Library / Tipiṭaka / તિપિટક • Tipiṭaka / થેરગાથા-અટ્ઠકથા • Theragāthā-aṭṭhakathā

    ૧૩. સિરિમણ્ડત્થેરગાથાવણ્ણના

    13. Sirimaṇḍattheragāthāvaṇṇanā

    છન્નમતિવસ્સતીતિઆદિકા આયસ્મતો સિરિમણ્ડત્થેરસ્સ ગાથા. કા ઉપ્પત્તિ? અયમ્પિ પુરિમબુદ્ધેસુ કતાધિકારો તત્થ તત્થ ભવે પુઞ્ઞાનિ ઉપચિનિત્વા ઇમસ્મિં બુદ્ધુપ્પાદે સંસુમારગિરે બ્રાહ્મણકુલે નિબ્બત્તિત્વા સિરિમણ્ડોતિ લદ્ધનામો વયપ્પત્તો ભેસકલાવને ભગવતિ વિહરન્તે સત્થારં ઉપસઙ્કમિત્વા ધમ્મં સુત્વા પટિલદ્ધસદ્ધો પબ્બજિત્વા લદ્ધૂપસમ્પદો સમણધમ્મં કરોન્તો એકસ્મિં ઉપોસથદિવસે પાતિમોક્ખુદ્દેસટ્ઠાને નિસિન્નો નિદાનુદ્દેસસ્સ પરિયોસાને ‘‘આવિકતા હિસ્સ ફાસુ હોતી’’તિ (મહાવ॰ ૧૩૪) પાળિયા અત્થં ઉપધારેન્તો આપન્નં આપત્તિં અનાવિકત્વા પટિચ્છાદેન્તો ઉપરૂપરિ આપત્તિયો આપજ્જતિ, તેનસ્સ ન ફાસુ હોતિ, આવિકત્વા પન યથાધમ્મં પટિકરોન્તસ્સ ફાસુ હોતીતિ ઇમમત્થં મનસિ કત્વા ‘‘અહો સત્થુ સાસનં સુવિસુદ્ધ’’ન્તિ લદ્ધપ્પસાદો તથા ઉપ્પન્નં પીતિં વિક્ખમ્ભેત્વા વિપસ્સનં વડ્ઢેત્વા અરહત્તં પત્વા અત્તનો પટિપત્તિં પચ્ચવેક્ખિત્વા પસન્નમાનસો ભિક્ખૂનં ઓવાદં દેન્તો –

    Channamativassatītiādikā āyasmato sirimaṇḍattherassa gāthā. Kā uppatti? Ayampi purimabuddhesu katādhikāro tattha tattha bhave puññāni upacinitvā imasmiṃ buddhuppāde saṃsumāragire brāhmaṇakule nibbattitvā sirimaṇḍoti laddhanāmo vayappatto bhesakalāvane bhagavati viharante satthāraṃ upasaṅkamitvā dhammaṃ sutvā paṭiladdhasaddho pabbajitvā laddhūpasampado samaṇadhammaṃ karonto ekasmiṃ uposathadivase pātimokkhuddesaṭṭhāne nisinno nidānuddesassa pariyosāne ‘‘āvikatā hissa phāsu hotī’’ti (mahāva. 134) pāḷiyā atthaṃ upadhārento āpannaṃ āpattiṃ anāvikatvā paṭicchādento uparūpari āpattiyo āpajjati, tenassa na phāsu hoti, āvikatvā pana yathādhammaṃ paṭikarontassa phāsu hotīti imamatthaṃ manasi katvā ‘‘aho satthu sāsanaṃ suvisuddha’’nti laddhappasādo tathā uppannaṃ pītiṃ vikkhambhetvā vipassanaṃ vaḍḍhetvā arahattaṃ patvā attano paṭipattiṃ paccavekkhitvā pasannamānaso bhikkhūnaṃ ovādaṃ dento –

    ૪૪૭.

    447.

    ‘‘છન્નમતિવસ્સતિ, વિવટં નાતિવસ્સતિ;

    ‘‘Channamativassati, vivaṭaṃ nātivassati;

    તસ્મા છન્નં વિવરેથ, એવં તં નાતિવસ્સતિ.

    Tasmā channaṃ vivaretha, evaṃ taṃ nātivassati.

    ૪૪૮.

    448.

    ‘‘મચ્ચુનાબ્ભાહતો લોકો, જરાય પરિવારિતો;

    ‘‘Maccunābbhāhato loko, jarāya parivārito;

    તણ્હાસલ્લેન ઓતિણ્ણો, ઇચ્છાધૂપાયિતો સદા. (સં॰ નિ॰ ૧.૬૬);

    Taṇhāsallena otiṇṇo, icchādhūpāyito sadā. (saṃ. ni. 1.66);

    ૪૪૯.

    449.

    ‘‘મચ્ચુનાબ્ભાહતો લોકો, પરિક્ખિત્તો જરાય ચ;

    ‘‘Maccunābbhāhato loko, parikkhitto jarāya ca;

    હઞ્ઞતિ નિચ્ચમત્તાણો, પત્તદણ્ડોવ તક્કરો.

    Haññati niccamattāṇo, pattadaṇḍova takkaro.

    ૪૫૦.

    450.

    ‘‘આગચ્છન્તગ્ગિખન્ધાવ, મચ્ચુ બ્યાધિ જરા તયો;

    ‘‘Āgacchantaggikhandhāva, maccu byādhi jarā tayo;

    પચ્ચુગ્ગન્તું બલં નત્થિ, જવો નત્થિ પલાયિતું.

    Paccuggantuṃ balaṃ natthi, javo natthi palāyituṃ.

    ૪૫૧.

    451.

    ‘‘અમોઘં દિવસં કયિરા, અપ્પેન બહુકેન વા;

    ‘‘Amoghaṃ divasaṃ kayirā, appena bahukena vā;

    યં યં વિજહતે રત્તિં, તદૂનં તસ્સ જીવિતં.

    Yaṃ yaṃ vijahate rattiṃ, tadūnaṃ tassa jīvitaṃ.

    ૪૫૨.

    452.

    ‘‘ચરતો તિટ્ઠતો વાપિ, આસીનસયનસ્સ વા;

    ‘‘Carato tiṭṭhato vāpi, āsīnasayanassa vā;

    ઉપેતિ ચરિમા રત્તિ, ન તે કાલો પમજ્જિતુ’’ન્તિ. –

    Upeti carimā ratti, na te kālo pamajjitu’’nti. –

    ઇમા ગાથા અભાસિ.

    Imā gāthā abhāsi.

    તત્થ છન્નન્તિ છાદિતં યથાભૂતં અવિવટં અપ્પકાસિતં દુચ્ચરિતં. અતિવસ્સતીતિ આપત્તિવસ્સઞ્ચેવ કિલેસવસ્સઞ્ચ અતિવિય વસ્સતિ. આપત્તિયા હિ છાદનં અલજ્જિભાવાદિના તાદિસોવ, છાદનેન તતો અઞ્ઞથાવ પુનપિ તથારૂપં તતો વા પાપિટ્ઠતરં આપત્તિં આપજ્જેય્યાતિ છાદનં વસ્સનસ્સ કારણં વુત્તં. વિવટન્તિ પકાસિતં અપ્પટિચ્છન્નં. નાતિવસ્સતીતિ એત્થ અતીતિ ઉપસગ્ગમત્તં, ન વસ્સતીતિ અત્થો. અવસ્સનઞ્ચેત્થ વુત્તવિપરિયાયેન વેદિતબ્બં ચિત્તસન્તાનસ્સ વિસોધિતત્તા. તસ્માતિ વુત્તમેવત્થં કારણભાવેન પચ્ચામસતિ, છન્નસ્સ દુચ્ચરિતસ્સ આપત્તિવસ્સાદીનં અતિવસ્સનતો વિવટસ્સ ચ અવસ્સનતોતિ અત્થો. છન્નં વિવરેથાતિ પુથુજ્જનભાવેન છાદનાધિપ્પાયે ઉપ્પન્નેપિ તં અનનુવત્તિત્વા વિવરેથ આવિકરેય્ય, યથાધમ્મં પટિકરેય્ય. એવન્તિ વિવરણેન યથાધમ્મં પટિપત્તિયા. ન્તિ તં છન્નં દુચ્ચરિતં. નાતિવસ્સતિ આપત્તિવસ્સં કિલેસવસ્સઞ્ચ ન વસ્સતિ, સુદ્ધન્તે પુગ્ગલં પતિટ્ઠપેતીતિ અત્થો.

    Tattha channanti chāditaṃ yathābhūtaṃ avivaṭaṃ appakāsitaṃ duccaritaṃ. Ativassatīti āpattivassañceva kilesavassañca ativiya vassati. Āpattiyā hi chādanaṃ alajjibhāvādinā tādisova, chādanena tato aññathāva punapi tathārūpaṃ tato vā pāpiṭṭhataraṃ āpattiṃ āpajjeyyāti chādanaṃ vassanassa kāraṇaṃ vuttaṃ. Vivaṭanti pakāsitaṃ appaṭicchannaṃ. Nātivassatīti ettha atīti upasaggamattaṃ, na vassatīti attho. Avassanañcettha vuttavipariyāyena veditabbaṃ cittasantānassa visodhitattā. Tasmāti vuttamevatthaṃ kāraṇabhāvena paccāmasati, channassa duccaritassa āpattivassādīnaṃ ativassanato vivaṭassa ca avassanatoti attho. Channaṃ vivarethāti puthujjanabhāvena chādanādhippāye uppannepi taṃ ananuvattitvā vivaretha āvikareyya, yathādhammaṃ paṭikareyya. Evanti vivaraṇena yathādhammaṃ paṭipattiyā. Tanti taṃ channaṃ duccaritaṃ. Nātivassati āpattivassaṃ kilesavassañca na vassati, suddhante puggalaṃ patiṭṭhapetīti attho.

    ઇદાનિ ‘‘એકંસેન સીઘંયેવ ચ અત્તા સોધેતબ્બો, અપ્પમાદો કાતબ્બો’’તિ તસ્સ કારણં સંવેગવત્થું દસ્સેન્તો ‘‘મચ્ચુનાબ્ભાહતો લોકો’’તિઆદિમાહ. તત્થ મચ્ચુનાબ્ભાહતો લોકોતિ અયં સબ્બોપિ સત્તલોકો ચોરો વિય ચોરઘાતકેન, સબ્બવટ્ટનિપાતિના મચ્ચુના મરણેન અભિહતો, ન તસ્સ હત્થતો મુચ્ચતિ. જરાય પરિવારિતોતિ અયં લોકો ઉપ્પાદતો ઉદ્ધં મરણૂપનયનરસાય જરાય પરિવારિતો અજ્ઝોત્થટો, જરાસઙ્ઘાતપરિમુક્કોતિ અત્થો. તણ્હાસલ્લેન ઓતિણ્ણોતિ સરીરસ્સ અન્તો નિમુગ્ગેન વિસપીતખુરપ્પેન વિય ઉપાદાનલક્ખણેન તણ્હાસઙ્ખાતેન સલ્લેન ઓતિણ્ણો હદયબ્ભન્તરે ઓગાળ્હો. તણ્હા હિ પીળાજનનતો અન્તો તુદનતો દુરુદ્ધારતો ચ ‘‘સલ્લો’’તિ વુચ્ચતિ. ઇચ્છાધૂપાયિતોતિ આરમ્મણાભિપત્થનલક્ખણાય ઇચ્છાય સન્તાપિતો. તં વિસયં ઇચ્છન્તો હિ પુગ્ગલો યદિચ્છિતં વિસયં લભન્તો વા અલભન્તો વા તાય એવ અનુદહનલક્ખણાય ઇચ્છાય સન્તત્તો પરિળાહપ્પત્તો હોતિ. સદાતિ સબ્બકાલં, ઇદઞ્ચ પદં સબ્બપદેસુ યોજેતબ્બં.

    Idāni ‘‘ekaṃsena sīghaṃyeva ca attā sodhetabbo, appamādo kātabbo’’ti tassa kāraṇaṃ saṃvegavatthuṃ dassento ‘‘maccunābbhāhato loko’’tiādimāha. Tattha maccunābbhāhato lokoti ayaṃ sabbopi sattaloko coro viya coraghātakena, sabbavaṭṭanipātinā maccunā maraṇena abhihato, na tassa hatthato muccati. Jarāya parivāritoti ayaṃ loko uppādato uddhaṃ maraṇūpanayanarasāya jarāya parivārito ajjhotthaṭo, jarāsaṅghātaparimukkoti attho. Taṇhāsallena otiṇṇoti sarīrassa anto nimuggena visapītakhurappena viya upādānalakkhaṇena taṇhāsaṅkhātena sallena otiṇṇo hadayabbhantare ogāḷho. Taṇhā hi pīḷājananato anto tudanato duruddhārato ca ‘‘sallo’’ti vuccati. Icchādhūpāyitoti ārammaṇābhipatthanalakkhaṇāya icchāya santāpito. Taṃ visayaṃ icchanto hi puggalo yadicchitaṃ visayaṃ labhanto vā alabhanto vā tāya eva anudahanalakkhaṇāya icchāya santatto pariḷāhappatto hoti. Sadāti sabbakālaṃ, idañca padaṃ sabbapadesu yojetabbaṃ.

    પરિક્ખિત્તો જરાય ચાતિ ન કેવલં મચ્ચુના અબ્ભાહતોયેવ, અથ ખો જરાય ચ પરિક્ખિત્તો. જરાય સમવરુદ્ધો જરાપાકારપરિક્ખિત્તો, ન તં સમતિક્કમતીતિ અત્થો. હઞ્ઞતિ નિચ્ચમત્તાણોતિ અતાણો અસરણો હુત્વા નિચ્ચકાલં જરામરણેહિ હઞ્ઞતિ વિબાધીયતિ. યથા કિં? પત્તદણ્ડોવ તક્કરો યથા તક્કરો ચોરો કતાપરાધો વજ્ઝપ્પત્તો અતાણો રાજાણાય હઞ્ઞતિ, એવમયં લોકો જરામરણેહીતિ દસ્સેતિ.

    Parikkhitto jarāya cāti na kevalaṃ maccunā abbhāhatoyeva, atha kho jarāya ca parikkhitto. Jarāya samavaruddho jarāpākāraparikkhitto, na taṃ samatikkamatīti attho. Haññati niccamattāṇoti atāṇo asaraṇo hutvā niccakālaṃ jarāmaraṇehi haññati vibādhīyati. Yathā kiṃ? Pattadaṇḍova takkaro yathā takkaro coro katāparādho vajjhappatto atāṇo rājāṇāya haññati, evamayaṃ loko jarāmaraṇehīti dasseti.

    આગચ્છન્તગ્ગિખન્ધાવાતિ મહાવને ડય્હમાને તં અભિભવન્તા મહન્તા અગ્ગિક્ખન્ધા વિય મચ્ચુ બ્યાધિ જરાતિ ઇમે તયો અનુદહનટ્ઠેન અગ્ગિક્ખન્ધા ઇમં સત્તલોકં અભિભવન્તા આગચ્છન્તિ , તેસં પન પટિબલો હુત્વા પચ્ચુગ્ગન્તું અભિભવિતું બલં ઉસ્સાહો નત્થિ, ઇમસ્સ લોકસ્સ, જવો નત્થિ પલાયિતું જવન્તેસુ, અજ્ઝોત્થરન્તેસુ. યત્થ તે નાભિભવન્તિ, પિટ્ઠિં દસ્સેત્વા તતો પલાયિતુમ્પિ ઇમસ્સ લોકસ્સ જઙ્ઘાજવો નત્થિ, એવં અત્તના અસમત્થો માયાદીહિ ઉપાયેહિ અપ્પટિકારે તિવિધે બલવતિ પચ્ચામિત્તે નિચ્ચુપટ્ઠિતે કિં કાતબ્બન્તિ ચે? અમોઘં દિવસં કયિરા, અપ્પેન બહુકેન વાતિ અપ્પેન અન્તમસો ગદ્દૂહનમત્તમ્પિ કાલં પવત્તિતેન બહુકેન વા સકલં અહોરત્તં પવત્તિતેન વિપસ્સનામનસિકારેન અમોઘં અવઞ્ઝં દિવસં કરેય્ય, યસ્મા યં યં વિજહતે રત્તિં, તદૂનં તસ્સ જીવિતં અયં સત્તો યં યં રત્તિં વિજહતિ નાસેતિ ખેપેતિ, તદૂનં તેન ઊનં તસ્સ સત્તસ્સ જીવિતં હોતિ. એતેન રત્તિક્ખયો નામ જીવિતક્ખયો તસ્સ અનિવત્તનતોતિ દસ્સેતિ. તેનાહ –

    Āgacchantaggikhandhāvāti mahāvane ḍayhamāne taṃ abhibhavantā mahantā aggikkhandhā viya maccu byādhi jarāti ime tayo anudahanaṭṭhena aggikkhandhā imaṃ sattalokaṃ abhibhavantā āgacchanti , tesaṃ pana paṭibalo hutvā paccuggantuṃ abhibhavituṃ balaṃ ussāho natthi, imassa lokassa, javo natthi palāyituṃ javantesu, ajjhottharantesu. Yattha te nābhibhavanti, piṭṭhiṃ dassetvā tato palāyitumpi imassa lokassa jaṅghājavo natthi, evaṃ attanā asamattho māyādīhi upāyehi appaṭikāre tividhe balavati paccāmitte niccupaṭṭhite kiṃ kātabbanti ce? Amoghaṃdivasaṃ kayirā, appena bahukena vāti appena antamaso gaddūhanamattampi kālaṃ pavattitena bahukena vā sakalaṃ ahorattaṃ pavattitena vipassanāmanasikārena amoghaṃ avañjhaṃ divasaṃ kareyya, yasmā yaṃ yaṃ vijahate rattiṃ, tadūnaṃ tassa jīvitaṃ ayaṃ satto yaṃ yaṃ rattiṃ vijahati nāseti khepeti, tadūnaṃ tena ūnaṃ tassa sattassa jīvitaṃ hoti. Etena rattikkhayo nāma jīvitakkhayo tassa anivattanatoti dasseti. Tenāha –

    ‘‘યમેકરત્તિં પઠમં, ગબ્ભે વસતિ માણવો;

    ‘‘Yamekarattiṃ paṭhamaṃ, gabbhe vasati māṇavo;

    અબ્ભુટ્ઠિતોવ સો યાતિ, સ ગચ્છં ન નિવત્તતી’’તિ. (જા॰ ૧.૧૫.૩૬૩);

    Abbhuṭṭhitova so yāti, sa gacchaṃ na nivattatī’’ti. (jā. 1.15.363);

    ન કેવલં રત્તિવસેનેવ, અથ ખો ઇરિયાપથવસેનાપિ જીવિતક્ખયો ઉપધારેતબ્બોતિ આહ ‘‘ચરતો’’તિઆદિ. ચરતોતિ ગચ્છન્તસ્સ. તિટ્ઠતોતિ ઠિતં કપ્પેન્તસ્સ. આસીનસયનસ્સ વાતિ આસીનસ્સ સયનસ્સ વા, નિસિન્નસ્સ નિપજ્જન્તસ્સ વાતિ અત્થો. ‘‘આસીદન’’ન્તિપિ પઠન્તિ, તત્થ સામિઅત્થે ઉપયોગવચનં દટ્ઠબ્બં. ઉપેતિ ચરિમા રત્તીતિ ચરિમકચિત્તસહિતા રત્તિ ઉપગચ્છતિ, રત્તિગ્ગહણઞ્ચેત્થ દેસનાસીસમત્તં. ગમનાદીસુ યેન કેનચિ ઇરિયાપથેન સમઙ્ગીભૂતસ્સ ચરિમકાલોયેવ, તેનેવસ્સ ઇરિયાપથક્ખણા જીવિતં ખેપેત્વા એવ ગચ્છન્તિ, તસ્મા ન તે કાલો પમજ્જિતું નાયં તુય્હં પમાદં આપજ્જિતું કાલો ‘‘ઇમસ્મિં નામ કાલે મરણં ન હોતી’’તિ અવિદિતત્તા. વુત્તં હિ –

    Na kevalaṃ rattivaseneva, atha kho iriyāpathavasenāpi jīvitakkhayo upadhāretabboti āha ‘‘carato’’tiādi. Caratoti gacchantassa. Tiṭṭhatoti ṭhitaṃ kappentassa. Āsīnasayanassa vāti āsīnassa sayanassa vā, nisinnassa nipajjantassa vāti attho. ‘‘Āsīdana’’ntipi paṭhanti, tattha sāmiatthe upayogavacanaṃ daṭṭhabbaṃ. Upeti carimā rattīti carimakacittasahitā ratti upagacchati, rattiggahaṇañcettha desanāsīsamattaṃ. Gamanādīsu yena kenaci iriyāpathena samaṅgībhūtassa carimakāloyeva, tenevassa iriyāpathakkhaṇā jīvitaṃ khepetvā eva gacchanti, tasmā na te kālo pamajjituṃ nāyaṃ tuyhaṃ pamādaṃ āpajjituṃ kālo ‘‘imasmiṃ nāma kāle maraṇaṃ na hotī’’ti aviditattā. Vuttaṃ hi –

    ‘‘અનિમિત્તમનઞ્ઞાતં, મચ્ચાનં ઇધ જીવિતં;

    ‘‘Animittamanaññātaṃ, maccānaṃ idha jīvitaṃ;

    કસિરઞ્ચ પરિત્તઞ્ચ, તઞ્ચ દુક્ખેન સંયુત’’ન્તિ. (સુ॰ નિ॰ ૫૭૯);

    Kasirañca parittañca, tañca dukkhena saṃyuta’’nti. (su. ni. 579);

    તસ્મા એવં અત્તાનં ઓવદિત્વા અપ્પમત્તેન તીસુ સિક્ખાસુ અનુયોગો કાતબ્બોતિ અધિપ્પાયો.

    Tasmā evaṃ attānaṃ ovaditvā appamattena tīsu sikkhāsu anuyogo kātabboti adhippāyo.

    સિરિમણ્ડત્થેરગાથાવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

    Sirimaṇḍattheragāthāvaṇṇanā niṭṭhitā.







    Related texts:



    તિપિટક (મૂલ) • Tipiṭaka (Mūla) / સુત્તપિટક • Suttapiṭaka / ખુદ્દકનિકાય • Khuddakanikāya / થેરગાથાપાળિ • Theragāthāpāḷi / ૧૩. સિરિમણ્ડત્થેરગાથા • 13. Sirimaṇḍattheragāthā


    © 1991-2023 The Titi Tudorancea Bulletin | Titi Tudorancea® is a Registered Trademark | Terms of use and privacy policy
    Contact