Library / Tipiṭaka / તિપિટક • Tipiṭaka / વિભઙ્ગ-અનુટીકા • Vibhaṅga-anuṭīkā |
૭. સતિપટ્ઠાનવિભઙ્ગો
7. Satipaṭṭhānavibhaṅgo
૧. સુત્તન્તભાજનીયં
1. Suttantabhājanīyaṃ
ઉદ્દેસવારવણ્ણના
Uddesavāravaṇṇanā
૩૫૫. સમાનસદ્દવચનીયાનં અત્થાનં ઉદ્ધરણં અત્થુદ્ધારો. સો યસ્મા સદ્દત્થવિચારો ન હોતિ, તસ્મા વુત્તં ‘‘ન ઇધ…પે॰… અત્થદસ્સન’’ન્તિ. પ-સદ્દો પધાનત્થદીપકો ‘‘પણીતા ધમ્મા’’તિઆદીસુ (ધ॰ સ॰ તિકમાતિકા ૧૪) વિય.
355. Samānasaddavacanīyānaṃ atthānaṃ uddharaṇaṃ atthuddhāro. So yasmā saddatthavicāro na hoti, tasmā vuttaṃ ‘‘na idha…pe… atthadassana’’nti. Pa-saddo padhānatthadīpako ‘‘paṇītā dhammā’’tiādīsu (dha. sa. tikamātikā 14) viya.
અનવસ્સુતતા અનુપકિલિટ્ઠતા. તેનાહ ‘‘તદુભયવીતિવત્તતા’’તિ.
Anavassutatā anupakiliṭṭhatā. Tenāha ‘‘tadubhayavītivattatā’’ti.
ભુસત્થં પક્ખન્દનન્તિ ભુસત્થવિસિટ્ઠં પક્ખન્દનં અનુપવિસનં.
Bhusatthaṃ pakkhandananti bhusatthavisiṭṭhaṃ pakkhandanaṃ anupavisanaṃ.
અસ્સાદસ્સાતિ તણ્હાય. ‘‘નિચ્ચં અત્તા’’તિ અભિનિવેસવત્થુતાય દિટ્ઠિયા વિસેસકારણાનં ચિત્તધમ્માનં તણ્હાયપિ વત્થુભાવતો વિસેસગ્ગહણં, તથા કાયવેદનાનં દિટ્ઠિયાપિ વત્થુભાવસમ્ભવતો ‘‘વિસેસેના’’તિ વુત્તં. સરાગવીતરાગાદિવિભાગદ્વયવસેનેવ ચિત્તાનુપસ્સનાય વુત્તત્તા તં ‘‘નાતિપભેદગત’’ન્તિ વુત્તં. ધમ્માતિ ઇધ સઞ્ઞાસઙ્ખારક્ખન્ધા અધિપ્પેતા, સઙ્ખારક્ખન્ધો ચ ફસ્સાદિવસેન અનેકભેદોતિ ધમ્માનુપસ્સના ‘‘અતિપભેદગતા’’તિ વુત્તા. સરાગાદિવિભાગવસેન સોળસભેદત્તા વા ચિત્તાનુપસ્સના નાતિપભેદગતા વુત્તા, સુત્તે આગતનયેન નીવરણાદિવસેન અનેકભેદત્તા ધમ્માનુપસ્સના અતિપભેદગતા વુત્તા. ‘‘વિસુદ્ધિમગ્ગોતિ વુત્તાની’’તિ આનેત્વા યોજેતબ્બં. તા અનુપસ્સના એતેસન્તિ તદનુપસ્સના, ચિત્તધમ્માનુપસ્સિનો પુગ્ગલા, તેસં.
Assādassāti taṇhāya. ‘‘Niccaṃ attā’’ti abhinivesavatthutāya diṭṭhiyā visesakāraṇānaṃ cittadhammānaṃ taṇhāyapi vatthubhāvato visesaggahaṇaṃ, tathā kāyavedanānaṃ diṭṭhiyāpi vatthubhāvasambhavato ‘‘visesenā’’ti vuttaṃ. Sarāgavītarāgādivibhāgadvayavaseneva cittānupassanāya vuttattā taṃ ‘‘nātipabhedagata’’nti vuttaṃ. Dhammāti idha saññāsaṅkhārakkhandhā adhippetā, saṅkhārakkhandho ca phassādivasena anekabhedoti dhammānupassanā ‘‘atipabhedagatā’’ti vuttā. Sarāgādivibhāgavasena soḷasabhedattā vā cittānupassanā nātipabhedagatā vuttā, sutte āgatanayena nīvaraṇādivasena anekabhedattā dhammānupassanā atipabhedagatā vuttā. ‘‘Visuddhimaggoti vuttānī’’ti ānetvā yojetabbaṃ. Tā anupassanā etesanti tadanupassanā, cittadhammānupassino puggalā, tesaṃ.
તત્થ ‘‘અસુભભાવદસ્સનેના’’તિ યથાઠિતવસેનાપિ યોજના લબ્ભતેવ. ભવોઘસ્સ વેદના વત્થુ ભવસ્સાદભાવતો. નિચ્ચગ્ગહણવસેનાતિ અત્તાભિનિવેસવિસિટ્ઠસ્સ નિચ્ચગ્ગહણસ્સ વસેન. તથા હિ વુત્તં ‘‘સસ્સતસ્સ અત્તનો’’તિ. ઓઘેસુ વુત્તનયા એવ યોગાસવેસુપિ યોજના અત્થતો અભિન્નત્તાતિ તે ન ગહિતા. નિચ્ચગ્ગહણવસેનાતિ અત્તાભિનિવેસવિસિટ્ઠસ્સ નિચ્ચગ્ગહણસ્સ વસેન. પઠમોઘતતિયચતુત્થગન્થયોજનાયં વુત્તનયેનેવ કાયચિત્તધમ્માનં ઇતરુપાદાનવત્થુતા ગહેતબ્બાતિ વેદનાય દિટ્ઠુપાદાનવત્થુતા દસ્સિતા. તથા કાયવેદનાનં છન્દદોસાગતિવત્થુતા કામોઘબ્યાપાદકાયગન્થવત્થુતાવચનેન વુત્તાતિ. તેનાહ ‘‘અવુત્તાનં વુત્તનયેન વત્થુભાવો યોજેતબ્બો’’તિ.
Tattha ‘‘asubhabhāvadassanenā’’ti yathāṭhitavasenāpi yojanā labbhateva. Bhavoghassa vedanā vatthu bhavassādabhāvato. Niccaggahaṇavasenāti attābhinivesavisiṭṭhassa niccaggahaṇassa vasena. Tathā hi vuttaṃ ‘‘sassatassa attano’’ti. Oghesu vuttanayā eva yogāsavesupi yojanā atthato abhinnattāti te na gahitā. Niccaggahaṇavasenāti attābhinivesavisiṭṭhassa niccaggahaṇassa vasena. Paṭhamoghatatiyacatutthaganthayojanāyaṃ vuttanayeneva kāyacittadhammānaṃ itarupādānavatthutā gahetabbāti vedanāya diṭṭhupādānavatthutā dassitā. Tathā kāyavedanānaṃ chandadosāgativatthutā kāmoghabyāpādakāyaganthavatthutāvacanena vuttāti. Tenāha ‘‘avuttānaṃ vuttanayena vatthubhāvo yojetabbo’’ti.
ધારણતા અસમ્મુસ્સનતા, અનુસ્સરણમેવ વા. એકત્તેતિ એકસભાવે નિસ્સરણાદિવસેન. સમાગમો સચ્છિકિરિયા. સતિપટ્ઠાનસભાવો સમ્માસતિતા નિય્યાનસતિતા સમાનભાગતા એકજાતિતા સભાગતા. પુરિમસ્મિન્તિ ‘‘એકત્તે નિબ્બાને સમાગમો એકત્તસમોસરણ’’ન્તિ એતસ્મિં અત્થે. વિસુન્તિ નાનાઅત્થદ્વયભાવેન. તદેવ ગમનં સમોસરણન્તિ સતિસદ્દત્થન્તરાભાવા…પે॰… એકભાવસ્સાતિ યોજેતબ્બં. સતિસદ્દત્થવસેન અવુચ્ચમાનેતિ ‘‘એકો સતિપટ્ઠાનસભાવો એકત્ત’’ન્તિઆદિના અવુચ્ચમાને, ‘‘એકત્તે નિબ્બાને સમાગમો એકત્તસમોસરણ’’ન્તિ એવં વુચ્ચમાનેતિ અત્થો. ધારણતાવ સતીતિ ‘‘સરણતા’’તિ (ધ॰ સ॰ ૧૪) વુત્તધારણતા એવ સતીતિ કત્વા. સતિસદ્દત્થન્તરાભાવાતિ સતિસઙ્ખાતસ્સ સરણેકત્તસમોસરણસદ્દત્થતો અઞ્ઞસ્સ અત્થસ્સ અભાવા. પુરિમન્તિ સરણપદં. નિબ્બાનસમોસરણેપીતિ યથાવુત્તે દુતિયે અત્થે સરણેકત્તસમોસરણપદાનિ સહિતાનેવ સતિપટ્ઠાનેકભાવસ્સ ઞાપકાનિ, એવં નિબ્બાનસમોસરણેપિ ‘‘એકત્તે નિબ્બાને સમાગમો એકત્તસમોસરણ’’ન્તિ એતસ્મિમ્પિ અત્થે સતિ…પે॰… કારણાનિ.
Dhāraṇatā asammussanatā, anussaraṇameva vā. Ekatteti ekasabhāve nissaraṇādivasena. Samāgamo sacchikiriyā. Satipaṭṭhānasabhāvo sammāsatitā niyyānasatitā samānabhāgatā ekajātitā sabhāgatā. Purimasminti ‘‘ekatte nibbāne samāgamo ekattasamosaraṇa’’nti etasmiṃ atthe. Visunti nānāatthadvayabhāvena. Tadeva gamanaṃ samosaraṇanti satisaddatthantarābhāvā…pe… ekabhāvassāti yojetabbaṃ. Satisaddatthavasena avuccamāneti ‘‘eko satipaṭṭhānasabhāvo ekatta’’ntiādinā avuccamāne, ‘‘ekatte nibbāne samāgamo ekattasamosaraṇa’’nti evaṃ vuccamāneti attho. Dhāraṇatāva satīti ‘‘saraṇatā’’ti (dha. sa. 14) vuttadhāraṇatā eva satīti katvā. Satisaddatthantarābhāvāti satisaṅkhātassa saraṇekattasamosaraṇasaddatthato aññassa atthassa abhāvā. Purimanti saraṇapadaṃ. Nibbānasamosaraṇepīti yathāvutte dutiye atthe saraṇekattasamosaraṇapadāni sahitāneva satipaṭṭhānekabhāvassa ñāpakāni, evaṃ nibbānasamosaraṇepi ‘‘ekatte nibbāne samāgamo ekattasamosaraṇa’’nti etasmimpi atthe sati…pe… kāraṇāni.
આનાપાનપબ્બાદીનન્તિ આનાપાનપબ્બઇરિયાપથચતુસમ્પજઞ્ઞ કોટ્ઠાસ ધાતુમનસિકારનવસિવથિકપબ્બાનીતિ એતેસં. ઇમેસુ પન યસ્મા કેસુચિ દેવાનં કમ્મટ્ઠાનં ન ઇજ્ઝતિ, તસ્મા તાનિ અનામસિત્વા યદિપિ કોટ્ઠાસધાતુમનસિકારવસેનેવેત્થ દેસના પવત્તા, દેસનન્તરે પન આગતં અનવસેસં કાયાનુપસ્સનાવિભાગં દસ્સેતું ‘‘ચુદ્દસવિધેન કાયાનુપસ્સનં ભાવેત્વા’’તિ (વિભ॰ અટ્ઠ॰ ૩૫૫) વુત્તં. તેનાહ ‘‘મહાસતિપટ્ઠાનસુત્તે વુત્તાન’’ન્તિ. ‘‘તથા’’તિ ઇમિના ‘‘મહાસતિપટ્ઠાનસુત્તે (દી॰ નિ॰ ૨.૩૮૨) વુત્તાન’’ન્તિ ઇમમેવ ઉપસંહરતિ. પઞ્ચવિધેનાતિ નીવરણઉપાદાનક્ખન્ધાયતનબોજ્ઝઙ્ગઅરિયસચ્ચાનં વસેન પઞ્ચધા. ભાવનાનુભાવો અરિયમગ્ગગ્ગહણસમત્થતા.
Ānāpānapabbādīnanti ānāpānapabbairiyāpathacatusampajañña koṭṭhāsa dhātumanasikāranavasivathikapabbānīti etesaṃ. Imesu pana yasmā kesuci devānaṃ kammaṭṭhānaṃ na ijjhati, tasmā tāni anāmasitvā yadipi koṭṭhāsadhātumanasikāravasenevettha desanā pavattā, desanantare pana āgataṃ anavasesaṃ kāyānupassanāvibhāgaṃ dassetuṃ ‘‘cuddasavidhena kāyānupassanaṃ bhāvetvā’’ti (vibha. aṭṭha. 355) vuttaṃ. Tenāha ‘‘mahāsatipaṭṭhānasutte vuttāna’’nti. ‘‘Tathā’’ti iminā ‘‘mahāsatipaṭṭhānasutte (dī. ni. 2.382) vuttāna’’nti imameva upasaṃharati. Pañcavidhenāti nīvaraṇaupādānakkhandhāyatanabojjhaṅgaariyasaccānaṃ vasena pañcadhā. Bhāvanānubhāvo ariyamaggaggahaṇasamatthatā.
તંનિયમતોતિ તસ્સા કાયાનુપસ્સનાદિપટિપત્તિયા નિયમતો. તસ્સા ભિક્ખુભાવે નિયતે સાપિ ભિક્ખુભાવે નિયતાયેવ નામ હોતિ.
Taṃniyamatoti tassā kāyānupassanādipaṭipattiyā niyamato. Tassā bhikkhubhāve niyate sāpi bhikkhubhāve niyatāyeva nāma hoti.
કાયાનુપસ્સનાઉદ્દેસવણ્ણના
Kāyānupassanāuddesavaṇṇanā
એત્થાતિ કાયે. અવયવા અસ્સ અત્થીતિ અવયવી, સમુદાયો, સમૂહોતિ અત્થો, સો પન અવયવવિનિમુત્તં દ્રબ્યન્તરન્તિ ગાહો લદ્ધિ અવયવીગાહો. હત્થપાદાદિઅઙ્ગુલિનખાદિઅઙ્ગપચ્ચઙ્ગે સન્નિવેસવિસિટ્ઠે ઉપાદાય યાયં અઙ્ગપચ્ચઙ્ગસમઞ્ઞા ચેવ કાયસમઞ્ઞા ચ, તં અતિક્કમિત્વા ઇત્થિપુરિસરથઘટાદિદ્રબ્યન્તિપરિકપ્પનં સમઞ્ઞાતિધાવનં. અથ વા યથાવુત્તસમઞ્ઞં અતિક્કમિત્વા પકતિઆદિદ્રબ્યાદિજીવાદિકાયાદિપદત્થન્તરપરિકપ્પનં સમઞ્ઞાતિધાવનં. નિચ્ચસારાદિગાહભૂતો અભિનિવેસો સારાદાનાભિનિવેસો.
Etthāti kāye. Avayavā assa atthīti avayavī, samudāyo, samūhoti attho, so pana avayavavinimuttaṃ drabyantaranti gāho laddhi avayavīgāho. Hatthapādādiaṅgulinakhādiaṅgapaccaṅge sannivesavisiṭṭhe upādāya yāyaṃ aṅgapaccaṅgasamaññā ceva kāyasamaññā ca, taṃ atikkamitvā itthipurisarathaghaṭādidrabyantiparikappanaṃ samaññātidhāvanaṃ. Atha vā yathāvuttasamaññaṃ atikkamitvā pakatiādidrabyādijīvādikāyādipadatthantaraparikappanaṃ samaññātidhāvanaṃ. Niccasārādigāhabhūto abhiniveso sārādānābhiniveso.
ન તં દિટ્ઠન્તિ તં ઇત્થિપુરિસાદિ દિટ્ઠં ન હોતિ. દિટ્ઠં વા ઇત્થિપુરિસાદિ ન હોતીતિ યોજના. યથાવુત્તન્તિ કેસાદિભૂતુપાદાયસમૂહસઙ્ખાતં.
Na taṃ diṭṭhanti taṃ itthipurisādi diṭṭhaṃ na hoti. Diṭṭhaṃ vā itthipurisādi na hotīti yojanā. Yathāvuttanti kesādibhūtupādāyasamūhasaṅkhātaṃ.
કેસાદિપથવિન્તિ કેસાદિસઞ્ઞિતં સસમ્ભારપથવિં. પુબ્બાપરિયભાવેનાતિ સન્તાનવસેન. અઞ્ઞત્થાતિ ‘‘આપોકાય’’ન્તિ એવમાદીસુ.
Kesādipathavinti kesādisaññitaṃ sasambhārapathaviṃ. Pubbāpariyabhāvenāti santānavasena. Aññatthāti ‘‘āpokāya’’nti evamādīsu.
અજ્ઝત્તબહિદ્ધાતિ સપરસન્તાને કાયો વુત્તોતિ. ‘‘કાયો’’તિ ચેત્થ સમ્મસનુપગા રૂપધમ્મા અધિપ્પેતાતિ આહ ‘‘અજ્ઝત્તબહિદ્ધાધમ્માન’’ન્તિ. ઘટિતં એકાબદ્ધં આરમ્મણં ઘટિતારમ્મણં, એકારમ્મણભૂતન્તિ અત્થો. તેનાહ ‘‘એકતો આરમ્મણભાવો નત્થી’’તિ.
Ajjhattabahiddhāti saparasantāne kāyo vuttoti. ‘‘Kāyo’’ti cettha sammasanupagā rūpadhammā adhippetāti āha ‘‘ajjhattabahiddhādhammāna’’nti. Ghaṭitaṃ ekābaddhaṃ ārammaṇaṃ ghaṭitārammaṇaṃ, ekārammaṇabhūtanti attho. Tenāha ‘‘ekato ārammaṇabhāvo natthī’’ti.
અન્તોઓલીયના અન્તોસઙ્કોચો અન્તરાવોસાનં.
Antoolīyanā antosaṅkoco antarāvosānaṃ.
દ્વીહીતિ અભિજ્ઝાવિનયદોમનસ્સવિનયેહિ.
Dvīhīti abhijjhāvinayadomanassavinayehi.
સતિ ચ સમ્પજઞ્ઞઞ્ચ સતિસમ્પજઞ્ઞં, તેન. એતેન કરણભૂતેન. વિપક્ખધમ્મેહિ અનન્તરિતત્તા અવિચ્છિન્નસ્સ. તસ્સ સબ્બત્થિકકમ્મટ્ઠાનસ્સ.
Sati ca sampajaññañca satisampajaññaṃ, tena. Etena karaṇabhūtena. Vipakkhadhammehi anantaritattā avicchinnassa. Tassa sabbatthikakammaṭṭhānassa.
કાયાનુપસ્સનાઉદ્દેસવણ્ણના નિટ્ઠિતા.
Kāyānupassanāuddesavaṇṇanā niṭṭhitā.
વેદનાનુપસ્સનાદિઉદ્દેસવણ્ણના
Vedanānupassanādiuddesavaṇṇanā
સુખાદીનન્તિ સુખદુક્ખાદુક્ખમસુખાનં.
Sukhādīnanti sukhadukkhādukkhamasukhānaṃ.
રૂપાદિઆરમ્મણનાનત્તભેદાનં વસેન યોજેતબ્બન્તિ સમ્બન્ધો. તથા ચ સેસેસુપિ. સવત્થુકાવત્થુકાદીતિ આદિ-સદ્દેન હીનાદિયોનિઆદિભેદં સઙ્ગણ્હાતિ. વિસું વિસું ન વત્તબ્બન્તિ ચોદનં દસ્સેતીતિ યોજના. એકત્થાતિ કાયાદીસુ એકસ્મિં. પુરિમચોદનાયાતિ ‘‘પુબ્બે પહીનત્તા પુન પહાનં ન વત્તબ્બ’’ન્તિ ચોદનાય. પહીનન્તિ વિક્ખમ્ભિતં. પટિપક્ખભાવનાયાતિ મગ્ગભાવનાય. ઉભયત્થાતિ ઉભયચોદનાય. ઉભયન્તિ પરિહારદ્વયં. યસ્મા પુરિમચોદનાય નાનાપુગ્ગલપરિહારો, નાનાચિત્તક્ખણિકપરિહારો ચ સમ્ભવતિ, દુતિયચોદનાય પન નાનાચિત્તક્ખણિકપરિહારોયેવ, તસ્મા વુત્તં ‘‘સમ્ભવતો યોજેતબ્બ’’ન્તિ. મગ્ગસતિપટ્ઠાનભાવનં સન્ધાય વુત્તં. સબ્બત્થાતિ સબ્બેસુ કાયાદીસુ.
Rūpādiārammaṇanānattabhedānaṃ vasena yojetabbanti sambandho. Tathā ca sesesupi. Savatthukāvatthukādīti ādi-saddena hīnādiyoniādibhedaṃ saṅgaṇhāti. Visuṃ visuṃ na vattabbanti codanaṃ dassetīti yojanā. Ekatthāti kāyādīsu ekasmiṃ. Purimacodanāyāti ‘‘pubbe pahīnattā puna pahānaṃ na vattabba’’nti codanāya. Pahīnanti vikkhambhitaṃ. Paṭipakkhabhāvanāyāti maggabhāvanāya. Ubhayatthāti ubhayacodanāya. Ubhayanti parihāradvayaṃ. Yasmā purimacodanāya nānāpuggalaparihāro, nānācittakkhaṇikaparihāro ca sambhavati, dutiyacodanāya pana nānācittakkhaṇikaparihāroyeva, tasmā vuttaṃ ‘‘sambhavato yojetabba’’nti. Maggasatipaṭṭhānabhāvanaṃ sandhāya vuttaṃ. Sabbatthāti sabbesu kāyādīsu.
વેદનાનુપસ્સનાદિઉદ્દેસવણ્ણના નિટ્ઠિતા.
Vedanānupassanādiuddesavaṇṇanā niṭṭhitā.
ઉદ્દેસવારવણ્ણના નિટ્ઠિતા.
Uddesavāravaṇṇanā niṭṭhitā.
કાયાનુપસ્સનાનિદ્દેસવણ્ણના
Kāyānupassanāniddesavaṇṇanā
૩૫૬. અજ્ઝત્તાદીતિ આદિ-સદ્દેન ઇધ વુત્તા બહિદ્ધાઅજ્ઝત્તબહિદ્ધાઅનુપસ્સનપ્પકારા વિય મહાસતિપટ્ઠાનસુત્તે વુત્તા સમુદયધમ્માનુપસ્સિઆદિઅનુપસ્સનપ્પકારાપિ કાયાનુપસ્સનાભાવતો ગહિતા ઇચ્ચેવ વેદિતબ્બં. તત્થાતિ અજ્ઝત્તાદિઅનુપસ્સનાયં. ચુદ્દસ પકારા મહાસતિપટ્ઠાનસુત્તે આગતચુદ્દસપ્પકારાદિકે અપેક્ખિત્વા ઇધ વુત્તા. અજ્ઝત્તાદિપ્પકારો એકો પકારોતિ આહ ‘‘એકપ્પકારનિદ્દેસેના’’તિ. બાહિરેસૂતિ એકચ્ચેસુ અઞ્ઞતિત્થિયેસુ. તેસમ્પિ હિ આનાપાનાદિવસેન સમથપક્ખિકા કાયાનુપસ્સના સમ્ભવતિ. તેનાહ ‘‘એકદેસસમ્ભવતો’’તિ.
356. Ajjhattādīti ādi-saddena idha vuttā bahiddhāajjhattabahiddhāanupassanappakārā viya mahāsatipaṭṭhānasutte vuttā samudayadhammānupassiādianupassanappakārāpi kāyānupassanābhāvato gahitā icceva veditabbaṃ. Tatthāti ajjhattādianupassanāyaṃ. Cuddasa pakārā mahāsatipaṭṭhānasutte āgatacuddasappakārādike apekkhitvā idha vuttā. Ajjhattādippakāro eko pakāroti āha ‘‘ekappakāraniddesenā’’ti. Bāhiresūti ekaccesu aññatitthiyesu. Tesampi hi ānāpānādivasena samathapakkhikā kāyānupassanā sambhavati. Tenāha ‘‘ekadesasambhavato’’ti.
તચસ્સ ચ અતચપરિચ્છિન્નતા તચેન અપરિચ્છિન્નતા અત્થીતિ યોજના. ‘‘દીઘબાહુ નચ્ચતૂ’’તિઆદીસુ વિય અઞ્ઞપદત્થેપિ સમાસે અવયવપદત્થસઙ્ગહો લબ્ભતેવાતિ વુત્તં ‘‘કાયેકદેસભૂતો તચો ગહિતો એવા’’તિ. તચપટિબદ્ધાનં નખદન્તન્હારુમંસાનં, તચપટિબદ્ધાનં તદનુપ્પવિટ્ઠમૂલાનં કેસલોમાનં, તપ્પટિબદ્ધપટિબદ્ધાનં ઇતરેસં સમૂહભૂતો સબ્બો કાયો ‘‘તચપરિયન્તો’’ત્વેવ વુત્તોતિ દસ્સેન્તો ‘‘તપ્પટિબદ્ધા’’તિઆદિમાહ. અત્થિ કેસા, અત્થિ લોમાતિ સમ્બન્ધો. તત્થ અત્થીતિ પુથુત્તવાચી એકં નિપાતપદં, ન કિરિયાપદં. કિરિયાપદત્તે હિ સન્તીતિ વત્તબ્બં સિયા, વચનવિપલ્લાસેન વા વુત્તન્તિ.
Tacassa ca atacaparicchinnatā tacena aparicchinnatā atthīti yojanā. ‘‘Dīghabāhu naccatū’’tiādīsu viya aññapadatthepi samāse avayavapadatthasaṅgaho labbhatevāti vuttaṃ ‘‘kāyekadesabhūto taco gahito evā’’ti. Tacapaṭibaddhānaṃ nakhadantanhārumaṃsānaṃ, tacapaṭibaddhānaṃ tadanuppaviṭṭhamūlānaṃ kesalomānaṃ, tappaṭibaddhapaṭibaddhānaṃ itaresaṃ samūhabhūto sabbo kāyo ‘‘tacapariyanto’’tveva vuttoti dassento ‘‘tappaṭibaddhā’’tiādimāha. Atthi kesā, atthi lomāti sambandho. Tattha atthīti puthuttavācī ekaṃ nipātapadaṃ, na kiriyāpadaṃ. Kiriyāpadatte hi santīti vattabbaṃ siyā, vacanavipallāsena vā vuttanti.
કમ્મટ્ઠાનસ્સ વાચુગ્ગતકરણાદિના ઉગ્ગણ્હનં ઉગ્ગહો. કોટ્ઠાસપાળિયા હિ વાચુગ્ગતકરણં, મનસિકિરિયાય કેસાદીનં વણ્ણાદિતો ઉપધારણસ્સ ચ પગુણભાવાપાદનં ઇધ ઉગ્ગહો. યેન પન નયેન યોગાવચરો તત્થ કુસલો હોતિ, સો વિધીતિ વુત્તો.
Kammaṭṭhānassa vācuggatakaraṇādinā uggaṇhanaṃ uggaho. Koṭṭhāsapāḷiyā hi vācuggatakaraṇaṃ, manasikiriyāya kesādīnaṃ vaṇṇādito upadhāraṇassa ca paguṇabhāvāpādanaṃ idha uggaho. Yena pana nayena yogāvacaro tattha kusalo hoti, so vidhīti vutto.
પુરિમેહીતિ પુરિમપુરિમેહિ પઞ્ચકછક્કેહિ સમ્બન્ધો વુત્તો. ‘‘મંસં…પે॰… વક્ક’’ન્તિ હિ અનુલોમતો વક્કપઞ્ચકસ્સ પુન ‘‘વક્કં…પે॰… કેસા’’તિ વક્કપઞ્ચકસ્સ, તચપઞ્ચકસ્સ ચ પટિલોમતો સજ્ઝાયક્કમો સમ્બન્ધો દસ્સિતો. સ્વાયં સજ્ઝાયોતિ સમ્બન્ધો. વિસું તિપઞ્ચાહન્તિ અનુલોમતો પઞ્ચાહં, પટિલોમતો પઞ્ચાહં, અનુલોમપટિલોમતો પઞ્ચાહન્તિ એવં પઞ્ચકછક્કેસુ પચ્ચેકં તિપઞ્ચાહં. પુરિમેહિ એકતો તિપઞ્ચાહન્તિ તચપઞ્ચકાદીહિ સદ્ધિં અનુલોમતો વક્કપઞ્ચકાદીનિ એકજ્ઝં કત્વા વુત્તનયેનેવ તિપઞ્ચાહં . આદિઅન્તદસ્સનવસેનાતિઆદિભૂતસ્સ અનુલોમતો સજ્ઝાયસ્સ, અનુલોમપટિલોમતો સજ્ઝાયે અન્તભૂતસ્સ પટિલોમતો સજ્ઝાયસ્સ દસ્સનવસેન. તેનાહ ‘‘અનુલોમ…પે॰… અન્તિમો’’તિ. એતમ્પીતિ યદિદં પુરિમેહિ સદ્ધિં પચ્છિમસ્સ પઞ્ચકાદિનો એકતો સજ્ઝાયકરણં, પઞ્ચકાદીનં પચ્ચેકં અનુલોમાદિના સજ્ઝાયપ્પકારતો અઞ્ઞો સજ્ઝાયપ્પકારો એસોતિ અત્થો. દ્વિન્નં હત્થાનં એકમુખા અઞ્ઞમઞ્ઞસમ્બન્ધા ઠપિતા અઙ્ગુલિયો ઇધ હત્થસઙ્ખલિકાતિ અધિપ્પેતાતિ આહ ‘‘અઙ્ગુલિપન્તી’’તિ. અસુભલક્ખણં કેસાદીનં પટિક્કૂલભાવો. થદ્ધાદિભાવો ધાતુલક્ખણં.
Purimehīti purimapurimehi pañcakachakkehi sambandho vutto. ‘‘Maṃsaṃ…pe… vakka’’nti hi anulomato vakkapañcakassa puna ‘‘vakkaṃ…pe… kesā’’ti vakkapañcakassa, tacapañcakassa ca paṭilomato sajjhāyakkamo sambandho dassito. Svāyaṃ sajjhāyoti sambandho. Visuṃ tipañcāhanti anulomato pañcāhaṃ, paṭilomato pañcāhaṃ, anulomapaṭilomato pañcāhanti evaṃ pañcakachakkesu paccekaṃ tipañcāhaṃ. Purimehi ekato tipañcāhanti tacapañcakādīhi saddhiṃ anulomato vakkapañcakādīni ekajjhaṃ katvā vuttanayeneva tipañcāhaṃ . Ādiantadassanavasenātiādibhūtassa anulomato sajjhāyassa, anulomapaṭilomato sajjhāye antabhūtassa paṭilomato sajjhāyassa dassanavasena. Tenāha ‘‘anuloma…pe… antimo’’ti. Etampīti yadidaṃ purimehi saddhiṃ pacchimassa pañcakādino ekato sajjhāyakaraṇaṃ, pañcakādīnaṃ paccekaṃ anulomādinā sajjhāyappakārato añño sajjhāyappakāro esoti attho. Dvinnaṃ hatthānaṃ ekamukhā aññamaññasambandhā ṭhapitā aṅguliyo idha hatthasaṅkhalikāti adhippetāti āha ‘‘aṅgulipantī’’ti. Asubhalakkhaṇaṃ kesādīnaṃ paṭikkūlabhāvo. Thaddhādibhāvo dhātulakkhaṇaṃ.
અત્તનો કોટ્ઠાસો, સમાનો વા કોટ્ઠાસો સકોટ્ઠાસો, તત્થ ભવો સકોટ્ઠાસિકો, કમ્મટ્ઠાનં.
Attano koṭṭhāso, samāno vā koṭṭhāso sakoṭṭhāso, tattha bhavo sakoṭṭhāsiko, kammaṭṭhānaṃ.
કાયાનુપસ્સનં હિત્વાતિ અસુભતો વા ધાતુતો અનુપસ્સનં મનસિકારં અકત્વા. પુબ્બે વિય પરિયન્તતાલઞ્ચ આદિતાલઞ્ચ અગન્ત્વા.
Kāyānupassanaṃ hitvāti asubhato vā dhātuto anupassanaṃ manasikāraṃ akatvā. Pubbe viya pariyantatālañca āditālañca agantvā.
સમાધાનાદિવિસેસયોગેન અધિકં ચિત્તન્તિ અધિચિત્તં. તેન વુત્તં ‘‘સમથવિપસ્સનાચિત્ત’’ન્તિ. મનસિકરણં ચિત્તન્તિ એકન્તં સમાધિનિમિત્તસ્સેવ સમન્નાહારકં ચિત્તં. વિક્ખેપવસેન ચિત્તસ્સ નાનારમ્મણે વિસટપ્પવત્તિ ઇધ પભઞ્જનં, સમાધાનેન તદભાવતો ન ચ પભઞ્જનસભાવં.
Samādhānādivisesayogena adhikaṃ cittanti adhicittaṃ. Tena vuttaṃ ‘‘samathavipassanācitta’’nti. Manasikaraṇaṃ cittanti ekantaṃ samādhinimittasseva samannāhārakaṃ cittaṃ. Vikkhepavasena cittassa nānārammaṇe visaṭappavatti idha pabhañjanaṃ, samādhānena tadabhāvato na ca pabhañjanasabhāvaṃ.
સક્ખિભવનતા પચ્ચક્ખકારિતા. પુબ્બહેતાદિકેતિ આદિ-સદ્દેન તદનુરૂપમનસિકારાનુયોગાદિં સઙ્ગણ્હાતિ.
Sakkhibhavanatā paccakkhakāritā. Pubbahetādiketi ādi-saddena tadanurūpamanasikārānuyogādiṃ saṅgaṇhāti.
સમપ્પવત્તન્તિ લીનુદ્ધચ્ચરહિતં. તથાપવત્તિયાતિ મજ્ઝિમસમથનિમિત્તં પટિપત્તિયા, તત્થ ચ પક્ખન્દનેન સિદ્ધાય યથાવુત્તસમપ્પવત્તિયા. પઞ્ઞાય તોસેતીતિ યાયં તત્થ જાતાનં ધમ્માનં અનતિવત્તના, ઇન્દ્રિયાનં એકરસતા, તદુપગવીરિયવાહના, આસેવનાતિ ઇમાસં સાધિકા ભાવનાપઞ્ઞા, તાય અધિચિત્તં તોસેતિ પહટ્ઠં કરોતિ. યથાવુત્તવિસેસસિદ્ધિયાવ હિ તંસાધિકાય પઞ્ઞાય તં ચિત્તં સમ્પહંસિતં નામ હોતિ. એવં સમ્પહંસન્તો ચ યસ્મા સબ્બસો પરિબન્ધવિસોધનેન પઞ્ઞાય ચિત્તં વોદાપેતીતિ ચ વુચ્ચતિ, તસ્મા ‘‘સમુત્તેજેતિ ચા’’તિ વુત્તં. નિરસ્સાદન્તિ પુબ્બેનાપરં વિસેસાલાભેન ભાવનારસવિરહિતં. સમ્પહંસેતીતિ ભાવનાય ચિત્તં સમ્મા પહાસેતિ પમોદેતિ. સમુત્તેજેતીતિ સમ્મા તત્થ ઉત્તેજેતિ.
Samappavattanti līnuddhaccarahitaṃ. Tathāpavattiyāti majjhimasamathanimittaṃ paṭipattiyā, tattha ca pakkhandanena siddhāya yathāvuttasamappavattiyā. Paññāya tosetīti yāyaṃ tattha jātānaṃ dhammānaṃ anativattanā, indriyānaṃ ekarasatā, tadupagavīriyavāhanā, āsevanāti imāsaṃ sādhikā bhāvanāpaññā, tāya adhicittaṃ toseti pahaṭṭhaṃ karoti. Yathāvuttavisesasiddhiyāva hi taṃsādhikāya paññāya taṃ cittaṃ sampahaṃsitaṃ nāma hoti. Evaṃ sampahaṃsanto ca yasmā sabbaso paribandhavisodhanena paññāya cittaṃ vodāpetīti ca vuccati, tasmā ‘‘samuttejeti cā’’ti vuttaṃ. Nirassādanti pubbenāparaṃ visesālābhena bhāvanārasavirahitaṃ. Sampahaṃsetīti bhāvanāya cittaṃ sammā pahāseti pamodeti. Samuttejetīti sammā tattha uttejeti.
આસયો પવત્તિટ્ઠાનં.
Āsayo pavattiṭṭhānaṃ.
વવત્થિતતન્તિ અસંકિણ્ણતં.
Vavatthitatanti asaṃkiṇṇataṃ.
અન્તોતિ અબ્ભન્તરે કોટ્ઠાસે. સુખુમન્તિ સુખુમન્હારુઆદિં સન્ધાય વદતિ.
Antoti abbhantare koṭṭhāse. Sukhumanti sukhumanhāruādiṃ sandhāya vadati.
તાલપટ્ટિકા તાલપત્તવિલિવેહિ કતકટસારકો.
Tālapaṭṭikā tālapattavilivehi katakaṭasārako.
ગણનાય મત્તા-સદ્દો કતિપયેહિ ઊનભાવદીપનત્થં વુચ્ચતિ. દન્તટ્ઠિવજ્જિતાનિ તીહિ ઊનાનિ તીણિ અટ્ઠિસતાનિ. તસ્મા ‘‘તિમત્તાની’’તિ વુત્તં. યં પન વિસુદ્ધિમગ્ગે ‘‘અતિરેકતિસતઅટ્ઠિકસમુસ્સય’’ન્તિ (વિસુદ્ધિ॰ ૧.૧૨૨) વુત્તં, તં દન્તટ્ઠીનિપિ ગહેત્વા સબ્બસઙ્ગાહિકનયેન વુત્તં. ‘‘ગોપ્ફકટ્ઠિકાદીનિ અવુત્તાની’’તિ ન વત્તબ્બં ‘‘એકેકસ્મિં પાદે દ્વે ગોપ્ફકટ્ઠીની’’તિ વુત્તત્તા, ‘‘આનિસદટ્ઠિઆદીની’’તિ પન વત્તબ્બં.
Gaṇanāya mattā-saddo katipayehi ūnabhāvadīpanatthaṃ vuccati. Dantaṭṭhivajjitāni tīhi ūnāni tīṇi aṭṭhisatāni. Tasmā ‘‘timattānī’’ti vuttaṃ. Yaṃ pana visuddhimagge ‘‘atirekatisataaṭṭhikasamussaya’’nti (visuddhi. 1.122) vuttaṃ, taṃ dantaṭṭhīnipi gahetvā sabbasaṅgāhikanayena vuttaṃ. ‘‘Gopphakaṭṭhikādīni avuttānī’’ti na vattabbaṃ ‘‘ekekasmiṃ pāde dve gopphakaṭṭhīnī’’ti vuttattā, ‘‘ānisadaṭṭhiādīnī’’ti pana vattabbaṃ.
તેન અટ્ઠિનાતિ ઊરુટ્ઠિના.
Tena aṭṭhināti ūruṭṭhinā.
મરુમ્પેહીતિ મરુમ્પચુણ્ણેહિ.
Marumpehīti marumpacuṇṇehi.
સુસમાહિતચિત્તેન હેતુભૂતેન. નાનારમ્મણવિપ્ફન્દનવિરહેનાતિ નાનારમ્મણભાવેન વિપ્ફન્દનં નાનારમ્મણવિપ્ફન્દનં, તેન વિરહેન. અનતિક્કન્તપીતિસુખસ્સ ઝાનચિત્તસ્સ. તંસમઙ્ગીપુગ્ગલસ્સ વા.
Susamāhitacittena hetubhūtena. Nānārammaṇavipphandanavirahenāti nānārammaṇabhāvena vipphandanaṃ nānārammaṇavipphandanaṃ, tena virahena. Anatikkantapītisukhassa jhānacittassa. Taṃsamaṅgīpuggalassa vā.
પટિક્કૂલધાતુવણ્ણવિસેસન્તિ પટિક્કૂલવિસેસં, ધાતુવિસેસં, વણ્ણકસિણવિસેસં. વક્કપઞ્ચકાદીસુ પઞ્ચસુ વિસું, હેટ્ઠિમેહિ એકતો ચ સજ્ઝાયે છન્નં છન્નં પઞ્ચાહાનં વસેન પઞ્ચ માસા પરિપુણ્ણા લબ્ભન્તિ, તચપઞ્ચકે પન વિસું તિપઞ્ચાહમેવાતિ આહ ‘‘અદ્ધમાસે ઊનેપી’’તિ. માસન્તરગમનં સજ્ઝાયસ્સ સત્તમાદિમાસગમનં.
Paṭikkūladhātuvaṇṇavisesanti paṭikkūlavisesaṃ, dhātuvisesaṃ, vaṇṇakasiṇavisesaṃ. Vakkapañcakādīsu pañcasu visuṃ, heṭṭhimehi ekato ca sajjhāye channaṃ channaṃ pañcāhānaṃ vasena pañca māsā paripuṇṇā labbhanti, tacapañcake pana visuṃ tipañcāhamevāti āha ‘‘addhamāse ūnepī’’ti. Māsantaragamanaṃ sajjhāyassa sattamādimāsagamanaṃ.
યમેન્તન્તિ બન્ધેન્તં.
Yamentanti bandhentaṃ.
‘‘નીલં પીત’’ન્તિઆદિના સઙ્ઘાટે નીલાદિવવત્થાનં તંનિસ્સયત્તા મહાભૂતે ઉપાદાયાતિ આહ ‘‘મહાભૂતં…પે॰… દુગ્ગન્ધન્તિઆદિના’’તિ. ઉપાદાયરૂપં મહાભૂતેન પરિચ્છિન્નન્તિ યોજના. તસ્સાતિ ઉપાદારૂપસ્સ. તતોતિ મહાભૂતતો. છાયાય આતપપચ્ચયભાવો આતપો પચ્ચયો એતિસ્સાતિ, આતપસ્સ છાયાય ઉપ્પાદકભાવો છાયાતપાનં આતપપચ્ચયછાયુપ્પાદકભાવો. તેન ઉપ્પાદેતબ્બઉપ્પાદકભાવો અઞ્ઞમઞ્ઞપરિચ્છેદકતાતિ દસ્સેતિ. આયતનાનિ ચ દ્વારાનિ ચાતિ દ્વાદસાયતનાનિ, તદેકદેસભૂતાનિ દ્વારાનિ ચ.
‘‘Nīlaṃ pīta’’ntiādinā saṅghāṭe nīlādivavatthānaṃ taṃnissayattā mahābhūte upādāyāti āha ‘‘mahābhūtaṃ…pe… duggandhantiādinā’’ti. Upādāyarūpaṃ mahābhūtena paricchinnanti yojanā. Tassāti upādārūpassa. Tatoti mahābhūtato. Chāyāya ātapapaccayabhāvo ātapo paccayo etissāti, ātapassa chāyāya uppādakabhāvo chāyātapānaṃ ātapapaccayachāyuppādakabhāvo. Tena uppādetabbauppādakabhāvo aññamaññaparicchedakatāti dasseti. Āyatanāni ca dvārāni cāti dvādasāyatanāni, tadekadesabhūtāni dvārāni ca.
સપ્પચ્ચયભાવાતિ સપ્પચ્ચયત્તા.
Sappaccayabhāvāti sappaccayattā.
યથાવુત્તેન આકારેનાતિ ‘‘ઇતિ ઇદં સત્તવિધં ઉગ્ગહકોસલ્લં સુગ્ગહિતં કત્વા’’તિઆદિના (વિભ॰ અટ્ઠ॰ ૩૫૬), ‘‘ઇમં પન કમ્મટ્ઠાનં ભાવેત્વા અરહત્તં પાપુણિતુકામેના’’તિઆદિના (વિભ॰ અટ્ઠ॰ ૩૫૬) વા વુત્તપ્પકારેન વિધિના. ‘‘અવિસેસતો પન સાધારણવસેન એવં વેદિતબ્બા’’તિ, ‘‘ઇતો પટ્ઠાયા’’તિ ચ વદન્તિ. વણ્ણાદિમુખેનાતિ વણ્ણપટિક્કૂલસુઞ્ઞતામુખેન. ઉપટ્ઠાનન્તિ કમ્મટ્ઠાનસ્સ ઉપટ્ઠાનં, યો ઉગ્ગહોતિ વુત્તો. એત્થાતિ ચતુક્કપઞ્ચકજ્ઝાનપઠમજ્ઝાનવિપસ્સનાસુ એકસ્મિં સન્ધીયતિ. કેન? કમ્મટ્ઠાનમનસિકારેનેવ, તસ્મા ઉગ્ગહોવ સન્ધિ ઉગ્ગહસન્ધીતિ વેદિતબ્બં.
Yathāvuttena ākārenāti ‘‘iti idaṃ sattavidhaṃ uggahakosallaṃ suggahitaṃ katvā’’tiādinā (vibha. aṭṭha. 356), ‘‘imaṃ pana kammaṭṭhānaṃ bhāvetvā arahattaṃ pāpuṇitukāmenā’’tiādinā (vibha. aṭṭha. 356) vā vuttappakārena vidhinā. ‘‘Avisesato pana sādhāraṇavasena evaṃ veditabbā’’ti, ‘‘ito paṭṭhāyā’’ti ca vadanti. Vaṇṇādimukhenāti vaṇṇapaṭikkūlasuññatāmukhena. Upaṭṭhānanti kammaṭṭhānassa upaṭṭhānaṃ, yo uggahoti vutto. Etthāti catukkapañcakajjhānapaṭhamajjhānavipassanāsu ekasmiṃ sandhīyati. Kena? Kammaṭṭhānamanasikāreneva, tasmā uggahova sandhi uggahasandhīti veditabbaṃ.
ઉટ્ઠાનકં ઉપ્પજ્જનકં. સાતિરેકાનિ છ અમ્બણાનિ કુમ્ભં. તતોતિ મુખધોવનખાદનભોજનકિચ્ચતો. નિવત્તતીતિ અરહત્તાધિગમેન અચ્ચન્તનિવત્તિવસેન નિવત્તતિ.
Uṭṭhānakaṃ uppajjanakaṃ. Sātirekāni cha ambaṇāni kumbhaṃ. Tatoti mukhadhovanakhādanabhojanakiccato. Nivattatīti arahattādhigamena accantanivattivasena nivattati.
કમ્મમેવાતિ મનસિકારકમ્મમેવ. આરમ્મણન્તિ પુબ્બભાગભાવનારમ્મણં.
Kammamevāti manasikārakammameva. Ārammaṇanti pubbabhāgabhāvanārammaṇaṃ.
તથાતિ વનમક્કટો વિય.
Tathāti vanamakkaṭo viya.
એકન્તિ એકં કોટ્ઠાસં.
Ekanti ekaṃ koṭṭhāsaṃ.
સત્તગહણરહિતેતિ સત્તપઞ્ઞત્તિમ્પિ અનામસિત્વા દેસિતત્તા વુત્તં. સસન્તાનતાય અહંકારવત્થુમ્હિ અપ્પહીનમાનસ્સ પહીનાકારં સન્ધાયાહ ‘‘વિદ્ધસ્તાહંકારે’’તિ. તત્થાતિ પરસ્સ કાયે.
Sattagahaṇarahiteti sattapaññattimpi anāmasitvā desitattā vuttaṃ. Sasantānatāya ahaṃkāravatthumhi appahīnamānassa pahīnākāraṃ sandhāyāha ‘‘viddhastāhaṃkāre’’ti. Tatthāti parassa kāye.
૩૫૭. આદિમ્હિ સેવના મનસિકારસ્સ ઉપ્પાદના આરમ્ભો.
357. Ādimhi sevanā manasikārassa uppādanā ārambho.
૩૬૨. ગમિતાતિ વિગમિતા.
362. Gamitāti vigamitā.
કાયાનુપસ્સનાનિદ્દેસવણ્ણના નિટ્ઠિતા.
Kāyānupassanāniddesavaṇṇanā niṭṭhitā.
વેદનાનુપસ્સનાનિદ્દેસવણ્ણના
Vedanānupassanāniddesavaṇṇanā
૩૬૩. સમ્પજાનસ્સાતિ સમ્મા પકારેહિ જાનન્તસ્સ, વત્થારમ્મણેહિ સદ્ધિં સુખસામિસાદિપ્પકારેહિ અવિપરીતં વેદનં જાનન્તસ્સાતિ અત્થો. પુબ્બભાગભાવના વોહારાનુસારેનેવ પવત્તતીતિ આહ ‘‘વોહારમત્તેના’’તિ. વેદયામીતિ ‘‘અહં વેદયામી’’તિ અત્તુપનાયિકા વુત્તાતિ, પરિઞ્ઞાતવેદનોપિ વા ઉપ્પન્નાય સુખવેદનાય લોકવોહારેન ‘‘સુખં વેદનં વેદયામી’’તિ જાનાતિ, વોહરતિ ચ, પગેવ ઇતરો. તેનાહ ‘‘વોહારમત્તેન વુત્ત’’ન્તિ.
363. Sampajānassāti sammā pakārehi jānantassa, vatthārammaṇehi saddhiṃ sukhasāmisādippakārehi aviparītaṃ vedanaṃ jānantassāti attho. Pubbabhāgabhāvanā vohārānusāreneva pavattatīti āha ‘‘vohāramattenā’’ti. Vedayāmīti ‘‘ahaṃ vedayāmī’’ti attupanāyikā vuttāti, pariññātavedanopi vā uppannāya sukhavedanāya lokavohārena ‘‘sukhaṃ vedanaṃ vedayāmī’’ti jānāti, voharati ca, pageva itaro. Tenāha ‘‘vohāramattena vutta’’nti.
ઉભયન્તિ વીરિયસમાધિં. સહ યોજેત્વાતિ સમધુરકિચ્ચતો અનૂનાધિકં કત્વા. અત્થધમ્માદીસુ સમ્મોહવિદ્ધંસનવસેન પવત્તા મગ્ગપઞ્ઞા એવ લોકુત્તરપટિસમ્ભિદા.
Ubhayanti vīriyasamādhiṃ. Saha yojetvāti samadhurakiccato anūnādhikaṃ katvā. Atthadhammādīsu sammohaviddhaṃsanavasena pavattā maggapaññā eva lokuttarapaṭisambhidā.
વણ્ણમુખાદીસુ તીસુપિ મુખેસુ. પરિગ્ગહસ્સાતિ અરૂપપરિગ્ગહસ્સ. ‘‘વત્થુ નામ કરજકાયો’’તિ વચનેન નિવત્તિતં દસ્સેન્તો ‘‘ન ચક્ખાદીનિ છ વત્થૂની’’તિ આહ. અઞ્ઞમઞ્ઞુપત્થમ્ભેન ઠિતેસુ દ્વીસુ નળકલાપેસુ એકસ્સ ઇતરપટિબદ્ધટ્ઠિતિતા વિય નામકાયસ્સ રૂપકાયપટિબદ્ધવુત્તિતાદસ્સનઞ્હેતં નિસ્સયપચ્ચયવિસેસદસ્સનન્તિ.
Vaṇṇamukhādīsu tīsupi mukhesu. Pariggahassāti arūpapariggahassa. ‘‘Vatthu nāma karajakāyo’’ti vacanena nivattitaṃ dassento ‘‘na cakkhādīni cha vatthūnī’’ti āha. Aññamaññupatthambhena ṭhitesu dvīsu naḷakalāpesu ekassa itarapaṭibaddhaṭṭhititā viya nāmakāyassa rūpakāyapaṭibaddhavuttitādassanañhetaṃ nissayapaccayavisesadassananti.
તેસન્તિ યેસં ફસ્સવિઞ્ઞાણાનિ પાકટાનિ, તેસં. અઞ્ઞેસન્તિ તતો અઞ્ઞેસં, યેસં ફસ્સવિઞ્ઞાણાનિ ન પાકટાનિ. સુખદુક્ખવેદનાનં સુવિભૂતવુત્તિતાય વુત્તં ‘‘સબ્બેસં વિનેય્યાનં વેદના પાકટા’’તિ. વિલાપેત્વા વિલાપેત્વાતિ સુવિસુદ્ધં નવનીતં વિલાપેત્વા સીતિભૂતં અતિસીતલે ઉદકે પક્ખિપિત્વા પત્થિન્નં ઠિતં મત્થેત્વા પરિપિણ્ડેત્વા પુન વિલાપેત્વાતિ સતવારં એવં કત્વા.
Tesanti yesaṃ phassaviññāṇāni pākaṭāni, tesaṃ. Aññesanti tato aññesaṃ, yesaṃ phassaviññāṇāni na pākaṭāni. Sukhadukkhavedanānaṃ suvibhūtavuttitāya vuttaṃ ‘‘sabbesaṃ vineyyānaṃ vedanā pākaṭā’’ti. Vilāpetvā vilāpetvāti suvisuddhaṃ navanītaṃ vilāpetvā sītibhūtaṃ atisītale udake pakkhipitvā patthinnaṃ ṭhitaṃ matthetvā paripiṇḍetvā puna vilāpetvāti satavāraṃ evaṃ katvā.
તત્થાપીતિ યત્થ અરૂપકમ્મટ્ઠાનં એવ…પે॰… દસ્સિતં, તત્થાપિ. યેસુ સુત્તેસુ તદન્તોગધં રૂપકમ્મટ્ઠાનન્તિ યોજના.
Tatthāpīti yattha arūpakammaṭṭhānaṃ eva…pe… dassitaṃ, tatthāpi. Yesu suttesu tadantogadhaṃ rūpakammaṭṭhānanti yojanā.
વેદનાનુપસ્સનાનિદ્દેસવણ્ણના નિટ્ઠિતા.
Vedanānupassanāniddesavaṇṇanā niṭṭhitā.
ચિત્તાનુપસ્સનાનિદ્દેસવણ્ણના
Cittānupassanāniddesavaṇṇanā
૩૬૫. કિલેસસમ્પયુત્તાનં ન વિસુદ્ધતા હોતીતિ સમ્બન્ધો. ઇતરેહિપીતિ અત્તના સમ્પયુત્તકિલેસતો ઇતરેહિપિ અસમ્પયુત્તેહિ. વિસું વચનન્તિ અઞ્ઞાકુસલતો વિસું કત્વા વચનં. વિસિટ્ઠગ્ગહણન્તિ વિસિટ્ઠતાગહણં, આવેણિકસમોહતાદસ્સનન્તિ અત્થો, યતો તદુભયં મોમૂહચિત્તન્તિ વુચ્ચતિ.
365. Kilesasampayuttānaṃ na visuddhatā hotīti sambandho. Itarehipīti attanā sampayuttakilesato itarehipi asampayuttehi. Visuṃ vacananti aññākusalato visuṃ katvā vacanaṃ. Visiṭṭhaggahaṇanti visiṭṭhatāgahaṇaṃ, āveṇikasamohatādassananti attho, yato tadubhayaṃ momūhacittanti vuccati.
ચિત્તાનુપસ્સનાનિદ્દેસવણ્ણના નિટ્ઠિતા.
Cittānupassanāniddesavaṇṇanā niṭṭhitā.
ધમ્માનુપસ્સનાનિદ્દેસો
Dhammānupassanāniddeso
ક. નીવરણપબ્બવણ્ણના
Ka. nīvaraṇapabbavaṇṇanā
૩૬૭. એકસ્મિં યુગે બદ્ધગોણાનં વિય એકતો પવત્તિ યુગનદ્ધતા.
367. Ekasmiṃ yuge baddhagoṇānaṃ viya ekato pavatti yuganaddhatā.
ગહણાકારેનાતિ અસુભેપિ આરમ્મણે ‘‘સુભ’’ન્તિ ગહણાકારેન. નિમિત્તન્તિ ચાતિ સુભનિમિત્તન્તિ ચ વુચ્ચતીતિ યોજના. એકંસેન સત્તા અત્તનો અત્તનો હિતસુખમેવ આસીસન્તીતિ કત્વા વુત્તં ‘‘આકઙ્ખિતસ્સ હિતસુખસ્સા’’તિ. અનુપાયો એવ ચ હિતવિસિટ્ઠસ્સ સુખસ્સ અયોનિસોમનસિકારો, આકઙ્ખિતસ્સ વા યથાધિપ્પેતસ્સ હિતસુખસ્સ અનુપાયભૂતો. અવિજ્જન્ધા હિ તાદિસેપિ પવત્તન્તીતિ. નિપ્ફાદેતબ્બેતિ અયોનિસોમનસિકારેન નિબ્બત્તેતબ્બે કામચ્છન્દેતિ અત્થો.
Gahaṇākārenāti asubhepi ārammaṇe ‘‘subha’’nti gahaṇākārena. Nimittanti cāti subhanimittanti ca vuccatīti yojanā. Ekaṃsena sattā attano attano hitasukhameva āsīsantīti katvā vuttaṃ ‘‘ākaṅkhitassa hitasukhassā’’ti. Anupāyo eva ca hitavisiṭṭhassa sukhassa ayonisomanasikāro, ākaṅkhitassa vā yathādhippetassa hitasukhassa anupāyabhūto. Avijjandhā hi tādisepi pavattantīti. Nipphādetabbeti ayonisomanasikārena nibbattetabbe kāmacchandeti attho.
તદનુકૂલત્તાતિ તેસં અસુભે ‘‘સુભ’’ન્તિ, ‘‘અસુભ’’ન્તિ ચ પવત્તાનં અયોનિસોમનસિકારયોનિસોમનસિકારાનં અનુકૂલત્તા. રૂપાદીસુ અનિચ્ચાદિઅભિનિવેસસ્સ, અનિચ્ચસઞ્ઞાદીનઞ્ચ યથાવુત્તમનસિકારૂપનિસ્સયતા તદનુકૂલતા.
Tadanukūlattāti tesaṃ asubhe ‘‘subha’’nti, ‘‘asubha’’nti ca pavattānaṃ ayonisomanasikārayonisomanasikārānaṃ anukūlattā. Rūpādīsu aniccādiabhinivesassa, aniccasaññādīnañca yathāvuttamanasikārūpanissayatā tadanukūlatā.
આહારે પટિક્કૂલસઞ્ઞં સો ઉપ્પાદેતીતિ સમ્બન્ધો. તબ્બિપરિણામસ્સાતિ ભોજનપરિણામસ્સ નિસ્સન્દાદિકસ્સ. તદાધારસ્સાતિ ઉદરસ્સ, કાયસ્સેવ વા. સોતિ ભોજનેમત્તઞ્ઞૂ. સુત્તન્તપરિયાયેન કામરાગો ‘‘કામચ્છન્દનીવરણ’’ન્તિ વુચ્ચતીતિ આહ ‘‘અભિધમ્મપરિયાયેના’’તિ. અભિધમ્મે હિ ‘‘નીવરણં ધમ્મં પટિચ્ચ નીવરણો ધમ્મો ઉપ્પજ્જતિ નપુરેજાતપચ્ચયા’’તિ (પટ્ઠા॰ ૩.૮.૮) એતસ્સ વિભઙ્ગે ‘‘અરૂપે કામચ્છન્દનીવરણં પટિચ્ચ થિનમિદ્ધનીવરણં ઉદ્ધચ્ચનીવરણં અવિજ્જાનીવરણં ઉપ્પજ્જતી’’તિઆદિવચનતો ભવરાગોપિ કામચ્છન્દનીવરણં વુત્તન્તિ વિઞ્ઞાયતિ. તેનાહ ‘‘સબ્બોપિ લોભો કામચ્છન્દનીવરણ’’ન્તિ.
Āhāre paṭikkūlasaññaṃ so uppādetīti sambandho. Tabbipariṇāmassāti bhojanapariṇāmassa nissandādikassa. Tadādhārassāti udarassa, kāyasseva vā. Soti bhojanemattaññū. Suttantapariyāyena kāmarāgo ‘‘kāmacchandanīvaraṇa’’nti vuccatīti āha ‘‘abhidhammapariyāyenā’’ti. Abhidhamme hi ‘‘nīvaraṇaṃ dhammaṃ paṭicca nīvaraṇo dhammo uppajjati napurejātapaccayā’’ti (paṭṭhā. 3.8.8) etassa vibhaṅge ‘‘arūpe kāmacchandanīvaraṇaṃ paṭicca thinamiddhanīvaraṇaṃ uddhaccanīvaraṇaṃ avijjānīvaraṇaṃ uppajjatī’’tiādivacanato bhavarāgopi kāmacchandanīvaraṇaṃ vuttanti viññāyati. Tenāha ‘‘sabbopi lobho kāmacchandanīvaraṇa’’nti.
સીમાભેદે કતેતિ અત્તાદિમરિયાદાય ભિન્નાય, અત્તાદીસુ સબ્બત્થ એકરૂપાય મેત્તાભાવનાયાતિ અત્થો. વિહારાદિઉદ્દેસરહિતન્તિ વિહારાદિપદેસપરિચ્છેદરહિતં. ઉગ્ગહિતાય મેત્તાય. અટ્ઠવીસતિવિધાતિ ઇત્થિઆદિવસેન સત્તવિધા પચ્ચેકં અવેરાદીહિ યોજનાવસેન અટ્ઠવીસતિવિધા. સત્તાદિઇત્થિઆદિઅવેરાદિયોગેનાતિ એત્થ સત્તાદિઅવેરાદિયોગેન વીસતિ, ઇત્થિઆદિઅવેરાદિયોગેન અટ્ઠવીસતીતિ અટ્ઠચત્તારીસં એકિસ્સા દિસાય. તથા સેસદિસાસુપીતિ સબ્બા સઙ્ગહેત્વા આહ ‘‘અસીતાધિકચતુસતપ્પભેદા’’તિ.
Sīmābhede kateti attādimariyādāya bhinnāya, attādīsu sabbattha ekarūpāya mettābhāvanāyāti attho. Vihārādiuddesarahitanti vihārādipadesaparicchedarahitaṃ. Uggahitāya mettāya. Aṭṭhavīsatividhāti itthiādivasena sattavidhā paccekaṃ averādīhi yojanāvasena aṭṭhavīsatividhā. Sattādiitthiādiaverādiyogenāti ettha sattādiaverādiyogena vīsati, itthiādiaverādiyogena aṭṭhavīsatīti aṭṭhacattārīsaṃ ekissā disāya. Tathā sesadisāsupīti sabbā saṅgahetvā āha ‘‘asītādhikacatusatappabhedā’’ti.
કતાકતાનુસોચનઞ્ચ ન હોતીતિ યોજના. ‘‘બહુકં સુતં હોતિ સુત્તં ગેય્ય’’ન્તિઆદિવચનતો (અ॰ નિ॰ ૪.૬) બહુસ્સુતતા નવઙ્ગસ્સ સાસનસ્સ વસેન વેદિતબ્બા, ન વિનયમત્તસ્સેવાતિ વુડ્ઢતં પન અનપેક્ખિત્વા ઇચ્ચેવ વુત્તં, ન બહુસ્સુતતઞ્ચાતિ.
Katākatānusocanañca na hotīti yojanā. ‘‘Bahukaṃ sutaṃ hoti suttaṃ geyya’’ntiādivacanato (a. ni. 4.6) bahussutatā navaṅgassa sāsanassa vasena veditabbā, na vinayamattassevāti vuḍḍhataṃ pana anapekkhitvā icceva vuttaṃ, na bahussutatañcāti.
તિટ્ઠતિ અનુપ્પન્ના વિચિકિચ્છા એત્થ એતેસુ ‘‘અહોસિં નુ ખો અહમતીતમદ્ધાન’’ન્તિઆદિકાય (મ॰ નિ॰ ૧.૧૮; સ॰ નિ॰ ૨.૨૦) પવત્તિયા અનેકભેદેસુ પુરિમુપ્પન્નેસુ વિચિકિચ્છાધમ્મેસૂતિ તે ઠાનીયા વુત્તા.
Tiṭṭhati anuppannā vicikicchā ettha etesu ‘‘ahosiṃ nu kho ahamatītamaddhāna’’ntiādikāya (ma. ni. 1.18; sa. ni. 2.20) pavattiyā anekabhedesu purimuppannesu vicikicchādhammesūti te ṭhānīyā vuttā.
અટ્ઠવત્થુકાપીતિ ન કેવલં સોળસવત્થુકા, નાપિ રતનત્તયવત્થુકા ચ, અથ ખો અટ્ઠવત્થુકાપિ. રતનત્તયે સંસયાપન્નસ્સ સિક્ખાદીસુ કઙ્ખાસમ્ભવતો, તત્થ નિબ્બેમતિકસ્સ તદભાવતો ચ સેસવિચિકિચ્છાનં રતનત્તયવિચિકિચ્છામૂલિકતા દટ્ઠબ્બા. અનુપવિસનં ‘‘એવમેત’’ન્તિ સદ્દહનવસેન આરમ્મણસ્સ પક્ખન્દનં.
Aṭṭhavatthukāpīti na kevalaṃ soḷasavatthukā, nāpi ratanattayavatthukā ca, atha kho aṭṭhavatthukāpi. Ratanattaye saṃsayāpannassa sikkhādīsu kaṅkhāsambhavato, tattha nibbematikassa tadabhāvato ca sesavicikicchānaṃ ratanattayavicikicchāmūlikatā daṭṭhabbā. Anupavisanaṃ ‘‘evameta’’nti saddahanavasena ārammaṇassa pakkhandanaṃ.
નીવરણપબ્બવણ્ણના નિટ્ઠિતા.
Nīvaraṇapabbavaṇṇanā niṭṭhitā.
ખ. બોજ્ઝઙ્ગપબ્બવણ્ણના
Kha. bojjhaṅgapabbavaṇṇanā
તેનાતિ અત્થસન્નિસ્સિતગ્ગહણેન.
Tenāti atthasannissitaggahaṇena.
પચ્ચયવસેન દુબ્બલભાવો મન્દતા.
Paccayavasena dubbalabhāvo mandatā.
પબ્બતપદેસવનગહનન્તરિતોપિ ગામો ન દૂરે, પબ્બતં પરિક્ખિપિત્વા ગન્તબ્બતાય આવાસો અરઞ્ઞલક્ખણૂપેતો, તસ્મા મંસસોતેનેવ અસ્સોસીતિ વદન્તિ.
Pabbatapadesavanagahanantaritopi gāmo na dūre, pabbataṃ parikkhipitvā gantabbatāya āvāso araññalakkhaṇūpeto, tasmā maṃsasoteneva assosīti vadanti.
સમ્પત્તિહેતુતાય પસાદો સિનેહપરિયાયેન વુત્તો.
Sampattihetutāya pasādo sinehapariyāyena vutto.
ઇન્દ્રિયાનં તિક્ખભાવાપાદનં તેજનં. તોસનં પમોદનં.
Indriyānaṃ tikkhabhāvāpādanaṃ tejanaṃ. Tosanaṃ pamodanaṃ.
બોજ્ઝઙ્ગપબ્બવણ્ણના નિટ્ઠિતા.
Bojjhaṅgapabbavaṇṇanā niṭṭhitā.
સમથવિપસ્સનાવસેન પઠમસ્સ સતિપટ્ઠાનસ્સ, સુદ્ધવિપસ્સનાવસેન ઇતરેસં. આગમનવસેન વુત્તં અઞ્ઞથા મગ્ગસમ્માસતિયા કથં કાયારમ્મણતા સિયાતિ અધિપ્પાયો. કાયાનુપસ્સિઆદીનં ચતુબ્બિધાનં પુગ્ગલાનં વુત્તાનં. તેનાહ ‘‘ન હિ સક્કા એકસ્સ…પે॰… વત્તુ’’ન્તિ. અનેકસતિસમ્ભવાવબોધપસઙ્ગાતિ એકચિત્તુપ્પાદેન અનેકિસ્સા સતિયા સમ્ભવસ્સ, સતિ ચ તસ્મિં અનેકાવબોધસ્સ ચ આપજ્જનતો. સકિચ્ચપરિચ્છિન્નેતિ અત્તનો કિચ્ચવિસેસવિસિટ્ઠે. ધમ્મભેદેનાતિ આરમ્મણભેદવિસિટ્ઠેન ધમ્મવિસેસેન. ન ધમ્મસ્સ ધમ્મો કિચ્ચન્તિ એકસ્સ ધમ્મસ્સ અઞ્ઞધમ્મો કિચ્ચં નામ ન હોતિ તદભાવતો. ધમ્મભેદેન ધમ્મસ્સ વિભાગેન. તસ્સ ભેદોતિ તસ્સ કિચ્ચસ્સ ભેદો નત્થિ. તસ્માતિ યસ્મા નયિધ ધમ્મસ્સ વિભાગેન કિચ્ચભેદો ઇચ્છિતો, કિચ્ચભેદેન પન ધમ્મવિભાગો ઇચ્છિતો, તસ્મા. તેન વુત્તં ‘‘એકાવા’’તિઆદિ.
Samathavipassanāvasena paṭhamassa satipaṭṭhānassa, suddhavipassanāvasena itaresaṃ. Āgamanavasena vuttaṃ aññathā maggasammāsatiyā kathaṃ kāyārammaṇatā siyāti adhippāyo. Kāyānupassiādīnaṃ catubbidhānaṃ puggalānaṃ vuttānaṃ. Tenāha ‘‘na hi sakkā ekassa…pe… vattu’’nti. Anekasatisambhavāvabodhapasaṅgāti ekacittuppādena anekissā satiyā sambhavassa, sati ca tasmiṃ anekāvabodhassa ca āpajjanato. Sakiccaparicchinneti attano kiccavisesavisiṭṭhe. Dhammabhedenāti ārammaṇabhedavisiṭṭhena dhammavisesena. Na dhammassa dhammo kiccanti ekassa dhammassa aññadhammo kiccaṃ nāma na hoti tadabhāvato. Dhammabhedena dhammassa vibhāgena. Tassa bhedoti tassa kiccassa bhedo natthi. Tasmāti yasmā nayidha dhammassa vibhāgena kiccabhedo icchito, kiccabhedena pana dhammavibhāgo icchito, tasmā. Tena vuttaṃ ‘‘ekāvā’’tiādi.
સુત્તન્તભાજનીયવણ્ણના નિટ્ઠિતા.
Suttantabhājanīyavaṇṇanā niṭṭhitā.
૨. અભિધમ્મભાજનીયવણ્ણના
2. Abhidhammabhājanīyavaṇṇanā
૩૭૪. ‘‘કાયે કાયાનુપસ્સી’’તિ ઇદં પુગ્ગલાધિટ્ઠાનેન સતિપટ્ઠાનવિસેસનં, તઞ્ચ આગમનસિદ્ધં, અઞ્ઞથા તસ્સ અસમ્ભવતોતિ આહ ‘‘આગમનવસેન…પે॰… દેસેત્વા’’તિ. પુગ્ગલં અનામસિત્વાતિ ‘‘કાયે કાયાનુપસ્સી’’તિ એવં પુગ્ગલં અગ્ગહેત્વા. તથા અનામસનતો એવ આગમનવિસેસનં અકત્વા. નયદ્વયેતિ અનુપસ્સનાનયો, સુદ્ધિકનયોતિ એતસ્મિં નયદ્વયે.
374. ‘‘Kāye kāyānupassī’’ti idaṃ puggalādhiṭṭhānena satipaṭṭhānavisesanaṃ, tañca āgamanasiddhaṃ, aññathā tassa asambhavatoti āha ‘‘āgamanavasena…pe… desetvā’’ti. Puggalaṃ anāmasitvāti ‘‘kāye kāyānupassī’’ti evaṃ puggalaṃ aggahetvā. Tathā anāmasanato eva āgamanavisesanaṃ akatvā. Nayadvayeti anupassanānayo, suddhikanayoti etasmiṃ nayadvaye.
અભિધમ્મભાજનીયવણ્ણના નિટ્ઠિતા.
Abhidhammabhājanīyavaṇṇanā niṭṭhitā.
સતિપટ્ઠાનવિભઙ્ગવણ્ણના નિટ્ઠિતા.
Satipaṭṭhānavibhaṅgavaṇṇanā niṭṭhitā.
Related texts:
તિપિટક (મૂલ) • Tipiṭaka (Mūla) / અભિધમ્મપિટક • Abhidhammapiṭaka / વિભઙ્ગપાળિ • Vibhaṅgapāḷi / ૭. સતિપટ્ઠાનવિભઙ્ગો • 7. Satipaṭṭhānavibhaṅgo
અટ્ઠકથા • Aṭṭhakathā / અભિધમ્મપિટક (અટ્ઠકથા) • Abhidhammapiṭaka (aṭṭhakathā) / સમ્મોહવિનોદની-અટ્ઠકથા • Sammohavinodanī-aṭṭhakathā
૧. સુત્તન્તભાજનીયં ઉદ્દેસવારવણ્ણના • 1. Suttantabhājanīyaṃ uddesavāravaṇṇanā
૨. અભિધમ્મભાજનીયવણ્ણના • 2. Abhidhammabhājanīyavaṇṇanā
ટીકા • Tīkā / અભિધમ્મપિટક (ટીકા) • Abhidhammapiṭaka (ṭīkā) / વિભઙ્ગ-મૂલટીકા • Vibhaṅga-mūlaṭīkā / ૭. સતિપટ્ઠાનવિભઙ્ગો • 7. Satipaṭṭhānavibhaṅgo