગોતિસ્સ સમઞ્ઞા અહોસિ. અથ ભગવા બુદ્ધચક્ખુના લોકં વોલોકેન્તો તસ્સ અરહત્તૂપનિસ્સયં દિસ્વા, તત્થ ગન્ત્વા, ધમ્મં દેસેસિ. સો પટિલદ્ધસદ્ધો પબ્બજિત્વા વિપસ્સનાય કમ્મં કરોન્તો નચિરસ્સેવ અરહત્તં પત્વા તત્થેવ વસતિ. અથસ્સ તાપસકાલે કતા પણ્ણસાલા જિણ્ણા પલુગ્ગા અહોસિ. તં દિસ્વા મનુસ્સા ‘‘કિસ્સ, ભન્તે, ઇમં કુટિકં ન પટિસઙ્ખરોથા’’તિ આહંસુ. થેરો ‘‘કુટિકા યથા તાપસકાલે કતા, ઇદાનિ તથા કાતું ન સક્કા’’તિ તં સબ્બં પકાસેન્તો –
Sarehatthehītiādikā āyasmato sarabhaṅgattherassa gāthā. Kā uppatti? Ayampi purimabuddhesu katādhikāro tattha tattha bhave vivaṭṭūpanissayaṃ kusalaṃ upacinitvā imasmiṃ buddhuppāde rājagahe aññatarassa brāhmaṇassa putto hutvā nibbatti, anabhilakkhitotissa kulavaṃsāgataṃ nāmaṃ ahosi. So vayappatto kāme pahāya tāpasapabbajjaṃ pabbajitvā saratiṇāni sayameva bhañjitvā paṇṇasālaṃ katvā vasati. Tato paṭṭhāya sarabhaṅgotissa samaññā ahosi. Atha bhagavā buddhacakkhunā lokaṃ volokento tassa arahattūpanissayaṃ disvā, tattha gantvā, dhammaṃ desesi. So paṭiladdhasaddho pabbajitvā vipassanāya kammaṃ karonto nacirasseva arahattaṃ patvā tattheva vasati. Athassa tāpasakāle katā paṇṇasālā jiṇṇā paluggā ahosi. Taṃ disvā manussā ‘‘kissa, bhante, imaṃ kuṭikaṃ na paṭisaṅkharothā’’ti āhaṃsu. Thero ‘‘kuṭikā yathā tāpasakāle katā, idāni tathā kātuṃ na sakkā’’ti taṃ sabbaṃ pakāsento –
૪૮૭.
487.
‘‘સરે હત્થેહિ ભઞ્જિત્વા, કત્વાન કુટિમચ્છિસં;
‘‘Sare hatthehi bhañjitvā, katvāna kuṭimacchisaṃ;
તેન મે સરભઙ્ગોતિ, નામં સમ્મુતિયા અહુ.
Tena me sarabhaṅgoti, nāmaṃ sammutiyā ahu.
૪૮૮.
488.
‘‘ન મય્હં કપ્પતે અજ્જ, સરે હત્થેહિ ભઞ્જિતું;
‘‘Na mayhaṃ kappate ajja, sare hatthehi bhañjituṃ;
સિક્ખાપદા નો પઞ્ઞત્તા, ગોતમેન યસસ્સિના’’તિ. – દ્વે ગાથા અભાસિ;
Sikkhāpadā no paññattā, gotamena yasassinā’’ti. – dve gāthā abhāsi;
તત્થ સરે હત્થેહિ ભઞ્જિત્વાતિ, પુબ્બે તાપસકાલે સરતિણાનિ મમ હત્થેહિ છિન્દિત્વા તિણકુટિં કત્વા અચ્છિસં વસિં, નિસીદિઞ્ચેવ નિપજ્જિઞ્ચ. તેનાતિ કુટિકરણત્થં સરાનં ભઞ્જનેન. સમ્મુતિયાતિ અન્વત્થસમ્મુતિયા સરભઙ્ગોતિ, નામં અહુ અહોસિ.
Tattha sare hatthehi bhañjitvāti, pubbe tāpasakāle saratiṇāni mama hatthehi chinditvā tiṇakuṭiṃ katvā acchisaṃ vasiṃ, nisīdiñceva nipajjiñca. Tenāti kuṭikaraṇatthaṃ sarānaṃ bhañjanena. Sammutiyāti anvatthasammutiyā sarabhaṅgoti, nāmaṃ ahu ahosi.
ન મય્હં કપ્પતે અજ્જાતિ અજ્જ ઇદાનિ ઉપસમ્પન્નસ્સ મય્હં સરે સરતિણે હત્થેહિ ભઞ્જિતું ન કપ્પતે ન વટ્ટતિ. કસ્મા? સિક્ખાપદા નો પઞ્ઞત્તા, ગોતમેન યસસ્સિનાતિ. તેન યં અમ્હાકં સત્થારા સિક્ખાપદં પઞ્ઞત્તં, તં મયં જીવિતહેતુનાપિ નાતિક્કમામાતિ દસ્સેતિ.
Na mayhaṃ kappate ajjāti ajja idāni upasampannassa mayhaṃ sare saratiṇe hatthehi bhañjituṃ na kappate na vaṭṭati. Kasmā? Sikkhāpadā no paññattā, gotamena yasassināti. Tena yaṃ amhākaṃ satthārā sikkhāpadaṃ paññattaṃ, taṃ mayaṃ jīvitahetunāpi nātikkamāmāti dasseti.
એવં એકેન પકારેન તિણકુટિકાય અપટિસઙ્ખરણે કારણં દસ્સેત્વા ઇદાનિ અપરેનપિ પરિયાયેન નં દસ્સેન્તો –
Evaṃ ekena pakārena tiṇakuṭikāya apaṭisaṅkharaṇe kāraṇaṃ dassetvā idāni aparenapi pariyāyena naṃ dassento –
૪૮૯.
489.
‘‘સકલં સમત્તં રોગં, સરભઙ્ગો નાદ્દસં પુબ્બે;
‘‘Sakalaṃ samattaṃ rogaṃ, sarabhaṅgo nāddasaṃ pubbe;
સોયં રોગો દિટ્ઠો, વચનકરેનાતિદેવસ્સા’’તિ. – ઇમં ગાથમાહ;
Soyaṃ rogo diṭṭho, vacanakarenātidevassā’’ti. – imaṃ gāthamāha;
તત્થ સકલન્તિ સબ્બં. સમત્તન્તિ સમ્પુણ્ણં, સબ્બભાગતો અનવસેસન્તિ અત્થો. રોગન્તિ દુક્ખદુક્ખતાદિવસેન રુજનટ્ઠેન રોગભૂતં ઉપાદાનક્ખન્ધપઞ્ચકં સન્ધાય વદતિ. નાદ્દસં પુબ્બેતિ સત્થુ ઓવાદપટિલાભતો પુબ્બે ન અદ્દક્ખિં. સોયં રોગો દિટ્ઠો, વચનકરેનાતિદેવસ્સાતિ સમ્મુતિદેવા ઉપપત્તિદેવા વિસુદ્ધિદેવાતિ સબ્બેપિ દેવે અત્તનો સીલાદિગુણેહિ અતિક્કમિત્વા ઠિતત્તા અતિદેવસ્સ સમ્માસમ્બુદ્ધસ્સ ઓવાદપટિકરેન સરભઙ્ગેન સો અયં ખન્ધપઞ્ચકસઙ્ખાતો રોગો વિપસ્સનાપઞ્ઞાસહિતાય મગ્ગપઞ્ઞાય પઞ્ચક્ખન્ધતો દિટ્ઠો, પરિઞ્ઞાતોતિ અત્થો. એતેન એવં અત્તભાવકુટિકાયમ્પિ અનપેક્ખો બાહિરં તિણકુટિકં કથં પટિસઙ્ખરિસ્સતીતિ દસ્સેતિ.
Tattha sakalanti sabbaṃ. Samattanti sampuṇṇaṃ, sabbabhāgato anavasesanti attho. Roganti dukkhadukkhatādivasena rujanaṭṭhena rogabhūtaṃ upādānakkhandhapañcakaṃ sandhāya vadati. Nāddasaṃ pubbeti satthu ovādapaṭilābhato pubbe na addakkhiṃ. Soyaṃ rogo diṭṭho, vacanakarenātidevassāti sammutidevā upapattidevā visuddhidevāti sabbepi deve attano sīlādiguṇehi atikkamitvā ṭhitattā atidevassa sammāsambuddhassa ovādapaṭikarena sarabhaṅgena so ayaṃ khandhapañcakasaṅkhāto rogo vipassanāpaññāsahitāya maggapaññāya pañcakkhandhato diṭṭho, pariññātoti attho. Etena evaṃ attabhāvakuṭikāyampi anapekkho bāhiraṃ tiṇakuṭikaṃ kathaṃ paṭisaṅkharissatīti dasseti.
ઇદાનિ યં મગ્ગં પટિપજ્જન્તેન મયા અયં અત્તભાવરોગો યાથાવતો દિટ્ઠો, સ્વાયં મગ્ગો સબ્બબુદ્ધસાધારણો. યેન નેસં ઓવાદધમ્મોપિ મજ્ઝે ભિન્નસુવણ્ણસદિસો યત્થાહં પતિટ્ઠાય દુક્ખક્ખયં પત્તોતિ એવં અત્તનો અરહત્તપટિપત્તિં બ્યાકરોન્તો –
Idāni yaṃ maggaṃ paṭipajjantena mayā ayaṃ attabhāvarogo yāthāvato diṭṭho, svāyaṃ maggo sabbabuddhasādhāraṇo. Yena nesaṃ ovādadhammopi majjhe bhinnasuvaṇṇasadiso yatthāhaṃ patiṭṭhāya dukkhakkhayaṃ pattoti evaṃ attano arahattapaṭipattiṃ byākaronto –
૪૯૦.
490.
‘‘યેનેવ મગ્ગેન ગતો વિપસ્સી, યેનેવ મગ્ગેન સિખી ચ વેસ્સભૂ;
‘‘Yeneva maggena gato vipassī, yeneva maggena sikhī ca vessabhū;
કકુસન્ધકોણાગમનો ચ કસ્સપો, તેનઞ્જસેન અગમાસિ ગોતમો.
Kakusandhakoṇāgamano ca kassapo, tenañjasena agamāsi gotamo.
૪૯૧.
491.
‘‘વીતતણ્હા અનાદાના, સત્ત બુદ્ધા ખયોગધા;
‘‘Vītataṇhā anādānā, satta buddhā khayogadhā;
યેહાયં દેસિતો ધમ્મો, ધમ્મભૂતેહિ તાદિભિ.
Yehāyaṃ desito dhammo, dhammabhūtehi tādibhi.
૪૯૨.
492.
‘‘ચત્તારિ અરિયસચ્ચાનિ, અનુકમ્પાય પાણિનં;
‘‘Cattāri ariyasaccāni, anukampāya pāṇinaṃ;
દુક્ખં સમુદયો મગ્ગો, નિરોધો દુક્ખસઙ્ખયો.
Dukkhaṃ samudayo maggo, nirodho dukkhasaṅkhayo.
૪૯૩.
493.
‘‘યસ્મિં નિવત્તતે દુક્ખં, સંસારસ્મિં અનન્તકં;
‘‘Yasmiṃ nivattate dukkhaṃ, saṃsārasmiṃ anantakaṃ;
ભેદા ઇમસ્સ કાયસ્સ, જીવિતસ્સ ચ સઙ્ખયા;
Bhedā imassa kāyassa, jīvitassa ca saṅkhayā;
અઞ્ઞો પુનબ્ભવો નત્થિ, સુવિમુત્તોમ્હિ સબ્બધી’’તિ. –
Añño punabbhavo natthi, suvimuttomhi sabbadhī’’ti. –
ઇમા ગાથા અભાસિ –
Imā gāthā abhāsi –
તત્થ યેનેવ મગ્ગેનાતિ યેનેવ સપુબ્બભાગેન અરિયેન અટ્ઠઙ્ગિકેન મગ્ગેન. ગતોતિ પટિપન્નો નિબ્બાનં અધિગતો. વિપસ્સીતિ વિપસ્સી સમ્માસમ્બુદ્ધો. કકુસન્ધાતિ અવિભત્તિકો નિદ્દેસો. ‘‘કકુસન્ધકોણાગમના’’તિપિ પાઠો. તેનઞ્જસેનાતિ તેનેવ અઞ્જસેન અરિયમગ્ગેન.
Tattha yeneva maggenāti yeneva sapubbabhāgena ariyena aṭṭhaṅgikena maggena. Gatoti paṭipanno nibbānaṃ adhigato. Vipassīti vipassī sammāsambuddho. Kakusandhāti avibhattiko niddeso. ‘‘Kakusandhakoṇāgamanā’’tipi pāṭho. Tenañjasenāti teneva añjasena ariyamaggena.
અનાદાનાતિ અનુપાદાના અપ્પટિસન્ધિકા વા. ખયોગધાતિ નિબ્બાનોગધા નિબ્બાનપતિટ્ઠા. યેહાયં દેસિતો ધમ્મોતિ યેહિ સત્તહિ સમ્માસમ્બુદ્ધેહિ અયં સાસનધમ્મો દેસિતો પવેદિતો. ધમ્મભૂતેહીતિ ધમ્મકાયતાય ધમ્મસભાવેહિ, નવલોકુત્તરધમ્મતો વા ભૂતેહિ જાતેહિ, ધમ્મં વા પત્તેહિ. તાદિભીતિ, ઇટ્ઠાદીસુ તાદિભાવપ્પત્તેહિ.
Anādānāti anupādānā appaṭisandhikā vā. Khayogadhāti nibbānogadhā nibbānapatiṭṭhā. Yehāyaṃ desito dhammoti yehi sattahi sammāsambuddhehi ayaṃ sāsanadhammo desito pavedito. Dhammabhūtehīti dhammakāyatāya dhammasabhāvehi, navalokuttaradhammato vā bhūtehi jātehi, dhammaṃ vā pattehi. Tādibhīti, iṭṭhādīsu tādibhāvappattehi.
‘‘ચત્તારિ અરિયસચ્ચાની’’તિઆદિના તેહિ દેસિતં ધમ્મં દસ્સેતિ. તત્થ ચત્તારીતિ ગણનપરિચ્છેદો. અરિયસચ્ચાનીતિ પરિચ્છિન્નધમ્મદસ્સનં. વચનત્થતો પન અરિયાનિ ચ અવિતથટ્ઠેન સચ્ચાનિ ચાતિ અરિયસચ્ચાનિ, અરિયસ્સ વા ભગવતો સચ્ચાનિ તેન દેસિતત્તા, અરિયભાવકરાનિ વા સચ્ચાનીતિ અરિયસચ્ચાનિ. કુચ્છિતભાવતો તુચ્છભાવતો ચ દુક્ખં, ઉપાદાનક્ખન્ધપઞ્ચકં. તં દુક્ખં સમુદેતિ એતસ્માતિ સમુદયો, તણ્હા. કિલેસે મારેન્તો ગચ્છતિ, નિબ્બાનત્થિકેહિ મગ્ગીયતીતિ વા મગ્ગો, સમ્માદિટ્ઠિઆદયો અટ્ઠ ધમ્મા. સંસારચારકસઙ્ખાતો નત્થિ એત્થ રોધો, એતસ્મિં વા અધિગતે પુગ્ગલસ્સ રોધાભાવો હોતિ, નિરુજ્ઝતિ દુક્ખમેત્થાતિ વા નિરોધો, નિબ્બાનં. તેનાહ ‘‘દુક્ખસઙ્ખયો’’તિ. અયમેત્થ સઙ્ખેપો, વિત્થારો પન વિસુદ્ધિમગ્ગે વુત્તનયેનેવ વેદિતબ્બો.
‘‘Cattāriariyasaccānī’’tiādinā tehi desitaṃ dhammaṃ dasseti. Tattha cattārīti gaṇanaparicchedo. Ariyasaccānīti paricchinnadhammadassanaṃ. Vacanatthato pana ariyāni ca avitathaṭṭhena saccāni cāti ariyasaccāni, ariyassa vā bhagavato saccāni tena desitattā, ariyabhāvakarāni vā saccānīti ariyasaccāni. Kucchitabhāvato tucchabhāvato ca dukkhaṃ, upādānakkhandhapañcakaṃ. Taṃ dukkhaṃ samudeti etasmāti samudayo, taṇhā. Kilese mārento gacchati, nibbānatthikehi maggīyatīti vā maggo, sammādiṭṭhiādayo aṭṭha dhammā. Saṃsāracārakasaṅkhāto natthi ettha rodho, etasmiṃ vā adhigate puggalassa rodhābhāvo hoti, nirujjhati dukkhametthāti vā nirodho, nibbānaṃ. Tenāha ‘‘dukkhasaṅkhayo’’ti. Ayamettha saṅkhepo, vitthāro pana visuddhimagge vuttanayeneva veditabbo.
યસ્મિન્તિ યસ્મિં નિરોધે નિબ્બાને અધિગતે. નિવત્તતેતિ અરિયમગ્ગભાવનાય સતિ અનન્તકં અપરિયન્તં ઇમસ્મિં સંસારે જાતિઆદિદુક્ખં ન પવત્તતિ ઉચ્છિજ્જતિ, સો નિરોધોતિ અયં ધમ્મભૂતેહિ સમ્માસમ્બુદ્ધેહિ દેસિતો ધમ્મોતિ યોજના. ‘‘ભેદા’’તિઆદિના ‘‘રોગો દિટ્ઠો’’તિ દુક્ખપરિઞ્ઞાય સૂચિતં અત્તનો અરહત્તપ્પત્તિં સરૂપતો દસ્સેતિ. ‘‘યસ્મિં નિબ્બત્તતે દુક્ખ’’ન્તિ પન પાઠે સકલગાથાય તત્થાયં યોજના – યસ્મિં ખન્ધાદિપટિપાટિસઞ્ઞિતે સંસારે ઇદં અનન્તકં જાતિઆદિદુક્ખં નિબ્બત્તં, સો ઇતો દુક્ખપ્પત્તિતો અઞ્ઞો પુનપ્પુનં ભવનભાવતો પુનબ્ભવો. ઇમસ્સ જીવિતિન્દ્રિયસ્સ સઙ્ખયા કાયસઙ્ખાતસ્સ ખન્ધપઞ્ચકસ્સ ભેદા વિનાસા ઉદ્ધં નત્થિ, તસ્મા સબ્બધિ સબ્બેહિ કિલેસેહિ સબ્બેહિ ભવેહિ સુટ્ઠુ વિમુત્તો વિસંયુત્તો અમ્હીતિ.
Yasminti yasmiṃ nirodhe nibbāne adhigate. Nivattateti ariyamaggabhāvanāya sati anantakaṃ apariyantaṃ imasmiṃ saṃsāre jātiādidukkhaṃ na pavattati ucchijjati, so nirodhoti ayaṃ dhammabhūtehi sammāsambuddhehi desito dhammoti yojanā. ‘‘Bhedā’’tiādinā ‘‘rogo diṭṭho’’ti dukkhapariññāya sūcitaṃ attano arahattappattiṃ sarūpato dasseti. ‘‘Yasmiṃ nibbattate dukkha’’nti pana pāṭhe sakalagāthāya tatthāyaṃ yojanā – yasmiṃ khandhādipaṭipāṭisaññite saṃsāre idaṃ anantakaṃ jātiādidukkhaṃ nibbattaṃ, so ito dukkhappattito añño punappunaṃ bhavanabhāvato punabbhavo. Imassa jīvitindriyassa saṅkhayā kāyasaṅkhātassa khandhapañcakassa bhedā vināsā uddhaṃ natthi, tasmā sabbadhi sabbehi kilesehi sabbehi bhavehi suṭṭhu vimutto visaṃyutto amhīti.
સરભઙ્ગત્થેરગાથાવણ્ણના નિટ્ઠિતા.
Sarabhaṅgattheragāthāvaṇṇanā niṭṭhitā.
સત્તકનિપાતવણ્ણના નિટ્ઠિતા.
Sattakanipātavaṇṇanā niṭṭhitā.
Related texts:
તિપિટક (મૂલ) • Tipiṭaka (Mūla) / સુત્તપિટક • Suttapiṭaka / ખુદ્દકનિકાય • Khuddakanikāya / થેરગાથાપાળિ • Theragāthāpāḷi / ૫. સરભઙ્ગત્થેરગાથા • 5. Sarabhaṅgattheragāthā