Library / Tipiṭaka / તિપિટક • Tipiṭaka / થેરગાથા-અટ્ઠકથા • Theragāthā-aṭṭhakathā |
૩. સોભિતત્થેરગાથાવણ્ણના
3. Sobhitattheragāthāvaṇṇanā
સતિમા પઞ્ઞવાતિ આયસ્મતો સોભિતત્થેરસ્સ ગાથા. કા ઉપ્પત્તિ? અયમ્પિ પુરિમબુદ્ધેસુ કતાધિકારો તત્થ તત્થ ભવે પુઞ્ઞાનિ ઉપચિનન્તો પદુમુત્તરસ્સ ભગવતો કાલે હંસવતીનગરે કુલગેહે નિબ્બત્તિત્વા વયપ્પત્તો સત્થુ ધમ્મદેસનં સુણન્તો સત્થારં એકં ભિક્ખું પુબ્બેનિવાસઞાણલાભીનં ભિક્ખૂનં અગ્ગટ્ઠાને ઠપેન્તં દિસ્વા સયમ્પિ તં ઠાનન્તરં ઉદ્દિસ્સ પત્થનં કત્વા પુઞ્ઞાનિ કત્વા સુગતીસુયેવ સંસરન્તો સુમેધસ્સ ભગવતો કાલે બ્રાહ્મણકુલે નિબ્બત્તિત્વા વિઞ્ઞુતં પત્તો બ્રાહ્મણાનં વિજ્જાસિપ્પેસુ નિપ્ફત્તિં ગન્ત્વા નેક્ખમ્માધિમુત્તો ઘરાવાસં પહાય તાપસપબ્બજ્જં પબ્બજિત્વા હિમવન્તસ્સ સમીપે અરઞ્ઞાયતને અસ્સમં કારેત્વા વનમૂલફલાફલેન યાપેન્તો બુદ્ધુપ્પાદં સુત્વા સબ્બત્થ એકરત્તિવાસેનેવ ભદ્દવતીનગરે સત્થારં ઉપસઙ્કમિત્વા પસન્નમાનસો ‘‘તુવં સત્થા ચ કેતુ ચા’’તિઆદીહિ છહિ ગાથાહિ અભિત્થવિ , સત્થા ચસ્સ ભાવિનિં સમ્પત્તિં પકાસેસિ. સો તેન પુઞ્ઞકમ્મેન દેવમનુસ્સેસુ સંસરન્તો ઇમસ્મિં બુદ્ધુપ્પાદે સાવત્થિયં બ્રાહ્મણકુલે નિબ્બત્તિ. સોભિતોતિસ્સ નામં અકંસુ. સો અપરેન સમયેન સત્થુ ધમ્મદેસનં સુત્વા પટિલદ્ધસદ્ધો પબ્બજિત્વા વિપસ્સનં વડ્ઢેત્વા છળભિઞ્ઞો અહોસિ. પુબ્બેનિવાસઞાણે ચિણ્ણવસી ચ અહોસિ. તેન વુત્તં અપદાને (અપ॰ થેર ૨.૪૯.૪૬-૭૪) –
Satimā paññavāti āyasmato sobhitattherassa gāthā. Kā uppatti? Ayampi purimabuddhesu katādhikāro tattha tattha bhave puññāni upacinanto padumuttarassa bhagavato kāle haṃsavatīnagare kulagehe nibbattitvā vayappatto satthu dhammadesanaṃ suṇanto satthāraṃ ekaṃ bhikkhuṃ pubbenivāsañāṇalābhīnaṃ bhikkhūnaṃ aggaṭṭhāne ṭhapentaṃ disvā sayampi taṃ ṭhānantaraṃ uddissa patthanaṃ katvā puññāni katvā sugatīsuyeva saṃsaranto sumedhassa bhagavato kāle brāhmaṇakule nibbattitvā viññutaṃ patto brāhmaṇānaṃ vijjāsippesu nipphattiṃ gantvā nekkhammādhimutto gharāvāsaṃ pahāya tāpasapabbajjaṃ pabbajitvā himavantassa samīpe araññāyatane assamaṃ kāretvā vanamūlaphalāphalena yāpento buddhuppādaṃ sutvā sabbattha ekarattivāseneva bhaddavatīnagare satthāraṃ upasaṅkamitvā pasannamānaso ‘‘tuvaṃ satthā ca ketu cā’’tiādīhi chahi gāthāhi abhitthavi , satthā cassa bhāviniṃ sampattiṃ pakāsesi. So tena puññakammena devamanussesu saṃsaranto imasmiṃ buddhuppāde sāvatthiyaṃ brāhmaṇakule nibbatti. Sobhitotissa nāmaṃ akaṃsu. So aparena samayena satthu dhammadesanaṃ sutvā paṭiladdhasaddho pabbajitvā vipassanaṃ vaḍḍhetvā chaḷabhiñño ahosi. Pubbenivāsañāṇe ciṇṇavasī ca ahosi. Tena vuttaṃ apadāne (apa. thera 2.49.46-74) –
‘‘દક્ખિણે હિમવન્તસ્સ, સુકતો અસ્સમો મમ;
‘‘Dakkhiṇe himavantassa, sukato assamo mama;
ઉત્તમત્થં ગવેસન્તો, વસામિ વિપિને તદા.
Uttamatthaṃ gavesanto, vasāmi vipine tadā.
‘‘લાભાલાભેન સન્તુટ્ઠો, મૂલેન ચ ફલેન ચ;
‘‘Lābhālābhena santuṭṭho, mūlena ca phalena ca;
અન્વેસન્તો આચરિયં, વસામિ એકકો અહં.
Anvesanto ācariyaṃ, vasāmi ekako ahaṃ.
‘‘સુમેધો નામ સમ્બુદ્ધો, લોકે ઉપ્પજ્જિ તાવદે;
‘‘Sumedho nāma sambuddho, loke uppajji tāvade;
ચતુસચ્ચં પકાસેતિ, ઉદ્ધરન્તો મહાજનં.
Catusaccaṃ pakāseti, uddharanto mahājanaṃ.
‘‘નાહં સુણોમિ સમ્બુદ્ધં, નપિ મે કોચિ સંસતિ;
‘‘Nāhaṃ suṇomi sambuddhaṃ, napi me koci saṃsati;
અટ્ઠવસ્સે અતિક્કન્તે, અસ્સોસિં લોકનાયકં.
Aṭṭhavasse atikkante, assosiṃ lokanāyakaṃ.
‘‘અગ્ગિદારું નીહરિત્વા, સમ્મજ્જિત્વાન અસ્સમં;
‘‘Aggidāruṃ nīharitvā, sammajjitvāna assamaṃ;
ખારિભારં ગહેત્વાન, નિક્ખમિં વિપિના અહં.
Khāribhāraṃ gahetvāna, nikkhamiṃ vipinā ahaṃ.
‘‘એકરત્તિં વસન્તોહં, ગામેસુ નિગમેસુ ચ;
‘‘Ekarattiṃ vasantohaṃ, gāmesu nigamesu ca;
અનુપુબ્બેન ચન્દવતિં, તદાહં ઉપસઙ્કમિં.
Anupubbena candavatiṃ, tadāhaṃ upasaṅkamiṃ.
‘‘ભગવા તમ્હિ સમયે, સુમેધો લોકનાયકો;
‘‘Bhagavā tamhi samaye, sumedho lokanāyako;
ઉદ્ધરન્તો બહૂ સત્તે, દેસેતિ અમતં પદં.
Uddharanto bahū satte, deseti amataṃ padaṃ.
‘‘જનકાયમતિક્કમ્મ, વન્દિત્વા જિનસાગરં;
‘‘Janakāyamatikkamma, vanditvā jinasāgaraṃ;
એકંસં અજિનં કત્વા, સન્થવિં લોકનાયકં.
Ekaṃsaṃ ajinaṃ katvā, santhaviṃ lokanāyakaṃ.
‘‘તુવં સત્થા ચ કેતુ ચ, ધજો યૂપો ચ પાણિનં;
‘‘Tuvaṃ satthā ca ketu ca, dhajo yūpo ca pāṇinaṃ;
પરાયનો પતિટ્ઠા ચ, દીપો ચ દ્વિપદુત્તમો.
Parāyano patiṭṭhā ca, dīpo ca dvipaduttamo.
‘‘નેપુઞ્ઞો દસ્સને વીરો, તારેસિ જનતં તુવં;
‘‘Nepuñño dassane vīro, tāresi janataṃ tuvaṃ;
નત્થઞ્ઞો તારકો લોકે, તવુત્તરિતરો મુને.
Natthañño tārako loke, tavuttaritaro mune.
‘‘સક્કા થેવે કુસગ્ગેન, પમેતું સાગરુત્તમે;
‘‘Sakkā theve kusaggena, pametuṃ sāgaruttame;
ન ત્વેવ તવ સબ્બઞ્ઞુ, ઞાણં સક્કા પમેતવે.
Na tveva tava sabbaññu, ñāṇaṃ sakkā pametave.
‘‘તુલદણ્ડે ઠપેત્વાન, મહિં સક્કા ધરેતવે;
‘‘Tuladaṇḍe ṭhapetvāna, mahiṃ sakkā dharetave;
નત્વેવ તવ પઞ્ઞાય, પમાણમત્થિ ચક્ખુમ.
Natveva tava paññāya, pamāṇamatthi cakkhuma.
‘‘આકાસો મિનિતું સક્કા, રજ્જુયા અઙ્ગુલેન વા;
‘‘Ākāso minituṃ sakkā, rajjuyā aṅgulena vā;
નત્વેવ તવ સબ્બઞ્ઞુ, સીલં સક્કા પમેતવે.
Natveva tava sabbaññu, sīlaṃ sakkā pametave.
‘‘મહાસમુદ્દે ઉદકં, આકાસો ચ વસુન્ધરા;
‘‘Mahāsamudde udakaṃ, ākāso ca vasundharā;
પરિમેય્યાનિ એતાનિ, અપ્પમેય્યોસિ ચક્ખુમ.
Parimeyyāni etāni, appameyyosi cakkhuma.
‘‘છહિ ગાથાહિ સબ્બઞ્ઞું, કિત્તયિત્વા મહાયસં;
‘‘Chahi gāthāhi sabbaññuṃ, kittayitvā mahāyasaṃ;
અઞ્જલિં પગ્ગહેત્વાન, તુણ્હી અટ્ઠાસહં તદા.
Añjaliṃ paggahetvāna, tuṇhī aṭṭhāsahaṃ tadā.
‘‘યં વદન્તિ સુમેધોતિ, ભૂરિપઞ્ઞં સુમેધસં;
‘‘Yaṃ vadanti sumedhoti, bhūripaññaṃ sumedhasaṃ;
ભિક્ખુસઙ્ઘે નિસીદિત્વા, ઇમા ગાથા અભાસથ.
Bhikkhusaṅghe nisīditvā, imā gāthā abhāsatha.
‘‘યો મે ઞાણં પકિત્તેસિ, વિપ્પસન્નેન ચેતસા;
‘‘Yo me ñāṇaṃ pakittesi, vippasannena cetasā;
તમહં કિત્તયિસ્સામિ, સુણાથ મમ ભાસતો.
Tamahaṃ kittayissāmi, suṇātha mama bhāsato.
‘‘સત્તસત્તતિ કપ્પાનિ, દેવલોકે રમિસ્સતિ;
‘‘Sattasattati kappāni, devaloke ramissati;
સહસ્સક્ખત્તું દેવિન્દો, દેવરજ્જં કરિસ્સતિ.
Sahassakkhattuṃ devindo, devarajjaṃ karissati.
‘‘અનેકસતક્ખત્તુઞ્ચ, ચક્કવત્તી ભવિસ્સતિ;
‘‘Anekasatakkhattuñca, cakkavattī bhavissati;
પદેસરજ્જં વિપુલં, ગણનાતો અસઙ્ખિયં.
Padesarajjaṃ vipulaṃ, gaṇanāto asaṅkhiyaṃ.
‘‘દેવભૂતો મનુસ્સો વા, પુઞ્ઞકમ્મસમાહિતો;
‘‘Devabhūto manusso vā, puññakammasamāhito;
અનૂનમનસઙ્કપ્પો, તિક્ખપઞ્ઞો ભવિસ્સતિ.
Anūnamanasaṅkappo, tikkhapañño bhavissati.
‘‘તિંસકપ્પસહસ્સમ્હિ, ઓક્કાકકુલસમ્ભવો;
‘‘Tiṃsakappasahassamhi, okkākakulasambhavo;
ગોતમો નામ ગોત્તેન, સત્થા લોકે ભવિસ્સતિ.
Gotamo nāma gottena, satthā loke bhavissati.
‘‘અગારા અભિનિક્ખમ્મ, પબ્બજિસ્સતિકિઞ્ચનો;
‘‘Agārā abhinikkhamma, pabbajissatikiñcano;
જાતિયા સત્તવસ્સેન, અરહત્તં ફુસિસ્સતિ.
Jātiyā sattavassena, arahattaṃ phusissati.
‘‘યતો સરામિ અત્તાનં, યતો પત્તોસ્મિ સાસનં;
‘‘Yato sarāmi attānaṃ, yato pattosmi sāsanaṃ;
એત્થન્તરે ન જાનામિ, ચેતનં અમનોરમં.
Etthantare na jānāmi, cetanaṃ amanoramaṃ.
‘‘સંસરિત્વા ભવે સબ્બે, સમ્પત્તાનુભવિં અહં;
‘‘Saṃsaritvā bhave sabbe, sampattānubhaviṃ ahaṃ;
ભોગે મે ઊનતા નત્થિ, ફલં ઞાણસ્સ થોમને.
Bhoge me ūnatā natthi, phalaṃ ñāṇassa thomane.
‘‘તિયગ્ગી નિબ્બુતા મય્હં, ભવા સબ્બે સમૂહતા;
‘‘Tiyaggī nibbutā mayhaṃ, bhavā sabbe samūhatā;
સબ્બાસવા પરિક્ખીણા, નત્થિ દાનિ પુનબ્ભવો.
Sabbāsavā parikkhīṇā, natthi dāni punabbhavo.
‘‘તિંસકપ્પસહસ્સમ્હિ, યં ઞાણમથવિં અહં;
‘‘Tiṃsakappasahassamhi, yaṃ ñāṇamathaviṃ ahaṃ;
દુગ્ગતિં નાભિજાનામિ, ફલં ઞાણસ્સ થોમને.
Duggatiṃ nābhijānāmi, phalaṃ ñāṇassa thomane.
‘‘કિલેસા ઝાપિતા મય્હં…પે॰… કતં બુદ્ધસ્સ સાસન’’ન્તિ.
‘‘Kilesā jhāpitā mayhaṃ…pe… kataṃ buddhassa sāsana’’nti.
સો અરહત્તં પન પત્વા અત્તનો પુબ્બેનિવાસં અનુપટિપાટિયા અનુસ્સરન્તો યાવ અસઞ્ઞભવે અચિત્તકપટિસન્ધિ, તાવ અદ્દસ. તતો પઞ્ચ કપ્પસતાનિ ચિત્તપ્પવત્તિં અદિસ્વા અવસાનેવ દિસ્વા ‘‘કિમેત’’ન્તિ આવજ્જેન્તો નયવસેન ‘‘અસઞ્ઞભવો ભવિસ્સતી’’તિ નિટ્ઠં અગમાસિ. તેનાહ ભગવા – ‘‘અત્થિ, ભિક્ખવે, અસઞ્ઞસત્તા નામ દીઘાયુકા દેવા, તતો ચુતો સોભિતો ઇધૂપપન્નો, સો એતં ભવં જાનાતિ, સોભિતો અનુસ્સરતી’’તિ (પારા॰ ૨૩૨ અત્થતો સમાનં). એવં નયવસેન અનુસ્સરન્તસ્સ અનુસ્સરણકોસલ્લં દિસ્વા સત્થા થેરં પુબ્બેનિવાસં અનુસ્સરન્તાનં અગ્ગટ્ઠાને ઠપેસિ. તતો એવ ચાયં આયસ્મા સવિસેસં અત્તનો પુબ્બેનિવાસાનુસ્સતિઞાણં તસ્સ ચ પચ્ચયભૂતં પટિપત્તિં પચ્ચવેક્ખિત્વા સોમનસ્સજાતો તદત્થદીપનં ઉદાનં ઉદાનેન્તો –
So arahattaṃ pana patvā attano pubbenivāsaṃ anupaṭipāṭiyā anussaranto yāva asaññabhave acittakapaṭisandhi, tāva addasa. Tato pañca kappasatāni cittappavattiṃ adisvā avasāneva disvā ‘‘kimeta’’nti āvajjento nayavasena ‘‘asaññabhavo bhavissatī’’ti niṭṭhaṃ agamāsi. Tenāha bhagavā – ‘‘atthi, bhikkhave, asaññasattā nāma dīghāyukā devā, tato cuto sobhito idhūpapanno, so etaṃ bhavaṃ jānāti, sobhito anussaratī’’ti (pārā. 232 atthato samānaṃ). Evaṃ nayavasena anussarantassa anussaraṇakosallaṃ disvā satthā theraṃ pubbenivāsaṃ anussarantānaṃ aggaṭṭhāne ṭhapesi. Tato eva cāyaṃ āyasmā savisesaṃ attano pubbenivāsānussatiñāṇaṃ tassa ca paccayabhūtaṃ paṭipattiṃ paccavekkhitvā somanassajāto tadatthadīpanaṃ udānaṃ udānento –
૧૬૫.
165.
‘‘સતિમા પઞ્ઞવા ભિક્ખુ, આરદ્ધબલવીરિયો;
‘‘Satimā paññavā bhikkhu, āraddhabalavīriyo;
પઞ્ચ કપ્પસતાનાહં, એકરત્તિં અનુસ્સરિં.
Pañca kappasatānāhaṃ, ekarattiṃ anussariṃ.
૧૬૬.
166.
‘‘ચત્તારો સતિપટ્ઠાને, સત્ત અટ્ઠ ચ ભાવયં;
‘‘Cattāro satipaṭṭhāne, satta aṭṭha ca bhāvayaṃ;
પઞ્ચ કપ્પસતાનાહં, એકરત્તિં અનુસ્સરિ’’ન્તિ. – ગાથાદ્વયં અભાસિ;
Pañca kappasatānāhaṃ, ekarattiṃ anussari’’nti. – gāthādvayaṃ abhāsi;
તત્થ સતિમાતિ સયં સમુદાગમનસમ્પન્નાય સતિપટ્ઠાનભાવનાપારિપૂરિયા સતિવેપુલ્લપ્પત્તિયા ચ સતિમા. પઞ્ઞવાતિ છળભિઞ્ઞાપારિપૂરિયા પઞ્ઞાવેપુલ્લપ્પત્તિયા ચ પઞ્ઞવા. ભિન્નકિલેસતાય ભિક્ખુ. સદ્ધાદિબલાનઞ્ચેવ ચતુબ્બિધસમ્મપ્પધાનવીરિયસ્સ ચ સંસિદ્ધિપારિપૂરિયા આરદ્ધબલવીરિયો. સદ્ધાદીનઞ્હેત્થ બલગ્ગહણેન ગહણં સતિપિ સતિઆદીનં બલભાવે, યથા ‘‘ગોબલિબદ્ધા પુઞ્ઞઞાણસમ્ભારા’’તિ. પઞ્ચ કપ્પસતાનાહં, એકરત્તિં અનુસ્સરિન્તિ એકરત્તિં વિય અનુસ્સરિં. વિય-સદ્દો હિ ઇધ લુત્તનિદ્દિટ્ઠો, એતેન પુબ્બેનિવાસાનુસ્સતિઞાણે અત્તનો ઞાણવસીભાવં દીપેતિ.
Tattha satimāti sayaṃ samudāgamanasampannāya satipaṭṭhānabhāvanāpāripūriyā sativepullappattiyā ca satimā. Paññavāti chaḷabhiññāpāripūriyā paññāvepullappattiyā ca paññavā. Bhinnakilesatāya bhikkhu. Saddhādibalānañceva catubbidhasammappadhānavīriyassa ca saṃsiddhipāripūriyā āraddhabalavīriyo. Saddhādīnañhettha balaggahaṇena gahaṇaṃ satipi satiādīnaṃ balabhāve, yathā ‘‘gobalibaddhā puññañāṇasambhārā’’ti. Pañca kappasatānāhaṃ, ekarattiṃ anussarinti ekarattiṃ viya anussariṃ. Viya-saddo hi idha luttaniddiṭṭho, etena pubbenivāsānussatiñāṇe attano ñāṇavasībhāvaṃ dīpeti.
ઇદાનિ યાય પટિપત્તિયા અત્તનો સતિમન્તાદિભાવો સાતિસયં પુબ્બેનિવાસઞાણઞ્ચ સિદ્ધં, તં દસ્સેતું ‘‘ચત્તારો’’તિઆદિના દુતિયં ગાથમાહ. તત્થ ચત્તારો સતિપટ્ઠાનેતિ કાયાનુપસ્સનાદિકે અત્તનો વિસયભેદેન ચતુબ્બિધે લોકિયલોકુત્તરમિસ્સકે સતિસઙ્ખાતે સતિપટ્ઠાને. સત્તાતિ સત્ત બોજ્ઝઙ્ગે. અટ્ઠાતિ અટ્ઠ મગ્ગઙ્ગાનિ. સતિપટ્ઠાનેસુ હિ સુપ્પતિટ્ઠિતચિત્તસ્સ સત્ત બોજ્ઝઙ્ગા ભાવનાપારિપૂરિં ગતા એવ હોન્તિ, તથા અરિયો અટ્ઠઙ્ગિકો મગ્ગો. તેનાહ ધમ્મસેનાપતિ – ‘‘ચતૂસુ સતિપટ્ઠાનેસુ સુપ્પતિટ્ઠિતચિત્તા સત્ત બોજ્ઝઙ્ગે યથાભૂતં ભાવેત્વા’’તિઆદીહિ (દી॰ નિ॰ ૩.૧૪૩) સત્તકોટ્ઠાસિકેસુ સત્તતિંસાય બોધિપક્ખિયધમ્મેસુ એકસ્મિં કોટ્ઠાસે ભાવનાપારિપૂરિં ગચ્છન્તે ઇતરે અગચ્છન્તા નામ નત્થીતિ. ભાવયન્તિ ભાવનાહેતુ. સેસં વુત્તનયમેવ.
Idāni yāya paṭipattiyā attano satimantādibhāvo sātisayaṃ pubbenivāsañāṇañca siddhaṃ, taṃ dassetuṃ ‘‘cattāro’’tiādinā dutiyaṃ gāthamāha. Tattha cattāro satipaṭṭhāneti kāyānupassanādike attano visayabhedena catubbidhe lokiyalokuttaramissake satisaṅkhāte satipaṭṭhāne. Sattāti satta bojjhaṅge. Aṭṭhāti aṭṭha maggaṅgāni. Satipaṭṭhānesu hi suppatiṭṭhitacittassa satta bojjhaṅgā bhāvanāpāripūriṃ gatā eva honti, tathā ariyo aṭṭhaṅgiko maggo. Tenāha dhammasenāpati – ‘‘catūsu satipaṭṭhānesu suppatiṭṭhitacittā satta bojjhaṅge yathābhūtaṃ bhāvetvā’’tiādīhi (dī. ni. 3.143) sattakoṭṭhāsikesu sattatiṃsāya bodhipakkhiyadhammesu ekasmiṃ koṭṭhāse bhāvanāpāripūriṃ gacchante itare agacchantā nāma natthīti. Bhāvayanti bhāvanāhetu. Sesaṃ vuttanayameva.
સોભિતત્થેરગાથાવણ્ણના નિટ્ઠિતા.
Sobhitattheragāthāvaṇṇanā niṭṭhitā.
Related texts:
તિપિટક (મૂલ) • Tipiṭaka (Mūla) / સુત્તપિટક • Suttapiṭaka / ખુદ્દકનિકાય • Khuddakanikāya / થેરગાથાપાળિ • Theragāthāpāḷi / ૩. સોભિતત્થેરગાથા • 3. Sobhitattheragāthā